Tài liệu Luận văn thạc sĩ động từ ba diễn tố trong tiếng việt

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN THỊ THANH TÂM ĐỘNG TỪ BA DIỄN TỐ TRONG TIẾNG VIỆT LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ Thái Nguyên - 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN THỊ THANH TÂM ĐỘNG TỪ BA DIỄN TỐ TRONG TIẾNG VIỆT Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 60.22.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Văn Lộc Thái Nguyên - 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Văn Lộc, người thầy đã tận tình hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo Khoa Ngữ văn, Khoa Sau Đại học - Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên cùng các thầy giáo ở Viện Ngôn ngữ học, Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam đã tận tình giảng dạy và giúp đỡ tôi hoàn thành khóa học. Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, đã động viên khích lệ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2012 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Thanh Tâm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực, được các đồng tác giả cho phép sử dụng và chưa từng được công bố trong bất kỳ một công trình nào khác. Tác giả Nguyên Thị Thanh Tâm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ ..................................................................................................... i Lời cảm ơn .......................................................................................................... i Lời cam đoan ...................................................................................................... ii Mục lục .............................................................................................................. iii MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 Chương 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐỘNG TỪ BA DIỄN TỐ ......... 7 1.1. Động từ.................................................................................................... 7 1.1.1. Khái niệm ........................................................................................ 7 1.1.2. Cách xác định động từ ..................................................................... 7 1.1.3. Một số vấn đề cần chú ý khi xác định động từ ................................ 9 1.2. Vị trí của động từ ba diễn tố trong hệ thống động từ tiếng Việt........... 11 1.2.1. Cách phân loại động từ theo quan điểm truyền thống................... 11 1.2.2. Cách phân loại động từ theo lý thuyết kết trị ................................ 13 1.3. Nguyên tắc, thủ pháp và quy trình nghiên cứu động từ theo lý thuyết kết trị ................................................................................................. 29 1.3.1. Nguyên tắc xác định, phân tích kết trị của động từ ....................... 29 1.3.2. Thủ pháp pháp xác định, phân tích kết trị của động từ ................. 37 1.3.3. Quy trình xác định, miêu tả kết trị của động từ............................. 38 1.4. Đặc điểm chung của động từ ba diễn tố ................................................ 40 1.4.1. Nhận xét chung .............................................................................. 40 1.4.2. Phân loại động từ ba diễn tố (Các diện đối lập chính trong động từ ba diễn tố) ................................................................................... 42 Tiểu kết ............................................................................................................ 48 Chương 2. ĐỘNG TỪ BA DIỄN TỐ VỚI MÔ HÌNH N1 – V – N2 – N3 ....... 49 2.1. Nhận xét chung ..................................................................................... 49 2.1.1. Đặc điểm chung ............................................................................. 49 2.2. Nhóm động từ ban phát ......................................................................... 50 2.2.1. Nhận xét chung .............................................................................. 50 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv 2.2.2. Các diễn tố bên động từ ban phát .................................................. 51 2.2.3. Các nhóm động từ ban phát, trao tặng........................................... 57 2.3.Nhóm động từ thu nhận.......................................................................... 63 2.3.1. Đặc điểm chung ............................................................................. 63 2.3.2. Các diễn tố bên động từ thu nhận. ................................................. 64 2.3.2. Các nhóm động từ thu nhận: ......................................................... 68 2.4. Nhóm động từ so sánh đối chiếu........................................................... 70 2.4.1. Đặc điểm chung. ............................................................................ 70 2.4.2. Các diễn tố bên động từ so sánh đối chiếu .................................... 71 2.4.3. Các nhóm động từ so sánh đối chiếu ............................................. 73 2.5. Nhóm động từ hòa hợp, kết nối. ........................................................... 74 2.5.1. Đặc điểm chung ............................................................................. 74 2.5.2. Các diễn tố bên động từ kết nối ..................................................... 75 2.5.3. Các nhóm động từ kết nối: ............................................................ 77 Tiểu kết ............................................................................................................ 78 Chƣơng 3. ĐỘNG TỪ BA TIỀN TỐ VỚI CÁC MÔ HÌNH N1 - V1 N2 - V2 và N1 – V1 - N2 -  2 N3 ........................................................................... 79 3.1. Nhận xét chung ..................................................................................... 79 3.2. Nhóm động từ cầu khiến ....................................................................... 80 3.2.1. Nhận xét chung .............................................................................. 80 3.2.2. Các diễn tố bên động từ cầu khiến. ............................................... 82 3.2.3. Các nhóm động từ cầu khiến. ........................................................ 94 3.3. Nhóm động từ bình xét. ...................................................................... 103 3.3.1. Đặc điểm chung ........................................................................... 103 3.3.2. Các diễn tố bên động từ bình xét ................................................. 105 3.3.2. Về phân loại nhóm động từ bình xét - đánh giá .......................... 109 Tiểu kết .......................................................................................................... 110 KẾT LUẬN ................................................................................................... 111 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................... 112 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Nghiên cứu hệ thống từ loại tiếng Việt, các nhà nghiên cứu đều khẳng định vị trí và vai trò hết sức quan trọng của động từ. Động từ là từ loại có số lượng rất lớn và có đặc tính hết sức phức tạp. Về vai trò ngữ pháp, động từ là trung tâm tổ chức của tuyệt đại đa số câu tiếng Việt. Do có địa vị quan trọng trong hệ thống từ loại nên động từ luôn thu hút được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu. Việc nghiên cứu động từ đã được tiến hành ở nhiều góc độ với những công trình khác nhau như: Cụm động từ tiếng Việt của Nguyễn Phú Phong, Động từ trong tiếng Việt của Nguyễn Kim Thản, Ngữ nghĩa và cấu trúc của động từ của Vũ Thế Thạch, Vị từ hành động và các tham tố của nó của Nguyễn Thị Quy, Kết trị của động từ trong tiếng Việt của Nguyễn Văn Lộc... Qua những công trình nghiên cứu này, ta thấy rằng động từ là một từ loại lớn, có đặc điểm hết sức phức tạp, vẫn còn nhiều vấn đề cần được nghiên cứu sâu rộng hơn. Một trong những vấn đề đó là việc nghiên cứu, xác lập, phân tích, miêu tả làm rõ đặc điểm của các tiểu loại, các nhóm động từ. Động từ ba diễn tố trong tiếng Việt là một nhóm động từ có số lượng khá lớn, có ý nghĩa ngữ pháp quan trọng. Tuy nhiên, đến nay, nhóm động từ này trong tiếng Việt chưa được nghiên cứu đầy đủ và có hệ thống. Việc nghiên cứu về động từ ba diễn tố có ý nghĩa không nhỏ cả về lý luận lẫn thực tiễn. Về lý luận, việc nghiên cứu nhóm động từ này theo lý thuyết kết trị sẽ góp phần soi sáng thêm một số vấn đề lý thuyết về động từ nói chung, lý thuyết kết trị động từ nói riêng trên cứ liệu của động từ ba diễn tố trong tiếng Việt. Về thực tiễn, kết quả nghiên cứu kết trị của động từ ba diễn tố có thể được sử dụng để biên soạn các tài liệu phục vụ cho việc dạy học ngữ pháp tiếng Việt trong nhà trường. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài “Động từ ba diễn tố trong tiếng Việt” II. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Về sự tồn tại của động từ tiếng Việt, từ trước đến nay có rất nhiều ý kiến nhưng có hai ý kiến trái ngược nhau. Ý kiến thứ nhất phủ nhận sự tồn tại của động từ. Còn ý kiến thứ hai thừa nhận sự tồn tại của động từ. Những người có ý kiến thứ nhất như M. Grammong (M.Grammont) và Lê Quang Trinh phủ nhận khả năng phân định các loại từ trong tiếng Việt. Do đó, các tác giả cũng phủ nhận sự tồn tại của động từ.Các tác giả này cho rằng trong tiếng Việt, không có mạo từ, danh từ, đại từ, động từ, cũng không có giống và số mà chỉ có những từ không thôi: những từ này đều là đơn âm tiết, nói chung không biến đổi, ý nghĩa của chúng thay đổi hay được xác định nhờ những từ đặt trước hay theo sau, nghĩa là nhờ chức năng, vị trí của chúng ở trong câu. Ý kiến thứ hai thừa nhận sự tồn tại của động từ, nhưng những người theo ý kiến này lại khác nhau về điểm xuất phát cũng như về kết quả đạt được. Có thể kể ra một số ý kiến như sau: Nguyễn Kim Thản phân động từ ra làm bốn loại: loại thứ nhất có sự lẫn lộn giữ động từ và vị ngữ bắt nguồn từ thời cổ Hy Lạp, loại thứ hai xuất phát từ ý nghĩa, loại thứ ba xuất phát từ hình thức ngữ pháp (hiểu theo nghĩa rộng), chủ yếu là khả năng kết hợp của từ, loại thứ tư chú ý tới cả đặc điểm ý nghĩa và đặc điểm hình thức của từ. Những tác giả chủ trương xuất phát từ ý nghĩa để xác định từ loại là Trần Trọng Kim, Bùi Đức Tịnh, Nguyễn Lân,... Người chủ trương dựa vào hình thức ngữ pháp (khả năng kết hợp) để xác định từ loại là Lê Văn Lý. Ông chỉ ra rằng: Người chức năng chủ nghĩa tốt nhất là làm việc không dựa vào ý nghĩa của từ, mà dựa vào chức năng của chúng, sự ứng phó và kết cấu của chúng...không phải là nhìn vào bản thân từ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 để tìm ra cái quy định đặc tính của nó, mà phải nhìn vào hoàn cảnh của nó, tức là khả năng kết hợp các từ với các từ khác trong ngôn ngữ. Trong loại ý kiến thứ tư, Nguyễn Kim Thản chủ trương phân định từ loại dựa vào cả ý nghĩa lẫn hình thức ngữ pháp, tác giả chứng minh sự tồn tại của danh từ và động từ tiếng Việt bằng cách đối lập khả năng kết hợp của hai từ loại như khả năng kết hợp với những từ chỉ định (này, kia..). với từ chỉ sở thuộc, với đại từ (có là và không có là), với định ngữ tính từ (danh từ thì kết hợp trực tiếp, động từ thì có thể có từ cho), với những từ phủ định. Trong hai loại ý kiến trên, ý kiến thứ hai đã dần chiếm ưu thế và được công nhận. Bởi thế, động từ bắt đầu được nghiên cứu một cách nghiêm túc và đầy đủ. Quá trình ấy có thể được tóm tắt như sau: Từ cuối thế kỉ XIX đến đầu những năm sáu mươi của thế kỉ XX, việc nghiên cứu về động từ chưa đạt được những thành tựu đáng kể, chưa có nhiều công trình nghiên cứu một cách đầy đủ về động từ. Chỉ từ giữa những năm sáu mươi đến nay, việc nghiên cứu về động từ mới thực sự được chú ý và đi vào chiều sâu. Bên cạnh những công trình chung về ngữ pháp thường có đề cập đến động từ, có thể kể đến một số chuyên luận tiêu biểu trong và ngoài nước như: Ở nước ngoài có: - Phân loại động từ tiếng Việt của I.S. Bystov (1966) - Cụm động từ tiếng Việt của Nguyễn Phú Phong (1973) Ở trong nước có: - Các động từ chỉ hướng trong tiếng Việt của Nguyễn Lai (1976) - Động từ trong tiếng Việt của Nguyễn Kim Thản (1977) - Ngữ nghĩa và cấu trúc của động từ của Vũ Thế Thạch (1984) - Vị từ hành động và các tham tố của nó của Nguyễn thị Quy (1995) - Kết trị của động từ tiếng Việt của Nguyễn Văn Lộc (1995) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 Trong các công trình trên đây, một số nghiên cứu tương đối hoàn toàn diện về động từ nói chung. Đó là những công trình của Nguyễn Phú Phong và Nguyễn Kim Thản.. Ở những công trình này, diện mạo chung của động từ đã hiện lên khá rõ rệt. Bên cạnh đó có những công trình đi sâu vào một khía cạnh nào đó của động từ như: I.S. Bystov đi vào phân loại động từ, Nguyễn Lai tìm hiểu về nhóm động từ chỉ hướng, Vũ Thế Thạch tìm hiểu về mặt ngữ nghĩa, Nguyễn Thị Quy tìm hiểu về vị từ hành động và các tham tố của nó, Nguyễn Văn Lộc đi sâu vào mặt kết trị. Tuy nhiên, có một khía cạnh của động từ còn ít được chú ý đến, đó là việc tìm hiểu về các nhóm, các tiểu loại động từ trong đó có động từ ba diễn tố. Vì vậy, ở đề tài này chúng tôi sẽ đi sâu vào việc tìm hiểu về động từ ba diễn tố trong tiếng Việt theo lý thuyết kết trị. III. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU Mục đích của đề tài này là miêu tả làm rõ đặc điểm ý nghĩa và thuộc tính kết trị của nhóm động từ ba diễn tố trong tiếng Việt. Qua đó, góp phần soi sáng thêm một số vấn đề về lý thuyết kết trị và kết trị của động từ trên cứ liệu của một nhóm động từ cụ thể trong một ngôn ngữ thuộc loại hình ngôn ngữ đơn lập. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn là: 1. Nghiên cứu những vấn đề lý luận chung (về động từ, lý thuyết kết trị và kết trị của động từ, phân loại động từ theo kết trị, khái niệm động từ ba diễn tố). 2. Xác lập nguyên tắc và thủ pháp phân tích, miêu tả động từ ba diễn tố theo lý thuyết kết trị. 3. Phân loại, miêu tả các nhóm động từ 3 diễn tố theo đặc điểm ý nghĩa và thuộc tính kết trị. IV. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU Đối tượng nghiên cứu của luận văn là động từ ba diễn tố trong tiếng Việt hiện đại. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 Phạm vi nghiên cứu là các nhóm động từ ba diễn tố trong tiếng Việt hiên đại được khảo sát trong các tác phẩm văn học, báo chí và một số loại văn bản của các tác giả có uy tín về sử dụng ngôn ngữ. V. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1. Phương pháp thống kê, phân loại Phương pháp này được sử dụng để khảo sát, thống kê việc sử dụng động từ ba diễn tố trong văn bản và tiến hành phân loại chúng thành các nhóm nhỏ. 2. Phương pháp miêu tả Phương pháp này được sử dụng để miêu tả đặc điểm ý nghĩa và đặc điểm hoạt động ngữ pháp (thuộc tính kết trị) của động từ ba diễn tố trong các tác phẩm văn học, báo chí và một số văn bản của các tác giả có uy tín về sử dụng ngôn ngữ. Từ đó phát hiện ra đặc trưng của nhóm động từ này trong tiếng Việt. 2. Những phương pháp khác: So sánh, đối chiếu. Những phương pháp này dùng kết hợp để triển khai thực hiện đề tài. 3. Về thủ pháp nghiên cứu, luận văn kết hợp sử dụng các thủ pháp như lƣợc bỏ, bổ sung, thay thế, cải biến.Các thủ pháp nói trên giúp cho việc miêu tả và phân tích ngữ pháp hạn chế được sự chủ quan, cảm tính nhằm đạt được những mục tiêu đặt ra của luận văn. VI. DỰ KIẾN ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN VĂN Với những kết quả nghiên cứu đạt được, luận văn sẽ có những đóng góp mới sau đây: Thứ nhất, việc nghiên cứu nhóm động từ này theo lý thuyết kết trị sẽ góp phần soi sáng thêm một số vấn đề lý thuyết về động từ nói chung, lý thuyết kết trị về động từ nói riêng trên cứ liệu của động từ ba diễn tố trong tiếng Việt. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 Thứ hai, từ việc nghiên cứu các nhóm động từ ba diễn tố cụ thể theo lí thuyết kết trị, chúng ta sẽ thấy được sự phong phú, đa dạng của động từ tiếng Việt nói chung và động từ ba diễn tố nói riêng. Thứ ba, về thực tiễn, kết quả nghiên cứu kết trị của động từ ba diễn tố có thể được sử dụng để biên soạn các tài liệu phục vụ cho việc dạy học ngữ pháp tiếng Việt trong nhà trường. VII. BỐ CỤC CỦA LUẬN VĂN Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, Luận văn gồm có ba chương: Chƣơng 1: Một số vấn đề chung về động từ ba diễn tố Chương này tập chung tìm hiểu những lí thuyết về động từ, nguyên tắc thủ pháp và quy trình nghiên cứu động từ theo lí thuyêt kết trị. Vị trí, đặc điểm chung của động từ ba diễn tố trong tiếng Việt. Chƣơng 2: Động từ ba diễn tố với mô hình N1 – V – N2 – N3 Chương này tập trung miêu tả đặc điểm chung, thuộc tính kết trị của các diễn tố, phân loại các nhóm động từ thuộc các nhóm động từ ban phát; nhóm động từ thu nhận; nhóm động từ so sánh, đối chiếu; nhóm động từ kết nối. Kể thêm nhưng không phân tích sâu hai nhóm động từ cũng thuộc mô hình này là nhóm động từ chia tách đối tượng và nhóm động từ làm chuyển dời các đối thể. Chƣơng 3: Động từ ba diễn tố với mô hình N1 – V1 – N2 – V2 Chương này tập trung miêu tả đặc điểm chung, thuộc tính kết trị, phân loại các nhóm động từ thuộc các nhóm động từ cầu khiến; nhóm động từ bình xét; kể thêm nhưng không phân tích sâu nhóm động từ biến hóa. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 Chƣơng 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐỘNG TỪ BA DIỄN TỐ 1.1. Động từ 1.1.1. Khái niệm Khi nghiên cứu về từ loại tiếng Việt, các nhà nghiên cứu đã dành rất nhiều tâm huyết của mình cho việc nghiên cứu động từ. Điều đó cho thấy tầm quan trọng cũng như sự phức tạp của từ loại này. Vai trò của động từ dã được Nguyễn Kim Thản khẳng định: “Trong câu, động từ gần như là trung tâm của các mối quan hệ của các từ, nó không những có mối quan hệ tường thuật với từ chỉ chủ thể mà còn có quan hệ chính phụ với những từ chỉ đối tượng, chỉ hoàn cảnh, trạng thái...” [34, tr.97]. Động từ ba diễn tố là một tiểu loại của động từ nhưng trước khi tìm hiểu về nó, ta cần có một cách hiểu khái quát về động từ với những đặc điểm chính sau đây: Theo “Từ điển tiếng Việt”, động từ là “từ chuyên biểu thị hành động, trạng thái hay quá trình, thường làm vị ngữ trong câu”. [25, tr.346]. Trong cuốn “Ngữ pháp tiếng Việt”, tác giả Diệp Quang Ban cho rằng: “Động từ là những từ biểu thị ý nghĩa khái quát về quá trình – ý nghĩa quá trình thể hiện trực tiếp đặc trưng vận động của thực thể. Đó là ý nghĩa hành động, ý nghĩa trạng thái được khái quát hóa trong mối liên hệ với vận động của thực thể trong thời gian và không gian”. [2, tr.90] Như vậy, căn cứ vào các định nghĩa về động từ của các tác giả nêu trên, ta có thể đưa ra cách hiểu khái quát về động từ như sau: Động từ là một từ loại thực từ dùng để chỉ hoạt động (hành động hay trạng thái) của sự vật, hiện tượng. 1.1.2. Cách xác định động từ 1.1.2.1. Dựa vào ý nghĩa Như trên đã trình bày, Động từ là một loại thực từ dùng để chỉ hoạt động (hành động hay trạng thái) của sự vật, hiện tượng, vì vậy, khi xác định động từ, cần dựa vào chức năng này. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 1.1.2.2. Dựa vào khả năng kết hợp - Động từ có khả năng kết hợp với các phụ từ để biểu thị các ý nghĩa quan hệ có tính tình thái giữa quá trình với cách thức và quá trình với các đặc trưng vận động của quá trình trong không gian, thời gian và trong hiện thực. Cụ thể là: + Động từ có khả năng kết hợp về phía trước với các phụ từ thời thể như: đã, sẽ, đang, hãy, đừng, chớ... Thí dụ: đang học, đã ăn... + Động từ có khả năng kết hợp về phía sau với các thành tố phụ khác để tạo thành các nhóm động từ. Các thành tố phụ chỉ phương hướng: ra, vào, lên, xuống,... Thí dụ: đi lên, trèo xuống,.. Các thành tố chỉ kết quả: xong, rồi... Thí dụ: ăn xong, làm rồi... - Động từ kết hợp với các thực từ để phản ánh các quan hệ trong nội dung vận động của quá trình. 1.1.2.3. Dựa vào chức năng cú pháp Động từ có khả năng giữ nhiều chức năng ngữ pháp khác nhau nhưng chức năng ngữ pháp quan trọng nhất của động từ là làm vị ngữ của câu. Theo thống kê của Nguyễn Kim Thản, những câu có vị ngữ là động từ chiếm khoảng 88% tổng số câu trong tiếng Việt. Ngoài ra, động từ còn tham gia đảm nhiệm nhiều chức năng khác trong câu như: bổ ngữ, định ngữ, chủ ngữ, trạng ngữ... - Động từ làm bổ ngữ: Tôi muốn đi thành phố - Động từ làm chủ ngữ: Lao động là vinh quang. - Động từ làm định ngữ: Bút này là bút kí - Động từ làm trạng ngữ: Nói xong, nó bỏ đi ngay. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 Khi một chức vụ cú pháp nhất định, động từ thường có khả năng thay thế bằng các từ nghi vấn hoặc trả lời cho câu hỏi: làm gì? làm sao? Tóm lại, động từ là một loại thực từ cơ bản trong kho từ vựng của bất kì một ngôn ngữ nào. Ý nghĩa khái quát của động từ là chỉ hoạt động của sự vật, hiện tượng trong thế giới khách quan cũng như trong đời sống tinh thần con người. Động từ có khả năng kết hợp về phía trước với các phụ từ thời thể, về phía sau với các phụ từ chỉ sự hoàn thành, kết thúc sự việc, chỉ hướng để tạo thành nhóm. Chức năng cơ bản của động từ là làm vị ngữ trong câu. 1.1.3. Một số vấn đề cần chú ý khi xác định động từ Khi xác định động từ, trước hết, ta xác định được một nhóm lớn bao gồm những từ có đầy đủ các đặc điểm nêu trên đây của động từ. Thuộc nhóm này là những từ kiểu như: đi, chạy, ngã, ăn, đọc, viết, trao, tặng,…Có thể gọi những từ thuộc nhóm này là những động từ điển hình hay những động từ - thực từ. Những động từ - thực từ tạo nên khu vực trung tâm của từ loại động từ. Bên cạnh các động từ - thực từ còn có một nhóm không lớn bao gồm những từ có không đầy đủ các đặc điểm nêu trên đây của động từ. Thuộc nhóm này là những từ kiểu như: trở thành, trở nên, phải, bị, được, khiến,… Khác với các động từ - thực từ, những từ thuộc nhóm này rất trống nghĩa từ vựng. Chúng chỉ các hoạt động trừu tượng, khái quát (hoạt động kiểu theo nghĩa ngữ pháp). Chính do sự trống vắng nghèo nàn về ý nghĩa từ vựng mà về hình thức, các từ thuộc nhóm này chỉ có khả năng thay thế bằng từ nghi vấn một cách hạn chế, có điều kiện. Khi trả lời các câu hỏi “làm gì”, “làm sao” đặc trưng cho động từ, chúng thường phải kết hợp vào mình một thực từ khác. Với những đặc điểm chỉ ra trên đây, các từ thuộc nhóm thứ hai rõ ràng mang tính chất trung gian giữa động từ và hư từ. Ở đây, chúng tôi xếp chúng vào động từ và gọi chúng là động từ - ngữ pháp. Động từ ngữ pháp chính là nhóm động từ không điển hình tạo thành khu vực biên của từ loại động từ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 Khi xác định các động từ ngữ pháp, không thể không đề cập đến trường hợp của từ “là” trong những cấu trúc kiểu “Tôi là sinh viên”. Theo ý kiến của một số tác giả thì “là” vốn là động từ thực thụ có ý nghĩa như “làm” nhưng đã hư hóa trở thành hư từ. Những tác giả theo quan niệm này xếp “là” vào loại hệ từ hoặc từ nối (quan hệ từ). Một số tác giả coi “là” là động từ nhưng không phân biệt nó với động từ - thực từ. Xem xét đặc điểm của từ “là” trong những cấu trúc kiểu “Tôi là sinh viên”, ta thấy nó vẫn còn có những đặc điểm của động từ. “Là” vẫn có khả năng tiếp nhận các yếu tố chỉ thời thể như các động từ khác (Thí dụ: Tôi đang là sinh viên. Tôi sẽ là sinh viên). Mặt khác, trong nhiều trường hợp, “là” còn có khả năng thay thế cho “làm”, “trở thành” là những từ được thừa nhận là động từ. So sánh: - Nó sẽ trở thành giáo viên – Nó sẽ là giáo viên - Tôi làm tổ trưởng – Tôi là tổ trưởng. Ngoài ra, nếu so sánh “là” trong những cấu trúc trên đây với từ “là” đã hư hóa thực sự và trở thành quan hệ từ thì ta thấy giữa chúng có sự khác nhau rất rõ. “Là” với tư cách quan hệ từ không có khả năng tiếp nhận các các yếu tố chỉ thời thể, mặt khác nó luôn có khả năng thay thế bằng quan hệ từ “rằng”. So sánh: - Vợ hắn biết là chồng đã hết giận -> - Vợ hắn biết rằng chồng đã hết giận… - Em tin là con mình còn sống -> - Em tin rằng con mình còn sống. Ở từ “là” trong những cấu trúc đưa ra xem xét trên đây không hề có những đặc điểm này. Vì những lẽ trên, chúng tôi tạm xếp “là” vào số các động từ ngữ pháp, mặc dù cũng thừa nhận rằng trong số các động từ ngữ pháp, “là” ngữ pháp hóa cao nhất và gần với hư từ nhất. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 Khi xác định động từ, cũng cần lưu ý rằng những đặc điểm nêu trên đây của động từ là thuộc tính chung của động từ với tư cách là đơn vị trừu tượng của ngôn ngữ được khái quát từ những biến thể của nó trong lời nói. Khi hoạt động trong lời nói, động từ luôn tồn tại dưới những biến thể cụ thể. Trong số các biến thể của động từ có biến thể là cơ bản (điển hình) và có những biến thể không cơ bản (không điển hình). Biến thể cơ bản là biến thể phổ biến nhất và có đầy đủ các đặc điểm của động từ. (Chẳng hạn, trong tiếng Nga, biến thể cơ bản của động từ thường được coi là hình thức được chia (sprjagajemara forma) của động từ, còn biến thể không cơ bản là các hình thức nguyên dạng, tính động từ, trạng động từ). Trong tiếng Việt, hình thức cơ bản của động từ có thể coi là hình thức thời thể (tức là hình thức có khả năng kèm thêm các yếu tố chỉ thời thể). Chẳng hạn, trong cấu trúc: “Tôi đang đọc sách” và “Tôi bước vào phòng đọc sách”, “đọc” mặc dù đều là động từ nhưng ở cấu trúc thứ nhất, nó là biến thể điển hình, còn ở cấu trúc thứ hai, nó là biến thể không điển hình. 1.2. Vị trí của động từ ba diễn tố trong hệ thống động từ tiếng Việt 1.2.1. Cách phân loại động từ theo quan điểm truyền thống Động từ là môt loại từ lớn bao gồm hàng vạn từ và rất không thuần nhất. Trong nội bộ động từ, có thể phát hiện những tiểu loại, những nhóm đối lập với nhau theo những tiêu chí nhất định. Vấn đề phân loại động` từ được nhiều chuyên khảo đề cập đến. Dưới đây là một số cách phân loại truyền thống thường gặp: 1.2.1.1. Cách phân loại dựa vào ý nghĩa và hình thức ngữ pháp: Theo cách phân loại này, có thể xác định trong nội bộ động từ những diện đối lập chính sau: a. Trước hết, đó là sự đối lập giữa động từ thực từ và động từ ngữ pháp (động từ bán thực từ, bán hư từ) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 Động từ - thực từ là những động từ có ý nghĩa cụ thể, chân thực, có khả năng thay thế bằng từ nghi vấn (Thí dụ: làm gì, làm sao) và có khả năng độc lập làm vị ngữ. (Thí dụ: đi, chạy, viết, đọc..).. Động từ ngữ pháp là những động từ không có ý nghĩa cụ thể, chân thực, không có khả năng thay thế bằng từ nghi vấn (khả năng độc lập trả lời câu hỏi), không có khả năng độc lập giữ vai trò vị ngữ. (Thí dụ: có thể, trở nên, bị, được..).. Động từ ngữ pháp được chia thành động từ tình thái (có thể, nên..). và động từ quan hệ (là, khiến..). b. Các động từ - thực từ được chia tiếp thành động từ chủ động và động từ không chủ động. Động từ chủ động là những động từ chỉ hoạt động có chủ ý, tức là hoạt động xuất phát từ chủ thể và chủ thể có thể điều khiển hoạt động theo ý muốn của mình (Thí dụ: đi, ăn, chạy..).. Động từ không chủ động chỉ hoạt động không xuất phát từ chủ thể và chủ thể không điều khiển được họat động theo ý muốn của mình (Thí dụ: tan, cháy, đổ, vỡ..). Tiếp tục phân chia động từ chủ động ta có hai nhóm động từ: động từ tác động (biểu thị những hoạt động mà kết quả những hoạt động đó làm cho đối tượng bị thay đổi về phương diện nào đó (nảy sinh hoặc tiêu biến đi): ăn, đập, phá..). và động từ không tác động (không có những đặc điểm như từ tác động): đi, bơi, chạy...Trong động từ tác động có hai diện đối lập: động từ tạo tác (chỉ những hoạt động tạo ra đối tượng: đào, nặn..) và động từ chuyển tác (chỉ những hoạt động làm chuyển biến đối tượng ở một mặt nào đó: đánh, đốt, phá..). Động từ không tác động cũng được chia tiếp thành: động từ chỉ hoạt động chuyển động (đi, chạy..) và động từ chỉ hoạt động không chuyển động (ngủ, nghĩ..). Như vậy, căn cứ vào ý nghĩa và hình thức ngữ pháp, ta có thể chia động từ thành nhiều tiểu loại với những dấu hiệu ý nghĩa và hình thức đặc trưng của từng tiểu loại. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 1.2.1.2. Phân loại động từ dựa vào đặc điểm chi phối Sự chi phối của động, từ theo cách hiểu chung, (áp dụng cho cả ngôn ngữ biến hình và ngôn ngữ không biến hình) là khả năng của động từ đòi hỏi sự có mặt và quy định đặc tính (ý nghĩa và hình thức) của các bổ ngữ. Theo cách phân loại này, động từ được chia thành hai loại chính: động từ nội hướng (nội động) và động từ ngoại hướng (ngoại động). Động từ nội hướng là động từ không chi phối bổ ngữ (Thí dụ: nằm, đứng, ngủ, thức,..). còn động từ ngoại hướng là động từ có khả năng chi phối các bổ ngữ (Thí dụ: ăn, viết, đánh, đọc,..). Tuy nhiên, cũng như sự đối lập giữa các nhóm động từ phân loại theo ý nghĩa và hình thức ngữ pháp, sự đối lập giữa động từ nội hướng và động từ ngoại hướng trong cách phân loại này không hẳn rõ ràng và dứt khoát. Bằng chứng là giữa hai nhóm động từ này vẫn tồn tại nhóm động từ trung tính (Thí dụ: tan, cháy, lắc, gật,..). 1.2.2. Cách phân loại động từ theo lý thuyết kết trị 1.2.2.1. Vài nét về lý thuyết kêt trị a, Thuật ngữ kết trị Thuật ngữ kết trị (hóa trị, ngữ trị, tiếng Pháp: valence, tiếng Nga: valentnost) vốn được dùng trong hóa học để chỉ thuộc tính kết hợp của các nguyên tử với một số lượng xác định các nguyên tử khác. Thuật ngữ này mới chỉ được dùng rộng rãi trong ngôn ngữ học từ cuối những năm bốn mươi của thế kỉ xx để chỉ khả năng kết hợp của các lớp từ hoặc các lớp hạng đơn vị ngôn ngữ nói chung. b, Ngữ pháp phụ thuộc của L. Tesnière – cơ sở của lý thuyết kết trị. Người khởi xướng lí thuyết kết trị là L. Tesnière, nhà ngôn ngữ học nổi tiếng người Pháp. Những tư tưởng về lý thuyết kết trị được L. Tesnière trình bày trong cuốn Các yếu tố của cú pháp cấu trúc (Elements de syture structurale) xuất bản ở Paris vào năm 1959, sau khi ông mất năm năm. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14 Trong cuốn sách trên đây của L. Tesnière, lý thuyết kết trị đã được trình bày gắn liền với tứ tưởng về ngữ pháp phụ thuộc của ông. Lấy câu “Quy tắc cao nhất là sự phụ thuộc và tính phụ thuộc” làm lời đề cho chương 2 (Tôn ti của quan hệ cú pháp), L. Tesnière viết: “Quan hệ cú pháp xác lập giữa các từ mối quan hệ phụ thuộc. Mỗi quan hệ thống nhất một vài yếu tố đứng trên với yếu tố đứng dưới.Yếu tố đứng trên chúng tôi sẽ gọi là yếu tố chi phối hoặc yếu tố chính,còn yếu tố đứng dưới là yếu tố phụ thuộc. Chẳng hạn, trong câu Alfred parle (Anphret nói) parle (nói) là yếu tố chính, còn Anphred là yếu tố phụ” [28, tr.64]. Trong câu, một từ có thể đồng thời vừa là yếu tố chi phối (yếu tố chính) vừa là yếu tố phụ thuộc. Chẳng hạn, trong câu Mon ami parle (Bạn tôi nói), từ ami (bạn) vừa phụ thuộc vào từ parle (nói) vừa chi phối mon (tôi). Toàn bộ các từ đi vào thành phần câu lập tôn ti (thứ bậc) của mối quan hệ cú pháp. Chẳng hạn, trong câu Mon ami parle (Bạn tôi nói), từ mon (tôi) phụ thuộc vào ami (bạn), còn từ này đến lượt mình lại phụ thuộc vào parle (nói), ngược lại, từ parle (nói) chi phối từ ami (bạn), còn từ này lại chi phối mon (tôi). Mối quan hệ với tính tôn ti như trên được trình bày với sơ đồ sau: parle (nói) parle (nói) Alfred ami (bạn) mon (tôi) Cùng với nguyên tắc phụ thuộc và tính tôn ti của quan hệ cú pháp như trình bày trên đây, L. Tesnière cũng lưu ý đến tính chất một chức năng của yếu tố phụ thuộc: “Về nguyên tắc, không một yếu tố phụ thuộc nào có thể phụ thuộc vào hơn một yếu tố chính. Ngược lạị, yếu tố chính có thể chi phối một vài yếu tố phụ thuộc” [28, tr.25]. Chẳng hạn, trong câu Mon vierl ami Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn