Tài liệu Luận văn văn xuôi viết cho thiếu nhi của đoàn lư

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM  PHẠM THỊ QUYÊN VĂN XUÔI VIẾT CHO THIẾU NHI CỦA ĐOÀN LƢ LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC Thái Nguyên - Năm 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM  PHẠM THỊ QUYÊN VĂN XUÔI VIẾT CHO THIẾU NHI CỦA ĐOÀN LƢ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60.22.01.21 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Lê Hồng My Thái Nguyên - Năm 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu riêng của tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kì công trình nào khác. này đã đƣợc chỉnh sửa theo ý kiến đóng góp của hội đồng chấm luận văn ngày 07 tháng 06 năm 2014. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2014 Tác giả luận văn PHẠM THỊ QUYÊN Xác nhận Xác nhận của Khoa chuyên môn của ngƣời hƣớng dẫn khoa học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cam đoan Mục lục ................................................................................................................. i ................................................................................................ 1 PHẦN NỘI DUNG........................................................................................... 10 Chƣơng 1: NHÀ VĂN ĐOÀN LƢ VÀ CẢM HỨNG SÁNG TÁC ............. 10 TRONG VĂN XUÔI VIẾT CHO THIẾU NHI ............................................ 10 1.1. Giới thiệu nhà văn Đoàn Lƣ ....................................................................... 10 1.1.1. Người con của mảnh đất đầu nguồn cách mạng, giàu truyền thống văn hoá, văn học .............................................................................. 10 1.1.2. Một trí thức vùng cao tiêu biểu, một nghệ sĩ đa tài ......................... 12 1.1.3. Bước chuyển bất ngờ trong sự nghiệp từ ước muốn làm được “điều gì đó” cho trẻ thơ............................................................................. 15 1.2. Nguồn cảm hứng trong sáng, lãng mạn hƣớng về thế giới trẻ thơ ............. 17 1.2.1. Cảm hứng về khung cảnh vùng cao ................................................. 17 1.2.2. Đề cao các giá trị văn hóa truyền thống ......................................... 24 1.2.3. Cảm hứng trân trọng ngợi ca những con người miền núi “lên đường không bé nhỏ” ................................................................................ 30 1.2.4. Cảm hứng khoa học táo bạo, lãng mạn ........................................... 39 * Tiểu kết chƣơng 1 ........................................................................................... 43 Chƣơng 2: THIẾU NHI CỦA ĐOÀN LƢ ....................................................................... 44 2.1. Kho kiến thức hấp dẫn từ những trang văn ................................................ 44 .................................................... 44 2.1.2. Những kiến thức đời sống phong phú, thú vị và thiết thực .............. 52 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ i 2.2. Những bài học nhận thức - giáo dục phù hợp với lứa tuổi thiếu nhi.......... 58 2.2.1. Những “cuốn sách nhỏ” nuôi dưỡng “tâm hồn lớn” ...................... 59 2.2.2. Những bài học giáo dục kĩ năng sống ............................................. 65 * Tiểu kết chƣơng 2 ........................................................................................... 72 Chƣơng 3: MỘT SỐ PHƢƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT TIÊU BIỂU ........ 73 3.1. Sự hóa thân linh hoạt của ngƣời trần thuật ................................................. 73 3.1.1. Hóa thân vào những con vật thông minh......................................... 73 3.1.2. Hóa thân vào các em thiếu nhi ........................................................ 75 3.2. Ngôn ngữ mang đậm sắc thái của thiếu nhi vùng cao ................................ 77 3.2.1. Ngôn ngữ giàu chất trữ tình ............................................................ 77 3.2.2. Ngôn ngữ phù hợp với lứa tuổi thiếu nhi ......................................... 80 3.2.3. Ngôn ngữ mang sắc thái Tày ........................................................... 82 3.3. Giọng điệu chủ đạo: hài hƣớc và dí dỏm hồn nhiên................................... 88 * Tiểu kết chƣơng 3: .......................................................................................... 92 KẾT LUẬN....................................................................................................... 93 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 96 PHỤ LỤC ........................................................................................................... 1 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 1. Nếu ví văn học , thì văn học thiếu nhi nhƣ một khoảng rừng xanh non, góp phần tạo nên sự phong phú của văn học dân tộc. Theo nhà nghiên cứu Phƣơng Lựu: văn học ngƣời lớn và văn học thiếu nhi là những hiện tƣợng có quan hệ lẫn nhau. Đó không chỉ là hai dạng sáng tạo mà còn là những bình thông nhau. Thiếu văn học cho trẻ em thì lịch sử văn học ngƣời lớn cũng nhƣ ý nghĩa của nó sẽ không đầy đủ. Còn theo ý kiến của nhà thơ Hữu Thỉnh: “Văn học thiếu nhi rất quan trọng và không thể thiếu. Mỗi tác phẩm có giá trị được ví như một người thầy không những bồi dưỡng tâm hồn mà còn định hướng cho các em” [12]. Là một bộ phận của văn học dân tộc, ra đời và phát triển từ sau cách mạng tháng tám, đến nay văn học thiếu nhi của ta đã đạt đƣợc những thành tựu đáng kể; đã có những cây bút để lại dấu ấn sâu đậm với bạn đọc tuổi thơ: Tô Hoài, Võ Quảng, Nguyễn Huy Tƣởng, Phạm Hổ, Xuân Quỳnh, Phùng Quán, Phong Thu, Tạ Duy Anh, Nguyễn Nhật Ánh, Trần Thiên Hƣơng, Lê Cảnh Nhạc, Nguyễn Ngọc Thuần v.v… Tuy nhiên, thực tế cũng cho thấy, số nhà văn chuyên tâm sáng tác cho thiếu nhi chƣa nhiều. Trong bài viết Cảm nhận về văn học thiếu nhi Việt Nam đầu thế kỉ XXI, PGS. TS. Lã Thị Bắc Lý đã tổng kết những thành tựu của văn học thiếu nhi 20 năm cuối thế kỉ XX, đồng thời ghi nhận công lao đóng góp của các nhà văn đã bền bỉ sáng tác cho lứa tuổi này. Theo đánh giá của tác giả, ta thấy hầu hết các nhà văn sáng tác cho thiếu nhi đều là ngƣời sinh sống và làm việc ở những thành phố lớn, những trung tâm văn hóa lớn: Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Đà Nẵng,…và chủ yếu là khu vực miền nam, miền xuôi. Số nhà văn ngƣời dân tộc thiểu số miền núi tham gia vào mảng văn học này còn hiếm hoi. Trƣớc thực tế đó, viết cho thiếu nhi là điều đáng khích lệ. Đặc biệt, những cây bút miền núi viết cho thiếu nhi càng xứng đáng đƣợc khuyến khích và trân trọng. 2. Đoàn Lƣ là một trong số ít những nhà văn dân tộc miền núi sáng tác cho thiếu nhi. Ông là ngƣời dân tộc Tày, sống và làm việc tại Cao Bằng – mảnh đất biên cƣơng gắn với tên tuổi của các nhà văn, nhà thơ dân tộc thiểu số: Bàn Tài Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Đoàn, Vi Hồng, Y Phƣơng, Cao Duy Sơn, Hoàng Triều Ân sáng tác dành cho ngƣời lớn thì Đoàn Lƣ lại chọn cho mình một lối đi riêng. Ông dành phần lớn thời gian, tâm sức viết cho thiếu nhi. Đến nay, Đoàn Lƣ đã có những thành công đáng ghi nhận ở mảng văn học này. Ông là tác giả quen thuộc và có uy tín với nhà xuất bản Kim Đồng. Sáng tác của ông đã đến với thiếu nhi dân tộc thiểu số vùng sâu, vùng xa. Từ năm học 2011-2012, truyện ngắn Cô bé nhặt hoa rụng đƣợc chọn giảng dạy cho học sinh lớp 7, trong chƣơng trình ngữ văn địa phƣơng tỉnh Cao Bằng. Sáng tác của Đoàn Lƣ đã vƣợt ra biên giới của những bản làng xa xôi, nhỏ bé để đến với bạn đọc thiếu nhi cả nƣớc. Nhà xuất bản Trẻ thành phố Hồ Chí Minh đã mua bản quyền và chọn in tác phẩm Kỉ niệm về một dòng sông trong “Tuyển truyện hay dành cho thiếu nhi” (tháng 4/2013). Cuốn tiểu thuyết khoa học viễn tƣởng Lêna-Kítti cô bé siêu nhân đƣợc Đài truyền hình Trung Ƣơng chọn giới thiệu trong chƣơng trình“Mỗi ngày một cuốn sách”, kênh VTV1 (ngày 13/01/2010). Sách truyện thiếu nhi của Đoàn Lƣ đƣợc in và tái bản bởi nhiều nhà xuất bản có uy tín, đƣợc chọn vào“Tủ sách thiếu nhi” hay “Tủ sách vàng” và có mặt trong nhiều tuyển tập. Trong “Thư viện sách nói dành cho người khiếm thị” thƣ viện sách nói online lớn nhất Việt Nam, Đoàn Lƣ cũng đƣợc chọn 3 tác phẩm (Tướng cướp hoàn lương; Chân trời rộng mở ; Những mạch nước). Nhà văn đã vinh dự nhận đƣợc nhiều giải thƣởng về sáng tác văn học dành cho thiếu nhi. 3. Tác giả luận văn hiện là giáo viên THPT tại Cao Bằng. Quá trình công tác đã giúp tác giả nhận thức sâu sắc vai trò của văn học đối với công tác giáo dục thiếu niên tại địa bàn miền núi. Sự quan tâm đến văn học thiếu nhi (Năm 2007, tác giả đã thực hiện đề tài: “Tuổi thiếu niên trong Ti-Mua và đồng đội của A. Gaiđa”Khóa luận tốt nghiệp tại trƣờng ĐHSP I Hà Nội) cùng với niềm tự hào về truyền thống văn học của quê hƣơng Cao Bằng và nhu cầu bồi dƣỡng, nâng cao kiến thức phục vụ công tác giáo dục thiếu nhi cũng là những lý do khiến tác giả luận văn lựa chọn đề tài Văn xuôi viết cho thiếu nhi của Đoàn Lư. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Đoàn Lƣ bắt đầu sáng tác từ 1995 với tác phẩm Lão Lìm đƣợc giới thiệu trên báo Thiếu niên Tiền phong. Đến năm 1997, ông đã hiện diện trong lĩnh vực sáng tác với tƣ cách một nhà văn viết cho thiếu nhi. Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi đã tập hợp và phân loại những tài liệu nghiên cứu theo nhóm nhƣ sau: 1. Nhóm bài giới thiệu về Đoàn Lư trong các công trình nghiên cứu về văn học thiếu nhi và văn học thiểu số Việt Nam: Trong giáo trình Văn học trẻ em (Nhà xuất bản Đại học Sƣ phạm, 2003) và bài viết “Văn học thiếu nhi thời kì đổi mới” (trích Văn học Việt Nam sau 1975 - những vấn đề nghiên cứu và giảng dạy, NXB Giáo Dục, năm 2006), PGS.TS Lã Thị Bắc Lý đề cập đến truyện ngắn Kiềng ba chân và Chân trời rộng mở của Đoàn Lƣ và nhận xét: “Tác phẩm đã khiến người đọc càng hiểu và yêu mến sự hồn nhiên, mộc mạc, đời sống tâm hồn chất phác mà biết bao nghĩa tình của con người vùng cao” [16, tr.165]. Năm 2011, trong công trình nghiên cứu Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam thời kì hiện đại - một số đặc điểm PGS. TS Trần Thị Việt Trung – TS. Cao Thị Hảo đã nêu tên 4 tập truyện của Đoàn Lƣ. Trong đó có 3 tập truyện thiếu nhi: Miếng hiểm cuối cùng (1995); Tướng cướp hoàn lương (1997); Ngựa hoang lột xác (1998). Năm 2013, khi nghiên cứu: Bản sắc dân tộc trong sáng tác của một số nhà văn dân tộc thiểu số, PGS.TS Đào Thủy Nguyên và nhóm nghiên cứu đã khảo sát 4 tập truyện của Đoàn Lƣ. Trong đó Miếng hiểm cuối cùng (1995); Lêna-Kítti cô bé siêu nhân (2009) và một số tác phẩm của Những truyện ngắn chọn lọc (2006) là văn học thiếu nhi. Tuy nhiên, trong khuôn khổ của một đề tài rộng, trọng tâm nghiên cứu là “bản sắc dân tộc”. Do đó, sáng tác của Đoàn Lƣ cũng chỉ đƣợc điểm qua trong mục“cảm hứng về thiên nhiên, đất nước” với Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ nhận định: “Nhiều truyện ngắn của Đoàn Lư (…) là lời cảnh báo con người trước những hành động tàn ác, gây sự với thiên nhiên” [46, tr.63]. Nhƣ vậy, trong các công trình nghiên cứu về văn học thiểu số, Đoàn Lƣ đƣợc giới thiệu với tƣ cách là một nhà văn dân tộc Tày, sáng tác đặt trong sự phát triển chung của văn học thiểu số chứ chƣa đƣợc khẳng định là nhà văn viết cho thiếu nhi một cách chuyên nghiệp. Còn trong các công trình nghiên cứu về văn học thiếu nhi, ông đƣợc coi là một nhà văn miền núi có tác phẩm sáng tác cho thiếu nhi song chƣa đƣợc chú ý tới một cách hệ thống. 2. Nhóm bài giới thiệu, nghiên cứu tác phẩm của Đoàn Lư: Năm 1997, trong lời giới thiệu cuốn Kỉ niệm về một dòng sông của Đoàn Lƣ (giải ba cuộc thi “Vì tương lai đất nước” lần II)- nhà văn Nguyễn Quang Sáng đã nhận định: “Các tác phẩm đạt giải đều mang màu sắc riêng của mỗi địa phương... mỗi truyện đều có một ý nghĩa riêng, có một cách viết hóm hỉnh và duyên dáng riêng, mỗi tác phẩm đều có sức hấp dẫn riêng” [21, tr.6]. Năm 1998, trong lời nói đầu cuốn Ngựa hoang lột xác (Tủ sách thiếu nhi, NXB Văn hóa dân tộc), Ban Biên tập đã nhận xét: “Một cây bút khá quen thuộc với lứa tuổi thiếu nhi, nhất là ở vùng miền núi dân tộc phía Bắc, đó là Đoàn Lư một bác sĩ nhi khoa. Với tấm lòng nhân hậu của người thầy thuốc và sự nhạy cảm của người cầm bút, những trang viết của anh thấm đẫm tình yêu, sự đồng cảm với bao số phận của trẻ em miền núi. Đọc văn anh, ta cảm nhận được sự nồng ấm tình người, ngọt ngào trong trẻo như nắng ấm ban mai” [22, tr.5]. Năm 1998, trong Tuyển tập văn học dân tộc và miền núi, tập 7, NXB Giáo dục (tái bản năm 2007, tập 2), tác giả Trần Hòa Bình đã viết lời bình về Con Mốc của bác Luồng - một truyện ngắn của ông. Tác giả nhận định:“những trang viết của Đoàn Lư quây quần ấm áp một tình người nhưng vẫn lôi cuốn bởi những chi tiết giản dị mà thú vị”. Tác giả chỉ ra “chất miền núi” trên trang viết của Đoàn Lƣ và thấy “một niềm day dứt chân thành” trong mạch cảm hứng nhân đạo của nhà văn. Về cách viết, Trần Hòa Bình khẳng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ định: “Anh viết văn mà như không làm văn chương, các chi tiết đời sống được tái hiện bằng một giọng kể hồn nhiên, giản dị, phảng phất đây đó là một chút hóm hỉnh theo lối nói dân gian” [14, tr.88]. Năm 2010, chƣơng trình “Mỗi ngày một cuốn sách” (13/01/2010) - kênh VTV1 Đài truyền hình Việt Nam - đã đánh giá cao cuốn tiểu thuyết khoa học viễn tƣởng Lêna-Kítti - cô bé siêu nhân của Đoàn Lƣ: “Truyện không chỉ hấp dẫn ở những tình tiết siêu tưởng, kích thích trí sáng tạo của các bé, giúp các bé sảng khoái hơn, giải tỏa được căng thẳng của bài vở mà còn góp phần giáo dục đức tính sống vì người khác cho trẻ từ những hành động cao đẹp của cô bé Lêna-Kítti” [56]. Cũng năm 2010, một bạn văn dân tộc Tày cùng quê hƣơng Cao Bằng là nhà thơ, dịch giả Triệu Lam Châu đặc biệt quan tâm đến cuốn Lêna-Kítti cô bé siêu nhân của Đoàn Lƣ. Trong bài viết Đôi điều cảm nhận về cuốn tiểu thuyết Lêna-Kitti cô bé siêu nhân của nhà văn Đoàn Lư (Tạp chí “Non nước Cao Bằng”, số 2/2010) Triệu Lam Châu nhận định: “Nhà văn Đoàn Lư đã tuân theo đúng lời dạy của Bác Hồ với văn nghệ sĩ: Viết cho ai? Viết cái gì? Viết để làm gì? Viết như thế nào?” [4, tr.30]. Tác giả bài viết đã trân trọng khẳng định những thành công của tác phẩm và kết luận: Đoàn Lƣ là “nhà văn dân tộc thiểu số đầu tiên dám xông pha dũng cảm vào mảng truyện khoa học viễn tưởng này” [4, tr.32]. Bài viết của Triệu Lam Châu thể hiện rõ sự tâm đắc với cuốn tiểu thuyết viễn tƣởng của Đoàn Lƣ. Cũng năm 2010, Triệu Lam Châu viết tiếp bài Ý tưởng khoa học táo bạo hay là phẩm chất ưu tú của công dân toàn cầu (tạp chí “Non nước Cao Bằng”, số 6/2010) khẳng định thành công của Đoàn Lƣ trong cuốn tiểu thuyết Lêna-Kítti, Thiên thần của tình yêu. Ông đánh giá những điểm nổi bật của Đoàn Lƣ trong cách viết truyện khoa học viễn tƣởng. Từ giọng văn: “đầy hăm hở, giàu nội lực khoa học nhằm chuyên chở một ý tưởng khoa học vô cùng táo bạo” [5, tr.27]; đến cách viết: “không đi sâu vào việc mô tả tỉ mỉ các vấn đề Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ khoa học cơ bản, mà chỉ gợi lên những vấn đề lớn cần giải quyết” [5, tr.28]. Kết hợp với việc phân tích cặn kẽ “lộ trình khoa học” cùng những điều kì thú mà cô bé siêu nhân cùng các bạn đồng hành đã trải qua, tác giả bài viết cũng khẳng định “sự công phu tích lũy kiến thức” của Đoàn Lƣ trong tác phẩm này.. Những ý kiến của Triệu Lam Châu gợi ý cho chúng tôi đi sâu tìm hiểu truyện khoa học viễn tƣởng của Đoàn Lƣ trong quá trình nghiên cứu. Qua những tài liệu thu thập đƣợc, chúng tôi nhận thấy sáng tác của Đoàn Lƣ đƣợc chú ý từ những tác phẩm đầu tay. Tác phẩm viết cho thiếu nhi của nhà văn đã nhận đƣợc sự quan tâm của một số nhà nghiên cứu. Tuy nhiên, số lƣợng các bài viết chƣa nhiều, kết quả nghiên cứu còn hạn hẹp: có công trình điểm tên Đoàn Lƣ và một số tác phẩm tiêu biểu của ông trong nền văn học dân tộc thiểu số Việt Nam; có bài viết mang tính chất giới thiệu hoặc thẩm bình một số tác phẩm tiêu biểu; chƣa có công trình nghiên cứu chuyên sâu về văn xuôi viết cho thiếu nhi của Đoàn Lƣ, mặc dù đây là mảng sáng tác có nhiều thành công và đóng góp của tác giả. Từ thực tế trên, chúng tôi mạnh dạn tập trung nghiên cứu toàn bộ mảng văn xuôi viết cho thiếu nhi của Đoàn Lƣ. 3.1. Đối tượng nghiên cứu: Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là các tác phẩm văn xuôi viết cho thiếu nhi của Đoàn Lƣ. 3.2. Phạm vi nghiên cứu: Chúng tôi xác định phạm vi nghiên cứu là các tác phẩm viết cho thiếu nhi của Đoàn Lƣ từ năm 1995 đến 2013, cụ thể: - Miếng hiểm cuối cùng, (tập truyện), NXB Kim Đồng (1995); - Tướng cướp hoàn lương, (tập truyện), NXB Kim Đồng (1997); - Kỉ niệm về một dòng sông, (truyện kí), NXB Trẻ (1997); - Ngựa hoang lột xác, (tập truyện), NXB Văn hóa dân tộc (1998); - Quái cẩu Pi-tơ-chun (truyện dài), NXB Kim Đồng (1999); Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ - Bên dòng Quây Sơn (truyện dài), NXB Kim Đồng (2000); - Những giấc mơ thời thơ ấu, (tập truyện), NXB Thanh Hóa (2001); - Lêna- Kítti - bộ tiểu thuyết khoa học viễn tƣởng gồm ba tập: + Tập 1: Lêna-Kítti- Cô bé siêu nhân, NXB Văn học, (2009); + Tập 2: Thiên thần của tình yêu, NXB Thanh niên, (2010); + Tập 3: Ảo thuật gia của sự hồi sinh, NXB Dân Trí, (2012); - Li kì Xuyên Sơn, (tập truyện), NXB Kim Đồng (2013); Riêng với tác phẩm Kỉ niệm về một dòng sông, chúng tôi sử dụng văn bản của NXB Hội nhà văn (2007). 4.1. Mục đích nghiên cứu: - Chọn đề tài này, trƣớc hết, chúng tôi muốn làm rõ các phƣơng diện cơ bản, nổi trội trong các tác phẩm văn xuôi viết cho thiếu nhi của Đoàn Lƣ; từ đó khẳng định những đóng góp của nhà văn đối với văn học thiếu nhi và văn xuôi dân tộc thiểu số Việt Nam. - Khẳng định giá trị nhiều mặt mang tính “tích hợp” trong văn xuôi viết cho thiếu nhi của Đoàn Lƣ; khẳng định giá trị của văn học đối với công tác giáo dục kiến thức đời sống và bồi dƣỡng tâm hồn đối với các em thiếu nhi. - Tiếp tục quảng bá, khích lệ Đoàn Lƣ và các tác giả viết cho thiếu nhi trên hành trình sáng tác. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: - Tìm hiểu khái quát về nhà văn Đoàn Lƣ, nhận diện đƣợc chân dung văn học của tác giả; - Khảo sát, phân tích các tác phẩm văn xuôi viết cho thiếu nhi của Đoàn Lƣ trên các phƣơng diện: cảm hứng sáng tác; những đặc sắc về nội dung và nghệ thuật; - Đánh giá về ý nghĩa, tác dụng của những tác phẩm văn xuôi viết cho thiếu nhi của Đoàn Lƣ; đánh giá những đóng góp của nhà văn đối với văn học thiếu nhi và văn học dân tộc thiểu số Việt Nam. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Để đạt đƣợc mục đích nghiên cứu và thực hiện đƣợc nhiệm vụ nghiên cứu đã xác định, chúng tôi lựa chọn các phƣơng pháp nghiên cứu cơ bản sau: - Phƣơng pháp nghiên cứu tác giả, tác phẩm văn học: nhằm xác định ảnh hƣởng của thiên hƣớng bản thân, gia đình, truyền thống và văn hóa quê hƣơng tới sự nghiệp sáng tác của nhà văn. - Phƣơng pháp thống kê phân loại: sử dụng để khảo sát toàn bộ sáng tác văn xuôi cho thiếu nhi; nhận diện các phƣơng diện có tính ổn định, thống nhất trong các tác phẩm; từ đó hình thành hệ thống luận điểm làm sáng tỏ đặc sắc văn xuôi thiếu nhi của Đoàn Lƣ. - Phƣơng pháp so sánh văn học: sử dụng nhằm so sánh các sáng tác cho thiếu nhi của Đoàn Lƣ với các nhà văn viết cho thiếu nhi và nhà văn dân tộc thiểu số khác để có đƣợc những đánh giá chính xác và thấu đáo. - Phƣơng pháp phân tích: đây là phƣơng pháp cơ bản đƣợc sử dụng trong suốt quá trình nghiên cứu; ở từng luận điểm khoa học và nội dung chi tiết của mỗi vấn đề; khi xem xét từng tác phẩm, từng dẫn chứng cũng nhƣ đánh giá khái quát kết quả nghiên cứu đã thu nhận đƣợc. - Luận văn là công trình đầu tiên nghiên cứu toàn bộ sáng tác văn xuôi viết cho thiếu nhi của Đoàn Lƣ; đƣa ra những nhận xét khách quan, khoa học về mảng sáng tác này của tác giả. Từ kết quả đạt đƣợc, luận văn khẳng định những đóng góp có ý nghĩa của ngòi bút Đoàn Lƣ đối với văn học thiếu nhi cũng nhƣ văn chƣơng dân tộ . - Luận văn góp phần vào kết quả nghiên cứu văn học thiếu nhi. Ở nƣớc ta hiện nay, những công trình nghiên cứu về mảng văn học thiếu nhi chƣa nhiều; (đặc biệt là công trình nghiên cứu sâu về các tác giả dân tộc thiểu số viết cho thiếu nhi thì hầu nhƣ vắng bóng). Vì vậy, đề tài nghiên cứu của luận văn góp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ phần vào kết quả nghiên cứu văn học thiếu nhi; đặc biệt là văn học thiếu nhi ở địa bàn miền núi; đồng thời góp phần đƣa lại cái nhìn toàn diện hơn về diện mạo của văn học dân tộc thiểu số nƣớc nhà. - Đoàn Lƣ là tác giả có tác phẩm đƣợc đƣa vào giảng dạy trong chƣơng trình ngữ văn Trung học cơ sở (lớp 7) tại quê hƣơng Cao Bằng. Do đó, luận văn cũng là tài liệu tham khảo hữu ích đối với việc dạy - học văn ở địa phƣơng. . Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo luận văn gồm có ba chƣơng nhƣ sau: Chƣơng 1: Nhà văn Đoàn Lƣ và cảm hứng sáng tác trong văn xuôi vi . . Chƣơng 3: Một số phƣơng diện nghệ thuật tiêu biểu. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ PHẦN NỘI DUNG Chƣơng 1 NHÀ VĂN ĐOÀN LƢ VÀ CẢM HỨNG SÁNG TÁC TRONG VĂN XUÔI VIẾT CHO THIẾU NHI 1.1. Giới thiệu nhà văn Đoàn Lƣ 1.1.1. Người con của mảnh đất đầu nguồn cách mạng, giàu truyền thống văn hoá, văn học Nhà văn Đoàn Lƣ dân tộc Tày, sinh 1959 tại Bản Lằng, xã Đề Thám, huyện Hòa An, tỉnh Cao Bằng - một tỉnh miền núi có truyền thống cách mạng và văn chƣơng thật đáng tự hào. Huyện Hòa An quê hƣơng ông là một vùng đất thiêng nơi địa đầu Tổ quốc. Lịch sử đã chạm khắc vào đây những trang vàng. Theo truyền thuyết dân tộc Tày, từ thế kỉ thứ III trƣớc Công nguyên, Hòa An là trung tâm văn hóa chính trị ngay từ thời lập quốc. Đến thế kỉ XI, vùng đất này tiếp tục trở thành trung tâm quốc gia tự trị Trƣờng Sinh của cha con thủ lĩnh Nùng Tồn Phúc, Nùng Trí Cao. Cuối thế kỉ XVI, vùng đất thêm một lần rộng tay chào đón nhà Mạc khi dòng họ này thất thế dạt lên Cao Bằng - một vƣơng triều mới đƣợc thiết lập với lịch sử gần một trăm năm. Nhà nghiên cứu, phê bình văn học Lâm Tiến trong cuốn Về một mảng văn học dân tộc (NXB Văn hóa dân tộc, 1999) đã nhấn mạnh vai trò quan trọng của vùng đất Hòa An trong mối quan hệ với tộc ngƣời Tày: “Người Tày có một trung tâm văn hóa, theo lịch sử tộc người thì vùng Hòa An, Cao Bằng đã từng là thủ phủ của người Tày qua nhiều triều đại. (…) Đây có thể coi như một cái mốc giao lưu văn hóa Kinh - Tày quan trọng nhất để văn hóa Tày phát triển sang một giai đoạn mới ” [52, tr.8]. Vùng đất Hòa An có những ngƣời con ƣu tú. Họ là những quan văn, tƣớng võ có tài làm giàu thêm truyền thống quê hƣơng. Nhân kiệt về hàng “võ” từ thuở xa xƣa là các tƣớng trấn thủ biên thùy nhƣ Nùng Tồn Phúc, Nùng Trí Cao (biệt hiệu Khâu Sầm Đại Vƣơng), là những anh hùng võ hiệp giết giặc, trừ gian bảo vệ bản làng. Sau này là những anh hùng cách mạng đã có công lớn trong công cuộc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ dựng nƣớc và giữ nƣớc của dân tộc. Về chính trị, phải kể đến Hoàng Đình Giong, bí danh Võ Đức, nguyên chỉ huy bộ đội Nam tiến, nguyên tƣ lệnh Quân khu 7. Ông là ngƣời chiến sĩ cộng sản đầu tiên của Cao Bằng - Ủy viên ban thƣờng vụ Trung Ƣơng Đảng khóa I, là nhà chính trị quân sự ngoại giao xuất sắc của Đảng và nhà nƣớc. Đó là đồng chí Hoàng Nhƣ (Hoàng Văn Nọn), nguyên là Bí thƣ xứ ủy Bắc Kì; Hoàng Đức Nghi, nguyên Bộ trƣởng Bộ Vật tƣ. Về quân sự, trong hai cuộc kháng chiến Hoà An có nhiều tƣớng lĩnh tài giỏi của quân đội nhân dân Việt Nam: thƣợng tƣớng Vũ Lập đƣợc Bác Hồ đặt tên; trung tƣớng Nam Long (tên thật Đoàn Văn Ƣu); thiếu tƣớng Lê Thùy; thiếu tƣớng Chu Phƣơng Đới. Hiện tại có chuẩn đô đốc Bế Hùng; trung tƣớng Bế Xuân Trƣờng;… Bởi thế, nhà thơ Y Phƣơng trong bài viết Đoàn Lư - một sự lạ cũng đã chú ý đến yếu tố quê hƣơng tác giả: “Anh sinh ra và lớn lên trong một vùng quê có nhiều người tham gia làm cách mạng ngay từ những ngày đầu thế kỉ XX (…). Một huyện nhỏ mà có đến hàng chục người đeo lon tướng, hàng vài chục người giữ các trọng trách từ tỉnh đến trung ương Đảng” [50, tr.273]. Từ xa xƣa, dân gian đã truyền tụng câu chuyện về Bế Văn Phụng (nhiều tài liệu viết là Phủng) làm quan Tƣ thiên quản nhạc (trông coi về thiên văn và đội ca nhạc của nhà vua) thời nhà Mạc; đƣợc nhân dân tôn là Trạng. Bế Văn Phụng còn đƣợc coi là ông tổ hát Then Tày và là ngƣời góp phần đặt nền móng cho thời kì sáng tác truyện thơ Tày ghi bằng chữ Nôm (chữ Nôm Tày). Ông có tác phẩm nổi tiếng: Tam nguyên luận. Đầu thế kỉ XX có Hoàng Đức Hậu (18901945) - nhà thơ lớn của dân tộc Tày, quê xã Hồng Việt, Hòa An. Theo nhà nghiên cứu phê bình văn học Lâm Tiến: “Hoàng Đức Hậu là một hiện tượng văn hóa độc đáo của dân tộc Tày nói riêng và của văn hóa Việt Nam nói chung” [52, tr.9]. Trong cuốn lịch sử văn học Việt Nam tập V. 1930-1945, ông đƣợc xếp là nhà thơ hiện đại cùng với Bùi Huy Phồn và Tú Mỡ. “Toàn bộ thơ của ông là tiếng nói, tư tưởng tình cảm của dân tộc Tày trong thời kì nhất định, là tình yêu mãnh liệt đối với con người, cuộc sống và thiên nhiên miền núi.” Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ [52, tr.80]. Thế hệ sau có Vi Hồng và Triều Ân đã để lại dấu ấn sâu đậm trong dòng văn học thiểu số Việt Nam hiện đại. Các thế hệ nhà văn, nhà thơ tiếp bƣớc: Hữu Tiến - Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, Hội viên Hội văn học thiểu số Việt Nam, Hội viên Hội văn học nghệ thuật Cao bằng; nhà thơ, dịch giả Triệu Lam Châu - Hội viên Hội nhà văn Việt Nam… Từ lịch sử phong phú của mình, Hòa An nói riêng và quê hƣơng Cao Bằng nói chung đã trở thành vùng đất sản sinh nhiều nhân tài góp công vào sự nghiệp dựng nƣớc và giữ nƣớc của dân tộc; đồng thời là vùng đất có truyền thống văn hoá, văn học. Trong số những cây bút văn học của Hoà An góp phần tô đậm truyền thống quê hƣơng có nhà văn Đoàn Lƣ. 1.1.2. Một trí thức vùng cao tiêu biểu, một nghệ sĩ đa tài Sinh ra trong một gia đình có cha là cán bộ lão thành cách mạng, lại sẵn có tƣ chất thông minh nên đƣờng học vấn của Đoàn Lƣ rộng mở. Học hết cấp hai tại quê nhà, năm 1974 ông đƣợc chọn đi học trƣờng vùng cao Việt Bắc. Đối với nhiều bạn bè cùng trang lứa nơi vùng quê núi bấy giờ, việc một cậu học sinh từ tỉnh nghèo miền núi tìm đƣờng đến với “mẹ chữ” nhƣ vậy giống cánh chim nhỏ đƣợc bay ra trời rộng. Hoàn cảnh và môi trƣờng học tập mới đã giúp cho Đoàn Lƣ sớm có đƣợc bản lĩnh và tính cách tự lập. Tiếp đó, từ 1979 – 1984, ông học Đại học Y Bắc Thái, Đại học Y Hà Nội và trở thành bác sĩ chuyên khoa nhi. Thời gian sau đó, Đoàn Lƣ đã từng “thử sức” ở nhiều lĩnh vực và đảm nhiệm nhiều trọng trách khác nhau trong các ban ngành của tỉnh Cao Bằng. Ông làm trong ngành y 13 năm và là Trƣởng khoa Nhi bệnh viện Đa khoa tỉnh Cao Bằng, Trƣởng Bộ môn Nhi - Lây trƣờng Trung cấp Y tế Cao Bằng; 5 năm là Trƣởng phòng Khoa giáo - Ban tuyên giáo tỉnh; Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Cao Bằng (từ 2003 đến 2013). Ngoài ra, từ năm 1998 đến nay, ông là thành viên của Hội đồng khoa học tỉnh, trƣởng ban Khoa học xã hội và nhân văn. Hiện nay, ông giữ cƣơng vị Chủ tịch Hội Nhà báo Cao Bằng. Những trọng trách trên cho thấy, Đoàn Lƣ là một nhà quản lí có uy tín, một trí thức tiêu biểu trong hoạt động khoa học, nghệ thuật và công tác xã hội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Xét riêng trong lĩnh vực văn học nghệ thuật, Đoàn Lƣ là nghệ sĩ đa tài. Bút danh của ông đƣợc kí dƣới nhiều bức họa sơn dầu. Dù chỉ nhận mình là “ngƣời vẽ” nghiệp dƣ nhƣng sáng tác mĩ thuật cũng đem đến cho ông những thành công nhất định. Tranh Đoàn Lƣ đã nhiều lần đƣợc tham gia triển lãm khu vực 3, tiêu biểu là bức BigBang - tiểu vũ trụ; Tình mẹ; Sự diệu kì. Đoàn Lƣ cũng am hiểu về nghệ thuật nhiếp ảnh. Dẫu chỉ là công việc đƣợc làm nhƣ một sự yêu thích và ngẫu hứng nhƣng ông đã có đƣợc nhiều tấm ảnh có giá trị ghi lại vẻ đẹp của quê hƣơng, đất nƣớc và con ngƣời Việt Nam. Về lĩnh vực sƣu tầm, nghiên cứu: Đoàn Lƣ cũng có đóng góp. Công trình lớn nhất của ông là cuốn: Văn học yêu nước và cách mạng ở Cao Bằng trước năm 1945 (NXB Văn hóa dân tộc, 2008) viết chung với nhà văn, nhà nghiên cứu văn học dân gian Hoàng Triều Ân đƣợc Đại tƣớng Võ Nguyên Giáp viết lời tựa. Ông cũng là tác giả của nhiều bài nghiên cứu về y học, lịch sử, văn hóa, ẩm thực dân tộc,… đăng trên báo trung ƣơng và địa phƣơng. Đến nay, Đoàn Lƣ đã có 27 đầu sách đƣợc xuất bản và có tác phẩm đƣợc in trong hơn 20 tuyển tập. Về lĩnh vực sáng tác: ông viết truyện ngắn, tiểu thuyết, tản văn, làm thơ. Đến nay, Đoàn Lƣ đã xuất bản đƣợc năm tập thơ: Mùa khẩu lam, NXB Văn hóa dân tộc (1997); Dòng sông nghiêng, NXB Văn hóa dân tộc (2003); Ổi trái mùa, NXB Văn học (2013); Tiếng lạ, NXB Thanh Niên (2013); Dự cảm, NXB Hội nhà văn (2013). Một số bài thơ hay đƣợc đăng trong các tuyển tập: Hoa giọt nắng trong Đà Lạt thơ; Cối giã gạo trong Tuyển tập những bài thơ hay viết cho thiếu nhi dân tộc miền núi và Tuyển tập văn học dân tộc và miền núi. Đọc thơ Đoàn Lƣ, ngƣời ta có thể nhận thấy yếu tố truyền thống và hiện đại cùng hòa quyện. Thơ ông chất chứa bao trăn trở và những “dự cảm” đầy ám ảnh về những vấn đề con ngƣời ngày nay đang phải đối mặt. Những bài thơ còn đi vào lòng ngƣời đọc bởi cảm hứng nhân văn, chất triết lí trải nghiệm và giọng điệu trữ tình sâu lắng. Trong văn xuôi, Đoàn Lƣ bắt đầu bằng tác phẩm Lão Lìm in trên báo Thiếu niên Tiền phong (1995) và tập truyện thiếu nhi Miếng hiểm cuối cùng (1995). Sau đó, những sáng tác “ngƣời lớn” cũng đƣợc nhà văn chú trọng: Ông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ thâm nhập vào mảng văn học này với những tác phẩm viết về tình yêu, tình đời, ca ngợi cái đẹp của chân - thiện - mĩ trong cuộc mƣu sinh nhọc nhằn, tất bật. Ngòi bút của Đoàn Lƣ còn đi sâu vào những “mảng tối” của đời sống hiện thực hay những vấn đề nóng trên diễn đàn kinh tế chính trị. Ông phê phán, đấu tranh vạch trần những tệ nạn xã hội, những tiêu cực, tha hóa, giả dối... nhƣ cơn sóng ngầm, lốc dữ đã và đang diễn ra nơi vùng biên cƣơng. Từ tập truyện ngắn Trăng rừng (NXB Văn hóa dân tộc, 1996); đến nay Đoàn Lƣ đã xuất bản 8 tập truyện ngắn và 1 tập tản văn. Văn xuôi viết cho thiếu nhi là mảng sáng tác mà nhà văn say mê, bền bỉ cống hiến và đạt đƣợc thành công hơn cả. Nhiều cuốn sách viết cho thiếu nhi của ông đƣợc xuất bản với số lƣợng lớn. Có thể kể đến các tập truyện: Miếng hiểm cuối cùng (1995) với 32.000 cuốn; Tướng cướp hoàn lương (1997) 24.200 cuốn; Quái cẩu Pi-tơ-chun (1999) - 12.500 cuốn; Bên dòng Quây Sơn (2000) - 12.490 cuốn và gần đây nhất là Li kì Xuyên Sơn (2013) với 35.192 cuốn trong lần in đầu tiên. Từ tập truyện đầu tay xuất bản 1995 cho đến nay, các sáng tác của Đoàn Lƣ đã trở thành món quà tinh thần quý giá theo bƣớc chân của các em thiếu nhi dân tộc cả nƣớc trên hành trình gian nan đi tìm tri thức. Cũng nhƣ vậy, biết bao nhiêu bài học, bao nhiêu câu chuyện, bao nhiêu kiến thức thú vị của nhà văn quê núi đã đến đƣợc với trẻ em nhiều vùng quê lam lũ, khó nghèo. Với một bút lực dồi dào và sự “tham lam” sáng tạo của “ba nhà” trong một: Nhà quản lí - nhà nghệ sĩ - nhà khoa học; với vốn kiến thức sâu rộng có đƣợc do tích lũy qua nhiều ngành nghề và sự tự học không ngừng, Đoàn Lƣ và ngòi bút nghệ thuật của ông đã thể hiện khát vọng: giữ gìn phát huy và quảng bá văn hóa truyền thống; níu giữ và tôn vinh cái đẹp, cái thiện; khám phá những chân trời mới.v.v…Đó là khát vọng chân chính của một trí thức vùng cao tiêu biểu, của ngƣời nghệ sĩ đa tài hết lòng vì quê hƣơng, đất nƣớc, vì hạnh phúc trẻ thơ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 1.1.3. Bước chuyển bất ngờ trong sự nghiệp từ ước muốn làm được “điều gì đó” cho trẻ thơ Đoàn Lƣ là một trong số ít bác sĩ trở thành hội viên Hội Nhà văn Việt Nam. Từ cƣơng vị trƣởng Khoa Nhi bệnh viện Đa khoa tỉnh Cao Bằng - một ngƣời tâm huyết với nghề và cũng là ngƣời đầu tiên của tỉnh đƣợc trao tặng “Huy chương vì sự nghiệp bảo vệ và chăm sóc trẻ em”- ông chuyển sang viết văn rồi trở thành một nhà văn chuyên viết cho thiếu nhi. Nhà thơ Y Phƣơng thấy việc chuyển hƣớng sang văn chƣơng của Đoàn Lƣ là “sự lạ”. Nhà báo Hồng Cƣ thì: “không rõ vì sao ông lại chuyển sang một lĩnh vực mới lạ đối với cái nghề mà ông được đào tạo một cách bài bản, có phải chăng cái: Chân – Thiện – Mĩ có một ái lực phi thường để cuốn hút một thầy thuốc có nhiều phẩm chất tốt đẹp như ông?” [6, tr.33]. Tuy nhiên, “sự lạ” đó hoàn toàn có cơ sở; xuất phát từ tình yêu văn chƣơng, khả năng sáng tác và tình yêu với trẻ thơ của Đoàn Lƣ. Khi còn là sinh viên, Đoàn Lƣ đã có nhiều bài viết chuyên ngành đƣợc thầy cô, bè bạn đánh giá cao và đƣợc đăng trên nhiều tờ báo từ trung ƣơng đến địa phƣơng. Tác phẩm đầu tay đƣợc giới thiệu trên báo Thiếu niên Tiền phong đã tiếp thêm tình yêu văn chƣơng vốn đã đƣợc nhen nhóm trong tâm hồn chàng trai miền núi giàu xúc cảm với cuộc đời. Trong quá trình học tập, công tác, những câu chuyện nghe đƣợc hay những sự việc tận mắt chứng kiến, những tri thức thu nhận đƣợc trong các chuyến công tác ở vùng sâu đã để lại trong ông nhiều ấn tƣợng. Cái tâm của ngƣời thầy thuốc cộng với khát khao đƣợc viết và sự trăn trở khôn nguôi về cuộc sống, số phận của thiếu nhi miền núi cứ ám ảnh Đoàn Lƣ. Khi bắt đầu cầm bút, ông muốn viết những câu chuyện để cho ngƣời đọc thấy đƣợc bức tranh đời sống vùng cao - đời sống thiếu nhi miền núi; đồng thời cũng là những món quà tinh thần mà nhà văn trao tặng cho các em. Trong một bài thơ có nhan đề Tự sự 1, Đoàn Lƣ đã giãi bày tâm nguyện của mình: “Tôi đã viết từ trong sâu thẳm Muốn trẻ em đỡ đói tâm hồn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/