Tài liệu Luận văn thạc sĩ đề tài nông thôn trong sáng tác của nhà văn nguyễn hữu nhàn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ------------------------ NGUYỄN ĐỨC HIỀN ĐỀ TÀI NÔNG THÔN TRONG SÁNG TÁC CỦA NHÀ VĂN NGUYỄN HỮU NHÀN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Thái Nguyên - Năm 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ------------------------ NGUYỄN ĐỨC HIỀN ĐỀ TÀI NÔNG THÔN TRONG SÁNG TÁC CỦA NHÀ VĂN NGUYỄN HỮU NHÀN CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 60 22 34 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS PHAN TRỌNG THƯỞNG Thái Nguyên, Năm 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Nông thôn - nông nghiệp - nông dân hiện đang được nhà nước dành nhiều sự quan tâm đặc biệt. Nhiều chính sách của Đảng và chính phủ nhằm thúc đẩy sự phát triển nông thôn đã ra đời. Đời sống vật chất cũng như tinh thần của người nông dân đang từng bước được nâng lên. Nhiều lễ hội văn hóa truyền thống ở nông thôn đang được khôi phục và bảo tồn. Bản thân Chủ tịch nước Trương Tấn Sang trong lễ khai xuân dâng hương đầu năm mới 2012 cũng đã xắn quần, xuống đồng cày ruộng trên cánh đồng Đọi Sơn (Hà Nam). Văn học là sự phản ánh, văn học quan tâm đến hiện thực xã hội, tất yếu đề cập đến nông thôn và nông dân. Bởi thế, từ xưa đến nay, nông nghiệp - nông thôn - nông dân luôn là đề tài lớn của văn học. Nó còn là cái nôi văn hoá dân tộc, nơi nuôi dưỡng, giữ gìn tất cả những cái đẹp nhất, hồn cốt nhất của dân tộc Việt Nam. Trân trọng văn hóa nông thôn chính là tiêu chí đã được các nhà văn coi trọng khi viết về mảng đề tài này. Vì lẽ đó nhiều năm qua, hai mảng đề tài làm nên thành tựu lớn nhất của văn học Việt Nam là mảng đề tài viết về chiến tranh và về nông thôn - nông nghiệp - nông dân. Mới đây, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn phối hợp với Hội Nhà văn Việt Nam đã tổ chức trao thưởng cho các tác phẩm văn học nghệ thuật sáng tác về đề tài nông thôn. Về mục đích của việc trao thưởng và phát động sáng tác về đề tài xây dựng nông thôn mới, ông Cao Đức Phát – Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn cho biết: “Xây dựng nông thôn mới là chủ trương lớn của Chính phủ. Mục tiêu chính là nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của người dân. Vì thế, bên cạnh việc xây dựng những dòng sông, cánh đồng, chuồng trại thì còn cần phải xây dựng đời sống văn hóa cho bà con nông dân. Chúng tôi muốn thông qua việc trao thưởng này để phát động một chặng đường sáng tác mới. Những sáng tác văn học nghệ thuật là món quà vô giá để động viên bà con nông dân, toàn xã hội tham gia vào xây dựng đời sống nông thôn mới ” [25]. 1.2. Trong số những nhà văn được trao thưởng trong cuộc phát động sáng tác về đề tài xây dựng nông thôn mới lần này, bên cạnh các nhà văn như Ngô Ngọc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 Bội, Ma Văn Kháng, Lê Lựu, Nguyễn Ngọc Tư, còn có một nhà văn quen thuộc của vùng quê trung du miền núi Bắc bộ đó là nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn. Ông được trao giải cho tập truyện ngắn chọn lọc viết về nông thôn trong thời kỳ đô thị hóa. Cùng với sự hiểu biết, tình yêu với vùng đất và con người, cộng với tài năng sáng tạo, nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn trong suốt quá trình sáng tác của mình chỉ chung thủy với một đề tài duy nhất : Đề tài nông thôn. Bạn đọc cả nước biết đến nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn với một lối viết không thể lẫn với bất cứ ai về làng quê, người quê. Nguyễn Hữu Nhàn không đi vào những mặt trái của làng quê trong quá trình phát triển, hoặc phê phán chống tiêu cực,… mà bằng một cách thật tự nhiên, nhất quán, ông chuyên chú đi vào các tầng văn hoá của làng quê thời hiện đại. Qua những sáng tác của ông, ta thấy Nguyễn Hữu Nhàn tập trung khai triển mấy chủ đề chính sau: “Thứ nhất, ông phô diễn một cách thích thú các phong tục của các tộc người, hoặc của không gian địa - văn hóa bằng vốn liếng kiến thức dân tộc học, văn hóa học khá phong phú. Thứ hai, tôn vinh những giá trị tâm hồn và văn hóa đích thực của làng quê và người quê. Thứ ba, thể hiện sự tha hóa của văn hóa làng quê trước sự xâm lăng của đô thị, kinh tế thị trường” [4, tr.9]. Nông thôn Việt Nam đang có những chuyển biến rõ rệt, đời sống văn chương mặc dù bộn bề với những mảng đề tài phong phú khác nhau của đời sống hiện thực song cũng đang từng ngày từng giờ bám sát vào những thay đổi của bộ mặt nông thôn thời đại mới. Trong không nhiều nhà văn mặn mà với mảng đề tài này ta phải kể đến đóng góp có ý nghĩa lớn lao của nhà văn tài năng và tâm huyết Nguyễn Hữu Nhàn. Vì lẽ đó, việc tìm hiểu đề tài nông thôn của cây bút này là một công việc có ý nghĩa thực tiễn cao, vừa phù hợp với chủ trương chung của Đảng của Chính phủ, vừa góp phần cổ vũ nhà văn tiếp tục cống hiến nhiều hơn nữa cho việc sáng tác về đề tài nông thôn và cũng là để bổ sung kịp thời cho công tác nghiên cứu, phê bình văn học hiện nay một phong cách sáng tác truyện mang đậm dấu ấn nông thôn trung du miền núi Bắc bộ. 1.3. Tuy nhiên, việc nghiên cứu, đánh giá một cách thấu đáo về những đóng góp cũng như sáng tạo độc đáo của nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn về đề tài nông thôn cho tới nay chưa có nhiều. Theo khảo sát bước đầu của chúng tôi, chưa có luận văn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 thạc sĩ nào nghiên cứu về sự nghiệp sáng tác cũng như những tác phẩm của Nguyễn Hữu Nhàn. Hiện nay chỉ có một số bài báo, bài nghiên cứu, phê bình về tác giả, tác phẩm của Nguyễn Hữu Nhàn của các nhà nghiên cứu có uy tín như PGS.TS Phan Trọng Thưởng, nhà lí luận phê bình Văn Giá, nhà báo Vũ Hà …Từ những lí do cụ thể ở trên đã thôi thúc chúng tôi lựa chọn đề tài: “Đề tài nông thôn trong sáng tác của nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn”, nhằm tập trung vào làm sáng tỏ sự cảm nhận , phản ánh của nhà văn về cuộc sống của người nông dân, vấn đề sản xuất nông nghiệp và văn hóa nông thôn trong thời đại mới. Đây là những vấn đề đang được cả xã hội quan tâm và qua những sáng tác của Nguyễn Hữu Nhàn đều được thể hiện một cách rõ nét. 2. Lịch sử vấn đề Nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn được nhiều nhà nghiên cứu phê bình đánh giá là “nhà văn của làng quê”, bởi ngay từ khi mới cầm bút, chập chững bước vào nghề viết văn và cho đến tận bây giờ (có lẽ sau này vẫn thế), khi đã trở thành lão làng trong Hội nhà văn Việt Nam, có trong tay hơn chục đầu sách có giá trị, ông luôn chỉ chú trọng đặc biệt vào một đề tài với một niềm đam mê không thể khác là chỉ viết về đề tài nông thôn, về cuộc sống hàng ngày của người nông dân ngay trên chính mảnh đất của họ. Tác giả Lê Phan Nghị trong bài báo “Nhà văn của đồng quê” đăng trên tuần báo Văn nghệ đã khẳng định: “ Trong suốt cả chặng đường văn chương của mình – Nguyễn Hữu Nhàn đã lặn lội, ki cóp để phần lớn các tác phẩm của ông đều sống động những hình ảnh về người nông dân, hình ảnh về hoạt động nông nghiệp, nông thôn ” [19, tr.7]. Là nhà văn luôn chỉ chú trọng đặc biệt vào đề tài nông thôn, về cuộc sống hàng ngày của người nông dân, tiểu thuyết tiêu biểu đầu tay “Dốc nắng” ra đời đã minh chứng cho những ấp ủ ấy của Nguyễn Hữu Nhàn. Tác giả Lê Quang Trang đã nhận định: “ Trong Dốc nắng, người đọc có thể nhận ra sự hiểu biết về nông thôn của tác giả khá giàu có và tỉ mỉ. Quan niệm về một nông thôn mới trong hướng đi sắp tới cũng như các chuyện hằng ngày giữa những người nông dân đã hiện lên qua nhiều trang viết khá lý thú của Nguyễn Hữu Nhàn ” [27, tr.5]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 Theo tác giả Trần Thế Tuấn “ Sau tiểu thuyết Dốc nắng , Làng Cói Hạ - cuốn tiểu thuyết vừa ra đời đánh dấu bước phát triển mới của một nhà văn vốn sở trường về đề tài nông thôn” [23, tr.7]. Bám sát những đổi thay của xã hội, cuộc sống nông thôn Việt Nam sau đổi mới có nhiều chuyển biến, tích cực có, tiêu cực có. Nguyễn Hữu Nhàn đã nhìn thấy được tất cả những mặt đó và ông đã thể hiện một cách khá rõ nét trong tiểu thuyết Làng Cói Hạ. Chuyện xảy ra ở một làng quê vùng trung du Bắc bộ. Đó là hậu quả của sự nôn nóng ngộ nhận về sở hữu tập thể hình thức, dẫn đến tình trạng người lao động vất vả một nắng hai sương, nhưng có làm mà không có ăn. Tác phẩm ra đời cho thấy sự trưởng thành của nhà văn khi viết về đề tài nông thôn sau đổi mới “chúng ta có quyền hy vọng đón đợi những tác phẩm khác tương xứng ở độ chín của tác giả” [23, tr.7]. Sinh ra và được sống giữa một vùng trầm tích văn hóa cổ xưa và đậm đặc vào loại bậc nhất trong cả nước, điều đó đã giúp cho nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn có điều kiện khảo cứu những nét văn hóa của làng quê mình và khéo léo đưa những đặc trưng văn hóa truyền thống ấy vào trong những tác phẩm văn học. Trong bài “Chuyện nhà văn làm khảo cứu và nhà khảo cứu làm văn học”, PGS – TS Phan Trọng Thưởng đã chỉ ra được sự kết hợp hài hòa hai yếu tố giữa nhà khảo cứu văn hóa và nhà sáng tác văn học trong một nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn “ Với những thành tựu đã có, Nguyễn Hữu Nhàn đang nỗ lực để đạt được hai trong một ( nhà khảo cứu trong nhà văn hay nhà văn hóa trong nhà văn )” [26, tr.9]. Ra đời ngay sau tiểu thuyết “Làng Cói Hạ”, tiểu thuyết “Chớm nắng” đúng thật như nhận định trên đây về Nguyễn Hữu Nhàn “nhà văn làm khảo cứu và nhà khảo cứu làm văn học”. Đánh giá về tiểu thuyết này tác giả Đặng Văn trong bài viết “Vài nét về văn hóa làng qua tiểu thuyết Chớm nắng” viết “ Vấn đề trọng tâm của cuốn tiểu thuyết “Chớm nắng” đặt ra là VĂN HÓA LÀNG”, “Cái được của tác phẩm là tác giả thông qua việc tập dượt chuẩn bị cho lễ hội “trò Táu” một thứ lễ hội cổ truyền đã gần như bị mai một – và chỉ khuôn lại trong phạm vi một làng đã làm cho người đọc hiểu thế nào là văn hóa đích thực, cái gì là tinh hoa cần phát huy, cái gì là nhảm nhí, lỗi thời nên bài trừ, củng cố niềm tin cho nhân dân, khơi dậy từ tâm hồn họ những giá trị tinh thần, làm giàu lòng nhân ái, xóa bỏ hận thù, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 sống với nhau có tình, có nghĩa và có trách nhiệm” [29, tr.6]. Thông qua bức tranh khái quát về chính nơi tác giả đã sinh sống – Làng Đinh Xá, người đọc nhận ra được “làng Đinh Xá là bức tranh khái quát của làng quê Việt Nam với đầy đủ những biểu hiện sinh động của nền văn hóa bản địa”. Với phương pháp điển hình hóa thông qua hàng loạt số phận các nhân vật, tiểu thuyết “Chớm nắng” cho thấy sự hiểu biết của tác giả về “những tầng văn hóa, những dấu ấn lịch sử và cả nhân tình thế thái trong mối quan hệ đa chiều mang tính đặc thù của làng quê Việt Nam xưa và nay ” [29, tr.6]. Đúng như PGS – TS Phan Trọng Thưởng đã viết “ Nhà văn không chọn được nơi sinh nhưng lại có thể chọn cho mình nơi sống và gắn bó. Mỗi nhà văn thường có một vùng đất, một miền quê, một địa bàn của mình” [26, tr.9]. Tại “miền quê” của mình mỗi nhà văn tìm ra được rất nhiều điều để viết. Nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn cũng vậy. Trong một bài viết trên báo Văn Nghệ, nhà lí luận phê bình Văn Giá đã chỉ ra đặc điểm nổi bật qua những sáng tác của Nguyễn Hữu Nhàn “ Nguyễn Hữu Nhàn không đi vào những vấn đề tố khổ, hoặc phê phán chống tiêu cực, hoặc làm ăn chuyển đổi kinh tế…mà bằng một cách thật tự nhiên, nhất quán, ông chuyên chú đi vào các vỉa tầng văn hóa của làng quê thời hiện đại ” [4, tr.9]. Sinh ra, trưởng thành và phần lớn những năm tháng cuộc đời sống gắn bó với làng quê nên Nguyễn Hữu Nhàn hiểu về người nông dân, về cuộc sống nông thôn đến “chân tơ kẽ tóc”: “ Nhà văn của đồng ruộng này rất giỏi khi chỉ ra tâm tính, thói tật của người nhà quê. Đó là tính gia trưởng hách dịch, thói lắm mồm hay chửi, thói quen sống tùy tiện, bệ rạc, tính hiếu thắng, căn bệnh sĩ diện rởm, tính keo bẩn hà tiện…Thôi thì bao nhiêu tật xấu của con người, ở nhà quê đều có cả. Nhà văn cũng trình bày những âu lo về tình trạng suy thoái nghiêm trọng của tâm tính con người, rộng ra là của văn hóa làng quê.” [4, tr.9]. Cái gốc cuộc sống con người Việt Nam ta chính là nông thôn, là những người nông dân. Bao nhiêu nét đẹp văn hóa truyền thống cũng bắt đầu từ cái gốc rễ này. Ăn đời ở kiếp nơi vùng nông thôn trung du miền núi Bắc Bộ, Nguyễn Hữu Nhàn qua những trang viết của mình đã viết rất thật về con người nông thôn. Qua việc đọc hai truyện ngắn : “Làng quê yên ả và Người quê” của Nguyễn Hữu Nhàn”, tác Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 giả Nguyễn Văn Chỉ đã nhận định: “ Tác giả đã ca ngợi những người nông dân ở một vùng quê thuần hậu có nhiều đức tính tốt: mộc mạc, chất phác mà đậm đà tình nghĩa thủy chung.” [1, tr.9]. Tuy nhiên, mối quan hệ trong cuộc sống của con người không chỉ tồn tại đơn lẻ, mà cuộc sống bộn bề hàng ngày lại luôn luôn cuộn chảy. Ý thức sâu sắc được điều đó, nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn qua hai truyện ngắn này đã cho thấy được cái nhìn nhiều chiều trong khi thể hiện bản tính của người nông dân. Trong truyện ngắn “Người quê”, dưới con mắt bà Tú thì ông Vũ là một nông dân cục mịch, quê kệch, bẩn thỉu và không lịch sự chút nào. Ngược lại, ông Thanh (chồng bà Tú) rất quý ông Vũ: “Vũ tuy ít học, nhưng ngay thật, thẳng thắn, trọng tình hơn trọng của”. Mối quan hệ nhiều chiều cũng như những tình cảm tốt đẹp đã trở thành truyền thống ngàn đời của dân tộc Việt qua truyện ngắn “Làng quê yên ả”: “Cốt lõi là tình đoàn kết: tình làng nghĩa xóm, tình cảm họ hàng, tình cảm gia đình yêu thương đầm ấm, hòa thuận. Mỗi khi có công to việc lớn, lúc vui lúc buồn họ đều quây quần giúp đỡ, chia sẻ lẫn nhau như lá lành đùm lá rách. Đoàn kết là sức mạnh đã trở thành truyền thống cực kì quý báu của nhân dân ta, nên đã giúp họ vượt qua mọi khó khăn, thử thách để xây dựng gia đình hạnh phúc, làng quê đẹp giàu” [1, tr.9]. Cũng như nhiều tác giả khác, tác giả Vũ Hà trong bài viết “Nguyễn Hữu Nhàn – Nhà văn của nhà quê ” cũng đã có những nhận định rất xác đáng về Nguyễn Hữu Nhàn cũng như các tác phẩm của ông “ một cây bút chuyên viết chuyện nông thôn và người nông dân ”, khi đọc những tác phẩm của Nguyễn Hữu Nhàn, người đọc nhận ra “ trước hết là không khí “rất quê” đang diễn ra hiện nay ở nông thôn vùng Trung du, xứ Bắc. Cái không khí ấy được tạo dựng bởi những con người chân quê, thô tháp, tủn mủn đang phải đương đầu với cái đói cái nghèo cùng những thói quen, tập tục lạc hậu từ xưa để lại, những cá tính “truyền thống” còn “di căn” đến tận hôm nay ” [5, tr.19]. Là nhà văn chuyên chú trọng vào đề tài nông thôn vùng trung du miền núi Bắc Bộ, nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn đã thành công trong chính đề tài yêu thích đó của mình. Có được những thành công đó bản thân nhà văn đã khẳng định “Tôi cố thủ trong pháo đài làng xã!” . Trong bài phỏng vấn của hai nhà báo Đinh Hằng – Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 Nam Hải, nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn đã cho thấy quan niệm hết sức nhất quán của bản thân về văn hóa làng xã, về cuộc sống nông thôn giống như những gì mà ông đã thể hiện trong các sáng tác của mình. Ông quan niệm cần giữ gìn truyền thống văn hóa làng như giữ gìn sự sống còn vận mạng của dân tộc “Văn hóa làng xã là một pháo đài suốt nhiều nghìn năm của đất Việt. Sở dĩ quá trình đồng hóa của phương Bắc thất bại vì vướng phải pháo đài này, cha ông ta giữ được độc lập hay không cũng bởi sự bền vững hay suy vong của nền văn hóa ” [7, tr.8-9]. Nhà văn khẳng định những phong tục, lễ nghi, tín ngưỡng chính là cơ sở quan trọng để duy trì truyền thống văn hóa làng xã, văn hóa dân tộc “Ở những làng cổ giàu truyền thống văn hiến, văn hóa, ta thấy rất rõ nhiều giá trị truyền thống được trưng cất lên bởi các phong tục lễ nghi, thuần phong mỹ tục…Nếu không có tín ngưỡng cộng đồng, tín ngưỡng gia tiên, không thờ người có công với làng xã…và nhiều tục lệ khác thì ta đâu có được truyền thống “uống ước nhớ nguồn, ăn quả nhớ kẻ trồng cây”” [7, tr.8-9]. Mặc dù đất nước ta đang trên con đường công nghiệp hóa – hiện đại hóa , gia nhập WTO nhưng không phải thứ gì cũng có thể tùy tiện “ áp vào nền văn minh lúa nước ”, “ văn hóa làng chỉ có một, nếu bị phá hỏng thì mất vĩnh viễn”. Vì vậy, theo nhà văn “ phải lấy văn hóa làng làm thế mạnh, làm bệ phóng cho Việt Nam trước thời cuộc mới! Đừng đi giày Tây mà lội ruộng!”. Những quan niệm trên đây của Nguyễn Hữu Nhàn phải chăng cũng là lời khẳng định sẽ không thay đổi vùng đề tài sáng tác cho những chặng đường làm nghệ thuật sau này của nhà văn. 3. Phạm vi nghiên cứu Đề tài nghiên cứu của luận văn là: “ Đề tài nông thôn trong sáng tác của Nguyễn Hữu Nhàn ” và như trên đã trình bày, toàn bộ sự nghiệp sáng tác của nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn chỉ chung thủy với một đề tài duy nhất là đề tài nông thôn, do đó, đối tượng nghiên cứu của chúng tôi nằm trong phạm vi tất cả các sáng tác của nhà văn có liên quan đến đề tài này gồm các tác phẩm ở các thể loại dưới đây: * Tiểu thuyết: - Dốc nắng (1984) - Làng Cói Hạ (1989) - Không cô đơn (1993) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 - Chớm nắng (2000) - Rừng cười (2008) * Các tập truyện ngắn: - Chuyện làng Gành (1975) - Truyện kể trong làng (1994) - Phố làng (1999) - Người quê (2005) - Tết ở Bản Dèo (2006) - Gió thổi qua rừng (2007) - Vui như hội (2009) - Nguyễn Hữu Nhàn - Tác phẩm chọn lọc - Tuyển (2009) * Công trình nghiên cứu về văn hóa: - Nghiên cứu văn hóa làng Vĩnh Phúc. - Nghiên cứu văn hóa làng Phú Thọ - Giải B Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam (phối hợp cùng Nguyễn Khắc Xương). - Nghiên cứu mối liên hệ văn hóa Việt Mường - Giải C Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam (phối hợp với Nguyễn Khắc Xương). - Nghiên cứu văn hóa người Dao ở Phú Thọ (phối hợp với Phạm Thị Nga). 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình khảo sát, triển khai thực hiện luận văn chúng tôi sử dụng phối hợp đồng bộ những phương pháp sau: 4.1. Phương pháp thống kê - phân loại: Bằng phương pháp thống kê, phân loại, chúng tôi đã tiến hành thống kê, phân loại về một số phương diện như hình tượng nhân vật, hình ảnh, chi tiết, ngôn ngữ, giọng điệu… Tất cả các yếu tố đó biểu hiện cụ thể trong từng tác phẩm ở mỗi giai đoạn, thời kì sáng tác. Từ đó tìm ra được những đặc sắc riêng của Nguyễn Hữu Nhàn khi viết về đề tài nông thôn. Việc thống kê, phân loại còn cung cấp những số liệu quan trọng, hỗ trợ cho việc rút ra những kết luận, đồng thời là cơ sở để so sánh, đối chiếu. 4.2. Phương pháp so sánh - đối chiếu: Trong quá trình tiến hành nghiên cứu những tác phẩm viết về đề tài nông thôn của Nguyễn Hữu Nhàn chúng tôi có đối Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 sánh với các tác phẩm viết về đề tài nông thôn của các nhà văn khác cùng thời. Từ đó giúp chúng tôi có được cái nhìn tổng thể, rõ nét nhất và đi tới những nhận định chung nhất về thành công và hạn chế của Nguyễn Hữu Nhàn khi viết về đề tài này. 4.3. Phương pháp phân tích: Chúng tôi tiến hành phân tích lần lượt từ bức tranh hiện thực đến thế giới nhân vật ở cả bình diện nội dung và hình thức nghệ thuật từ đó tạo ra cái nhìn toàn diện về các phương diện nội dung và nghệ thuật về đề tài nông thôn trong những sáng tác của Nguyễn Hữu Nhàn. 4.4. Phương pháp hệ thống: Với phương pháp này, chúng tôi coi toàn bộ tác phẩm là một chỉnh thể, có nhiều phương diện, yếu tố và cấp độ yếu tố, như quan niệm nghệ thuật, hình tượng nghệ thuật, kết cấu, trần thuật… Mỗi một yếu tố lại bao gồm các cấp độ nhỏ hơn. Chẳng hạn, trần thuật trong văn bản bao gồm giọng điệu, ngôn từ… Đồng thời, nhìn thấy mối liên hệ giữa các yếu tố, đặc điểm trong chỉnh thể nghệ thuật. Các phương pháp trên được vận dụng phối hợp, linh hoạt để có được một cái nhìn tương đối bao quát về cách thể hiện đề tài nông thôn với những biểu hiện rất riêng của Nguyễn Hữu Nhàn, cũng như khả năng đáp ứng nhu cầu phản ánh những vấn đề hiện thực mang tính thời sự trong dòng chảy của hệ thống đề tài đương đại. 5. Đóng góp của luận văn Từ thực tế nghiên cứu, luận văn bước đầu chỉ ra được đặc điểm cơ bản về đề tài nông thôn thông qua những sáng tác của Nguyễn Hữu Nhàn, bên cạnh đó tìm ra được những độc đáo, đặc sắc trong nghệ thuật thể hiện đề tài nông thôn của nhà văn. Việc khảo sát và nghiên cứu đề tài nông thôn trong truyện Nguyễn Hữu Nhàn chưa nhiều, chưa có hệ thống cũng như chưa có một công trình nghiên cứu hoàn chỉnh nào ra đời. Do đó, chúng tôi cố gắng bổ sung thêm một số nhận định có ý nghĩa khoa học bên cạnh những ý kiến đã có về vấn đề này. Thực hiện luận văn, chúng tôi không mong muốn gì hơn là đóng góp một chút công sức của mình vào công tác nghiên cứu, phê bình Văn học Việt Nam hiện đại và về sự nghiệp sáng tác của nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, phần Nội dung chính của luận văn được triển khai thành ba chương: Chƣơng I: Đề tài và đề tài nông thôn trong văn học. Chƣơng II: Hiện thực nông thôn trong sáng tác của Nguyễn Hữu Nhàn. Chƣơng III: Nghệ thuật thể hiện đề tài nông thôn trong sáng tác của Nguyễn Hữu Nhàn . NỘI DUNG CHƢƠNG I - ĐỀ TÀI VÀ ĐỀ TÀI NÔNG THÔN TRONG VĂN HỌC 1.1. Khái niệm đề tài Đề tài là vấn đề lí luận có quan hệ mật thiết tới việc nghiên cứu và sáng tác văn học, phản ánh tài năng, sở trường, phong cách và thế giới quan của nhà văn trong việc phản ánh hiện thực. Ðề tài là phạm vi hiện thực mà nhà văn chọn lựa, miêu tả và thể hiện, tạo thành chất liệu của thế giới hình tượng trong tác phẩm đồng thời là cơ sở để từ đó nhà văn đặt ra những vấn đề mà mình quan tâm. Đề tài là thuật ngữ gắn liền với nội dung tác phẩm, là vấn đề có ý nghĩa nền móng làm nên tác phẩm văn học. Có thể nói, đề tài là khái niệm trung gian giữa thế giới hiện thực được thẩm mĩ hóa trong tác phẩm và bản thân đời sống. Một đề tài thích hợp là khâu yếu thứ nhất của toàn bộ công việc xây dựng tác phẩm thành một chỉnh thể thẩm mỹ. M.Gorki đã có định nghĩa rất xác đáng về đề tài: Đề tài là tư tưởng nảy sinh trong kinh nghiệm của tác giả, do cuộc sống gợi ra. Khái niệm đề tài cũng đã được đề cập đến trong nhiều sách lí luận văn học. Theo cuốn “Từ điển thuật ngữ văn học” đề tài là khái niệm “chỉ loại các hiện tượng đời sống được miêu tả, phản ánh trực tiếp trong sáng tác văn học. Đề tài là Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 phương diện khách quan của nội dung tác phẩm” [6, tr.110]. Cũng theo cuốn từ điển này thì “cần phân biệt đề tài với tư cách là phương diện khách quan của nội dung tác phẩm với đối tượng nhận thức, chất liệu đời sống hay nguyên mẫu thực tế của sáng tác văn học. Lẫn lộn hai mặt này sẽ dẫn tới tình trạng biến việc phân tích tác phẩm thành phân tích đối tượng được miêu tả. Đối tượng nhận thức, miêu tả của sáng tác văn học là cái còn nằm ngoài tác phẩm, đối diện với tác phẩm. Đề tài của tác phẩm là một phương diện trong nội dung của nó, là đối tượng đã được nhận thức, lựa chọn gắn liền với dụng ý, thế giới quan, lập trường tư tưởng, quan điểm thẩm mỹ của nhà văn” [6, tr.111-112]. Trong cuốn “Lí luận văn học” do tác giả Phương Lựu chủ biên đưa ra khái niệm đề tài: “thể hiện phương diện khách quan của nội dung tác phẩm văn học (…) tác phẩm văn học bao giờ cũng xuyên qua một phạm vi miêu tả trực tiếp trong tác phẩm để khái quát lên một phạm vi hiện thực đời sống nhất định có ý nghĩa sâu rộng hơn” [9, tr.259]. Cùng quan niệm như trên, sách “Lí luận văn học” do tác giả Trần Đình Sử chủ biên cho rằng “Thực chất đề tài là một khái niệm về loại của hiện tượng đời sống được miêu tả. Có bao nhiêu loại hiện tượng đời sống, có bấy nhiêu đề tài” [21, tr.194]. Có thể nói, phạm vi hiện thực mà nhà văn tâm huyết nhất trong tác phẩm của mình, đó là những yếu tố mở đường cho thành công sáng tạo, không lựa chọn được phạm vi hiện thực, nhà văn không thể thực hiện thành công quá trình sáng tạo. Do đó, đề tài là phạm vi hiện thực được nhà văn phản ánh trong tác phẩm là phương diện khách quan của nội dung tác phẩm thể hiện thế giới quan của nhà văn, là đối tượng đã được nhận thức, kết quả lựa chọn và tư duy của nhà văn. Đó là sự khái quát phạm vi xã hội, lịch sử của đời sống được phản ánh trong tác phẩm, phản ánh tài năng, vốn sống, tâm huyết của người cầm bút trong cuộc đời làm nghệ thuật. 1.2. Đặc điểm chung của đề tài Trong tác phẩm văn học, thường không phải chỉ có một đề tài mà có rất nhiều đề tài liên quan đến nhau, bổ sung cho nhau để tạo thành một hệ thống đề tài. Chẳng hạn, Truyện Kiều của Nguyễn Du vừa có đề tài về tình yêu, về hạnh phúc lứa đôi, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 về quan lại “mặt sắt đen sì”, về nông dân khởi nghĩa, về cuộc đời của các cô gái lầu xanh..., các đề tài đó gắn bó chặt chẽ với số phận bi thảm của nàng Kiều. Trong Tắt đèn của Ngô Tất Tố, bên cạnh đề tài về cuộc sống bi thảm của người nông dân còn có các đề tài về cuộc sống của bọn quan lại tham lam, ích kỉ, về cuộc đời của các em bé nghèo khổ... Như vậy, đề tài có thể tồn tại ở nhiều cấp độ, thực chất đề tài là một khái niệm về loại của hiện tượng đời sống được miêu tả. Có bao nhiêu loại hiện tượng đời sống, có bấy nhiêu đề tài . Cho nên, có đề tài về người nông dân bị lưu manh hóa (Chí Phèo – Nam Cao), có đề tài về người công nhân bị bần cùng hóa (Lầm than – Lan Khai), có đề tài về cuộc sống bế tắc của người trí thức nghèo trước cách mạng (Sống mòn – Nam Cao)… phản ánh các bình diện khác nhau trong cuộc sống. Khi nói đến đề tài của một tác phẩm hoặc của văn học nói chung, thực chất không phải chỉ nói một đề tài mà là cả một hệ thống đề tài liên quan nhau, bổ sung cho nhau tạo thành đề tài của tác phẩm. Phạm vi phản ánh của đề tài có thể được xác định rộng hẹp khác nhau ở biên độ của nó. Đó có thể là một “giới hạn bề ngoài” hoặc “phương diện bên trong của đề tài”. Các hiện tượng đời sống có thể liên kết với nhau thành loại theo mối liên hệ bề ngoài hoặc theo mối liên hệ bên trong giữa chúng. Theo giới hạn bề ngoài của phạm vi hiện thực được phản ánh trong tác phẩm có thể xác định các đề tài văn học như: đề tài thiên nhiên (Tràng giang – Huy Cận), đề tài loài vật (Dế mèn phiêu lưu ký – Tô Hoài), đề tài sản xuất (Cái sân gạch – Đào Vũ), đề tài chiến đấu (Xung kích – Nguyễn Đình Thi)…Ở đây, các phạm trù xã hội, lịch sử giữ vai trò quan trọng, vì thế người ta có thể xác định các đề tài như: đề tài nông thôn, thành thị, công nhân, nông dân, bộ đội, trí thức… Cũng có thể xác định đề tài văn học theo giới hạn bên trong của phạm vi hiện thực được phản ánh trong tác phẩm. Đó là cuộc sống nào, con người nào được miêu tả trong tác phẩm. Nhiều khi đề tài gắn liền với một hiện tượng xã hội – lịch sử xuất hiện và trở thành phổ biến trong đời sống tinh thần của một thời hay của một giới nào đó. Ví như : đề tài số phận của người chinh phụ (Chinh phụ ngâm – Đặng Trần Côn, Đoàn Thị Điểm), người cung nữ (Cung oán ngâm – Nguyễn Gia Thiều), đề tài con người hào hoa (Chữ người tử tù – Nguyễn Tuân)… Ở giới hạn bên trong của đề Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 tài, bản chất xã hội của cuộc sống, của tính cách và số phận con người giữ vai trò quan trọng. Không có các phạm vi hiện thực dài rộng khác nhau đó, không thể có những kết quả sáng tác phong phú và đa dạng trong các tác phẩm của nhà văn. Song phạm vi hiện thực còn quan hệ mật thiết với thời gian và không gian trong tác phẩm. Đi sâu vào phạm vi hiện thực trong tác phẩm của Nguyễn Hữu Nhàn, ta thấy nhà văn thường có sự phối hợp linh hoạt cả giới hạn bên trong và bên ngoài của đề tài để sáng tạo nên thế giới nghệ thuật. Ðề tài của tác phẩm thường gắn chặt với hiện thực cuộc sống của thời đại mà nhà văn đang sống, vì vậy nó mang tính lịch sử xã hội sâu sắc. Tìm hiểu quá trình phát triển của lịch sử văn học, có thể nhận thấy trong mỗi thời kì lịch sử khác nhau, thường nổi lên những loại đề tài trung tâm khác nhau. Trong giai đoạn nửa cuối thế kỉ XVIII nửa đầu thế kỉ XIX, đề tài về số phận của người phụ nữ chiếm một vị trí đáng kể trong trào lưu văn học nhân đạo chủ nghĩa Việt Nam. Trong giai đoạn từ 1945-1975, đề tài về người chiến sĩ cách mạng, về những người công nhân tiên tiến lại nổi lên hàng đầu. Có những đề tài dường như thường được lặp đi lặp lại trong văn học ở mọi nơi và mọi thời đại. Chẳng hạn đề tài về tình yêu và hạnh phúc, chiến tranh và hòa bình, sự sống và cái chết...Có người cho rằng đấy là những đề tài vĩnh cửu của văn học. Thật ra, đó chỉ là một cách nói. Bởi vì, ngay chính một nhà văn khi viết về một phạm vi cuộc sống thì đề tài của tác phẩm cũng đã là một cái gì mới mẻ, không lặp lại. Giáo sư Nguyễn Ðăng Mạnh có nhận xét về cách tiếp cận đề tài của nhà văn trong cuốn “Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn” như sau: “ Trong thực tế của đời sống văn học, thường thấy hiện tượng này: các nhà văn dù lớn đến đâu cũng chỉ có một vùng đề tài ưa thích nhất và ông ta chỉ có thể viết hay về những đề tài ấy mà thôi. Khi vì một lí do nào đó, ông ta hướng ngòi bút ra ngoài khu vực đề tài ấy, thì ông ta không còn sắc sảo nữa, tác phẩm trở nên nhạt nhẽo, hình tượng thiếu sức sống, thiếu linh hồn, tài năng dường như rời bỏ ông ta…” [10, tr.12-13]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14 1.3. Đề tài nông nghiệp và nông thôn trong văn học và trong sáng tác của Nguyễn Hữu Nhàn 1.3.1. Khái niệm nông nghiệp và nông thôn Trong cuốn “Từ điển tường giải và liên tưởng tiếng Việt”, tác giả Nguyễn Văn Đạm đưa ra khái niệm về nông nghiệp như sau: “ Ngành kinh tế chuyên khai thác môi trường tự nhiên để sinh sản những thực vật và động vật có ích cho con người” [3, tr.614]. Theo “Từ điển tiếng Việt 2010”, nông nghiệp là “ngành sản xuất vật chất cơ bản của xã hội cung cấp sản phẩm trồng trọt và sản phẩm chăn nuôi” [18, tr.952]. Như vậy, nông nghiệp là ngành kinh tế cơ bản của xã hội, sử dụng đất đai để trồng trọt và chăn nuôi, khai thác cây trồng và vật nuôi làm tư liệu và nguyên liệu lao động chủ yếu để tạo ra lương thực, thực phẩm. Nông nghiệp chính là nền móng đầu tiên cho cuộc sống trên trái đất này, khi công nghiệp chưa phát triển, nông nghiệp là một ngành kinh tế quan trọng trong nền kinh tế của nhiều nước. Nhà văn hóa Trần Quốc Vượng đã nói: “Nông nghiệp, là khởi đầu của văn minh nhân loại”. Ở Việt Nam, mẫu số chung lớn nhất của văn minh – văn hóa truyền thống là nền tảng nông nghiệp đa canh xoay quanh trục trung tâm nghề nông trồng lúa. Cho đến nay, nước ta vẫn là một nước nông nghiệp và nông nghiệp vẫn là ngành kinh tế quan trọng. Theo báo cáo của Tổng cục Thống kê, năm 2009, giá trị sản lượng của nông nghiệp đạt 71,473 nghìn tỷ đồng (giá so sánh với năm 1994), tăng 1,32% so với năm 2008 và chiếm 13,85% tổng sản phẩm trong nước. Đóng góp của nông nghiệp vào tạo việc làm là rất lớn. Trong năm 2005, có khoảng 60% lao động làm việc trong lĩnh vực nông, lâm nghiệp, và thuỷ sản. Sản xuất nông nghiệp, đặc biệt là sản xuất lúa gạo, đã giúp Việt Nam là nước đứng thứ ba trên thế giới về xuất khẩu gạo. Sản xuất nông nghiệp được tập trung ở những vùng nông thôn, nơi sinh sống lâu đời của những người nông dân. Nông thôn, theo “Từ điển tường giải và liên tưởng tiếng Việt”, được hiểu là “Vùng đất rộng không ngăn rào, ở ngoài những thành phố, dành cho việc trồng trọt, có dân ở tập trung trong các thôn xóm” [3, tr.614]. Theo “Từ điển tiếng Việt 2010” là “khu vực dân cư tập trung chủ yếu làm nghề nông”. Nông thôn đang là nơi cư trú chiếm số đông dân nhất trên khắp nước ta, tính đến năm 2009, có đến Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 15 70,4% dân số nước ta đang sinh sống ở vùng nông thôn. So với thành thị, nông thôn nằm trên địa bàn rộng lớn về các mặt tự nhiên – xã hội – kinh tế. Vì trải dài trên địa bàn rộng lớn nên sản xuất nông nghiệp ở nông thôn chịu nhiều ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên. Cơ sở hình thành và trình độ tiếp cận thị trường, trình độ sản xuất hàng hóa còn thấp so với thành thị (Do diện tích rộng, mức đầu tư cho nông thôn không lớn), trong một chừng mực nào đó thì tính dân chủ, tự do và công bằng xã hội thấp hơn thành thị, thu nhập và đời sống của người dân còn thấp, tỷ lệ hộ nghèo đói thì cao. Nông thôn – nông nghiệp là hai khái niệm luôn song hành cùng nhau. Nói đến nông thôn là nghĩ đến “rơm rạ, lúa ngô khoai sắn”- những sản phẩm của nông nghiệp. Nông thôn là cái nôi chứa đựng và nuôi dưỡng những truyền thống văn hóa ngàn đời của dân tộc ta. Nhưng thực tế lao động sản xuất nông nghiệp trồng lúa nước lại là cơ sở để hình thành, sản sinh những truyền thống văn hóa lâu đời ấy. Sự gắn bó hữu cơ, chặt chẽ có tính chất đồng sinh đồng dưỡng ấy làm nên đặc trưng văn hóa nông thôn, nuôi dưỡng tâm hồn người Việt từ đời này sang đời khác. Kho tàng văn học dân gian đã chứng minh điều đó. Ví như, khi nói tới nông thôn là ta thường nhớ đến những nét đẹp trong văn hóa sống, văn hóa ứng xử. Người nông dân Việt sống ở nông thôn cố định một chỗ, ở dưới một mái nhà với mảnh vườn của mình được bao bọc bởi luỹ tre làng bảo vệ, trong quan hệ ứng xử giữa con người với nhau từ gia đình đến làng xóm đều theo nguyên tắc trọng tình (duy tình). Hàng xóm sống cố định lâu dài với nhau là một môi trường thuận lợi để người nông dân tạo ra một cuộc sống hoà thuận trên cơ sở lấy tình nghĩa làm đầu: “Hàng xóm tối lửa tắt đèn có nhau”; “Một con ngựa đau cả tàu bỏ cỏ”; “Một bồ cái lý không bằng một tí cái tình”; “Bán anh em xa mua láng giềng gần”; “Một giọt máu đào hơn ao nước lã”; “Ta về ta tắm ao ta-Dù trong dù đục ao nhà vẫn hơn”; …Khi nhắc tới tình trạng sản xuất nông nghiệp người ta thường nghĩ đến những kinh nghiệm được tích lũy trong lao động sản xuất. Người nông dân làm nghề nông. Bởi trình độ và công cụ sản xuất còn thấp và lạc hậu nên trong sản xuất, người nông dân phụ thuộc nhiều vào hiện tượng của tự nhiên như trời, đất, nắng, mưa… Do đó, họ rất tôn trọng, hòa thuận với tự nhiên và phụ thuộc vào nó. Chính hoàn cảnh sống Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 16 như thế giúp người Việt đã tích luỹ được những kinh nghiệm hết sức phong phú trong sản xuất. Đó là hệ thống tri thức thu được bằng con đường kinh nghiệm chủ quan, cảm tính. Để gieo cấy thành công, đúng thời vụ và bội thu người nông dân phải quan sát tỉ mỉ các hiện tượng tự nhiên trong một quá trình nhất định, ghi nhớ các kỹ thuật canh tác để rút thành cẩm nang kinh nghiệm sản xuất cho bao thế hệ. Muốn gieo trồng, cày bừa không phải cứ tùy tiện thích trồng lúc nào là trồng. Mà phải dựa vào các điều kiện thuân lợi của tự nhiên: “Lúa chiêm lấp ló đầu bờ, Hễ nghe tiếng sấm, phất cờ mà lên”; “Phân tro không bằng no nước”; “Tỏ trăng mười bốn được tằm, Tỏ trăng hôm rằm thì được lúa chiêm”; “Mồng chín tháng chín có mưa, Thì con sắm sửa cày bừa làm ăn. Mồng chín tháng chín không mưa, Thì con bán cả cày bừa đi buôn”. Dựa vào tự nhiên, tuân thủ theo nguyên tắc “mùa nào thức nấy” đã ăn sâu trong suy nghĩ, kinh nghiệm lao động “Tháng giêng là tháng ăn chơi. Tháng hai trồng đậu, trồng khoai, trồng cà. Tháng ba thì đậu đã già, Ta đi ta hái về nhà phơi khô. Tháng tư đi tậu trâu bò, Để ta sắm sửa làm mùa tháng năm...”; “Nhờ trời mưa gió thuận hoà. Nào cầy nào cấy, trẻ già đua nhau. Chim, gà, cá, lợn, cành cau. Mùa nào thức nấy giữ màu nhà quê”. Các giống vật nuôi gắn liền với đời sống nông nghiệp cũng được người nông dân Việt lựa chọn, chăm sóc kĩ càng để chúng đem lại lợi ích cao nhất, thiết thực nhất, đặc biệt là hình ảnh con trâu, biểu tượng gắn liền với nhà nông được nhắc đến một cách rất quí trọng “Trâu ơi ta bảo trâu này, Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta. Cấy cày giữ nghiệp nông gia. Ta đây trâu đấy, ai mà quản công! Bao giờ cây lúa còn bông, Thì còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn”; “Con trâu là đầu cơ nghiệp”; “Trâu gầy cũng tày bò giống”; “Trâu năm sáu tuổi còn nhanh, Bò năm sáu tuổi đã tranh về già, Đồng chiêm xin chớ nuôi bò, Mùa đông tháng giá, bò dò làm sao!”. Với những câu ca dao, tục ngữ có vần có điệu, duyên dáng, sinh động, dễ nhớ...cha ông ta đã gửi gắm tình cảm gắn bó, hòa mình với thiên nhiên, đồng thời ấp ủ khát vọng chinh phục, cải tạo thiên nhiên, đó là những cách nghĩ, nếp sinh hoạt, lao động sản xuất của người dân nông nghiệp. Người nông dân ở nông thôn luôn có ý thức về việc đúc rút, gìn giữ, lưu truyền những kinh nghiệm quí báu cho các thế hệ nối tiếp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 17 Sau này khi văn học viết ra đời, vùng quê nông thôn và đời sống nông nghiệp tiểu nông manh mún đã là nguồn đề tài vô tận cho văn học. Đề tài nông thôn - nông nghiệp - nông dân đã trở đi trở lại trong nhiều tác phẩm và có mặt ở tất cả các thể loại văn học . 1.3.2. Đề tài nông nghiệp và nông thôn trong văn học Đất nước và con người Việt Nam ngàn đời nay luôn tự hào có nền văn minh sông Hồng, văn minh lúa nước. Mọi thế hệ người Việt Nam lớn lên và trưởng thành từ cái nôi văn minh nông nghiệp ấy. Trải qua các thời kì lịch sử, nông thôn luôn là môi trường sống bền bỉ của người nông dân. Con người Việt Nam đã tạo nên một nền sản xuất nông nghiệp và một truyền thống lịch sử văn hóa riêng. Bởi thế, từ văn học dân gian đến hiện đại, nông dân - nông nghiệp - nông thôn luôn là một đề tài truyền thống trong văn học Việt. Đây là điểm nổi bật có tính tất yếu đối với một nước nông nghiệp như nước ta. Phần lớn dân số Việt Nam đều có nguồn gốc xuất thân từ nông thôn. Do đó, văn học dù viết về chốn đồng quê hay thành thị đều ít nhiều mang dấu ấn cảm thức về nông thôn. Văn học dân gian ngay từ đầu đã phản ánh được tiếng nói ngợi ca cuộc sống nông nghiệp của nhân dân ta, đề tài nông thôn biểu hiện qua cuộc sống lao động của người nông dân đã trở thành đề tài chủ đạo trong các bài ca dao, dân ca: - “ Trên đồng cạn dưới đồng sâu Chồng cày vợ cấy con trâu đi bừa”. - “Hỡi cô tát nước bên đàng Sao cô múc ánh trăng vàng đổ đi”. - “ Ai ơi chớ bỏ ruộng hoang Bao nhiêu tấc đất tấc vàng bấy nhiêu ”. Đến văn học trung đại đề tài nông thôn tập trung thể hiện cuộc sống thanh nhàn, thú điền viên, ẩn dật nơi thôn quê qua những tác phẩm của một số tác giả như Nguyễn Bỉnh Khiêm : “ Thu ăn măng trúc, đông ăn giá Xuân tắm hồ sen, hạ tắm ao Rượu đến cội cây ta sẽ uống Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 18 Nhìn xem phú quý tựa chiêm bao”. [26, tr.296-297] Nguyễn Trãi: “ Một cày một cuốc thú nhà quê Áng cúc lan xen vãi đậu kê Khách đến chim mừng hoa xẩy rụng Chè tiên, nước ghín, nguyệt đeo về ” [26, tr.242] Đến thơ của Nguyễn Khuyến diện mạo nông thôn qua cảnh sống lam lũ của người nông dân cũng như cảnh sắc thiên nhiên làng quê được miêu tả có phần khác trước đó, nó cụ thể và hiện thực hơn. Trong thơ Nguyễn Khuyến chúng ta thấy làng cảnh, cuộc sống con người gắn bó với mảnh đất quê hương ông. Nhận xét về bức tranh làng quê trong thơ Nguyễn Khuyến, giáo sư Nguyễn Đình Chú viết “Bức tranh làng quê này đại thể có hai mảng: cảnh vật của đất trời và cuộc sống con người. Cảnh đất trời thì thanh sơ xinh đẹp đáng yêu biết bao, nhưng phơn phớt một sắc buồn tỏa ra từ nỗi buồn thời thế của Nguyễn Khuyến ở buổi ấy. Còn cuộc sống con người thì tiêu điều, xơ xác quá đỗi” [2, tr.14]. Nguyễn Khuyến được gọi là nhà thơ của nông thôn. Gọi như vậy là vì ông đã viết về nông thôn với tình cảm, với sự trăn trở lo âu của con người ở nông thôn thực sự. Trang trải lòng mình với những vui buồn của quê hương lam lũ, đây là cảnh mất mùa trong thơ ông : “ Năm nay cày cấy vẫn chân thua, Chiêm mất đằng chiêm, mùa mất mùa ” [26, tr.360] Hay cảnh sống thanh bần nơi làng quê : “ Sớm trưa dưa muối cho qua bữa Chợ búa trầu cau chẳng dám mua” [26, tr.360] Văn học hiện đại mang một diện mạo khác hẳn - chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của lịch sử. Ở giai đoạn nửa đầu thế kỉ XX, văn học phản ánh sự xâm nhập sâu sắc của chế độ thực dân tới đời sống nông thôn Việt Nam. Những cây bút xuất sắc của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn