Tài liệu Mạng lưới xã hội của nhóm sĩ quan cấp úy quân đội nhân dân việt nam hiện nay

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH ĐÀO NGỌC TUẤN MẠNG LƯỚI XÃ HỘI CỦA NHÓM SĨ QUAN CẤP ÚY QUÂN ĐỘI NHÂN DÂN VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: XÃ HỘI HỌC HÀ NỘI - 2017 HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH ĐÀO NGỌC TUẤN MẠNG LƯỚI XÃ HỘI CỦA NHÓM SĨ QUAN CẤP ÚY QUÂN ĐỘI NHÂN DÂN VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: XÃ HỘI HỌC Mã số: 62 31 03 01 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS PHẠM XUÂN HẢO 2. PGS.TS PHẠM MINH ANH HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án trung thực và có nguồn gốc rõ ràng, được trích dẫn theo quy định. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Đào Ngọc Tuấn MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 11 1.1. Nghiên cứu về mạng lưới xã hội 11 1.2. Nghiên cứu về nhóm sĩ quan quân đội và mạng lưới xã hội sĩ quan quân đội 25 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ MẠNG LƯỚI XÃ HỘI CỦA NHÓM SỸ QUAN CẤP ÚY QUÂN ĐỘI NHÂN DÂN VIỆT NAM 39 2.1. Các khái niệm cơ bản 39 2.2. Một số lý thuyết xã hội học vận dụng trong nghiên cứu 59 2.3. Tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng cộng sản Việt Nam, Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam về xây dựng quân đội, xây dựng đội ngũ sĩ quan 2.4. Đặc điểm về đơn vị nghiên cứu 69 74 Chương 3: MẠNG LƯỚI XÃ HỘI GIA ĐÌNH CỦA SĨ QUAN CẤP ÚY HIỆN NAY 78 3.1. Mạng lưới xã hội gia đình bố mẹ đẻ 78 3.2. Mạng lưới xã hội gia đình bố mẹ vợ 85 3.3. Mạng lưới xã hội gia đình vợ, con 91 3.4. Tác động của mạng lưới xã hội gia đình đối với sĩ quan cấp úy 100 Chương 4: MẠNG LƯỚI XÃ HỘI BẠN BÈ CỦA SĨ QUAN CẤP ÚY HIỆN NAY 111 4.1. Mạng lưới xã hội bạn bè trước khi nhập ngũ 111 4.2. Mạng lưới xã hội bạn bè sau khi nhập ngũ 118 4.3. Tác động của mạng lưới xã hội bạn bè đối với sĩ quan cấp úy 132 KẾT LUẬN 144 KHUYẾN NGHỊ 148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LUẬN ÁN 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 152 PHỤ LỤC 160 DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN ÁN Trang Bảng 1: Cơ cấu mẫu điều tra sĩ quan cấp úy 8 Bảng 3.1: So sánh tương quan nơi sinh với hình thức và tần suất liên hệ với gia đình bố mẹ đẻ sĩ quan cấp úy 82 Bảng 3.2: Tương quan nơi sinh của sĩ quan cấp úy với thời gian và nội dung liên hệ với bố mẹ đẻ 85 Bảng 3.3: Nghề nghiệp gia đình bố mẹ vợ 86 Bảng 3.4: Tương quan so sánh nơi sinh sống của gia đình bố mẹ 86 Bảng 3.5: Tương quan so sánh khoảng cách từ nơi sinh sống của gia đình bố mẹ đẻ và bố mẹ vợ đến đơn vị 87 Bảng 3.6: Tương quan hình thức, tần suất liên hệ với gia đình bố mẹ đẻ và bố mẹ vợ 89 Bảng 3.7: Thời gian và nội dung liên hệ với gia đình bố mẹ vợ 91 Bảng 3.8: Nghề nghiệp của vợ 92 Bảng 3.9: Tương quan nơi sinh sống của gia đình 93 Bảng 3.10: So sánh khoảng cách từ gia đình bố mẹ đẻ, bố mẹ vợ và vợ, con đến đơn vị 95 Bảng 3.11: Hình thức, tần suất liên hệ với gia đình vợ, con 96 Bảng 3.12: So sánh thời gian và nội dung liên hệ giữa gia đình bố mẹ đẻ, bố mẹ vợ với gia đình vợ, con 98 Bảng 3.13: Tương quan ảnh hưởng của gia đình bố mẹ đẻ, bố mẹ vợ và vợ, con với sĩ quan cấp úy 103 Bảng 4.1: Tương quan cấp bậc và hình thức, tần suất liên hệ của sĩ quan cấp úy với bạn bè trước khi nhập ngũ Bảng 4.2: Tương quan xuất thân nghề nghiệp gia đình sĩ quan cấp úy và hình thức, tần suất liên hệ với bạn bè trước khi nhập ngũ 112 115 Bảng 4.3: Tương quan xuất thân nghề nghiệp gia đình sĩ quan cấp úy và thời gian, nội dung liên hệ với bạn bè trước khi nhập ngũ Bảng 4.4: Hình thức, tần suất liên hệ với bạn bè trong quân đội, đơn vị Bảng 4.5: So sánh tương quan loại hình cán bộ và hình thức, tần suất liên hệ với bạn bè trong quân đội, đơn vị Bảng 4.6: So sánh tương quan cấp bậc và hình thức, tần suất liên hệ với bạn bè trong quân đội, đơn vị Bảng 4.7: Tương quan thời gian, nội dung liên hệ của sĩ quan cấp úy với bạn bè trong quân đội và gia đình bố mẹ đẻ, bố mẹ vợ, vợ, con 117 119 123 124 125 Bảng 4.8: Hình thức, tần suất liên hệ với bạn bè ngoài quân đội, đơn vị sau khi nhập ngũ 127 Bảng 4.9: Tương quan loại hình cán bộ và hình thức, tần suất liên hệ với bạn bè ngoài quân đội, đơn vị sau khi nhập ngũ 128 Bảng 4.10: Tương quan loại hình cán bộ và hình thức, tần suất liên hệ với bạn bè ngoài quân đội, đơn vị sau khi nhập ngũ 129 Bảng 4.11: Thời gian, nội dung liên hệ với bạn bè ngoài quân đội, đơn vị sau khi nhập ngũ Bảng 4.12: Ảnh hưởng của bạn bè trong quân đội, đơn vị 131 137 DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ TRONG LUẬN ÁN Trang Sơ đồ 1: Khung phân tích luận án 5 Sơ đồ 2.1: Mô hình tổng quát về mạng lưới xã hội nhóm sĩ quan cấp úy 51 Sơ đồ 2.2: Mô hình mạng lưới xã hội gia đình nhóm sĩ quan cấp úy 52 Sơ đồ 2.3: Mô hình mạng lưới xã hội bạn bè nhóm sĩ quan cấp úy 53 Biều đồ 3.1: Nghề nghiệp của bố đẻ hiện nay 79 Biều đồ 3.2: Khu vực sống của gia đình bố mẹ đẻ 80 Biểu đồ 3.3: Khoảng cách từ gia đình bố mẹ đẻ đến đơn vị 81 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Quân đội nhân dân Việt Nam do Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đảng cộng sản Việt Nam sáng lập, lãnh đạo và rèn luyện. Từ khi thành lập đến nay, gắn liền với quá trình xây dựng, chiến đấu và trưởng thành là quá trình biến đổi về cơ cấu tổ chức, biên chế lực lượng, trang bị cho phù hợp với yêu cầu, nhiệm vụ từng giai đoạn phát triển; bảo đảm phương hướng xây dựng quân đội cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, từng bước hiện đại, có số lượng hợp lý, với chất lượng tổng hợp và sức chiến đấu cao; thực sự là lực lượng trung thành, tin cậy của Đảng, Nhà nước và nhân dân. Nhóm sĩ quan nói chung, sĩ quan cấp úy nói riêng được Đảng, Nhà nước và quân đội xác định là lực lượng nòng cốt trong xây dựng quân đội, là thành phần chủ yếu của đội ngũ cán bộ quân đội, đảm nhiệm các chức vụ lãnh đạo, chỉ huy, quản lý các cấp, và thực hiện công tác chuyên môn, nghiệp vụ đặt dưới sự lãnh đạo tuyệt đối, trực tiếp về mọi mặt của Đảng Cộng sản Việt Nam, sự thống lĩnh của Chủ tịch nước, sự quản lý thống nhất của Chính phủ và sự chỉ huy, quản lý trực tiếp của Bộ trưởng Bộ Quốc phòng. Trong đội ngũ sĩ quan, nhóm sĩ quan cấp úy có vai trò quan trọng, là đội ngũ cán bộ đảm nhiệm thực hiện nhiệm vụ cấp phân đội, trực tiếp lãnh đạo, chỉ huy bộ đội thực hiện nhiệm vụ huấn luyện, sẵn sàng chiến đấu, chiến đấu và phục vụ chiến đấu. Nhóm sĩ quan cấp úy có số lượng lớn nhất trong biên chế của sĩ quan quân đội, là lực lượng trẻ, khoẻ được đào tạo cơ bản; lực lượng kế cận, kế tiếp để xây dựng đội ngũ sĩ quan trung, cao cấp của quân đội. Trên thực tế nhóm sĩ quan cấp úy có động cơ phấn đấu tốt, ý thức trách nhiệm cao, luôn nhận và hoàn thành tốt mọi nhiệm vụ; khẳng định vai trò trong đội ngũ cán bộ lãnh đạo, chỉ huy; là lực lượng kế tục xuất sắc để xây dựng quân đội. 2 Thực tiễn cho thấy, nhóm sĩ quan quân đội nói chung và nhóm sĩ quan cấp úy nói riêng sẽ vững mạnh và hoàn thành tốt nhiệm vụ khi có cơ cấu xã hội hợp lý, chất lượng cao, phù hợp với yêu cầu nhiệm xây dựng quân đội trong từng thời kỳ, giai đoạn của cách mạng Việt Nam. Hiện nay, những biến đổi về kinh tế - xã hội của đất nước đã và đang tác động nhiều chiều đối với nhóm sĩ quan cấp úy. Sĩ quan cấp úy là nhóm sĩ quan trẻ, với đặc thù về nghề nghiệp, tâm lý lứa tuổi, kinh nghiệm cuộc sống,... nên có sự thích nghi và biến đổi rất mạnh mẽ về cơ cấu xã hội, về quan hệ xã hội theo xu hướng mở rộng nhằm thiết lập thêm các quan hệ mới đồng thời tạo môi trường xã hội thuận lợi để "lập thân, lập nghiệp", tự hoàn thiện để trở thành trụ cột gia đình. Bên cạnh đó, quá trình hội nhập quốc tế về lĩnh vực quân sự, quốc phòng đã tạo môi trường thuận lợi cho sĩ quan quân đội nói chung, sĩ quan cấp úy nói riêng mở rộng quan hệ xã hội không chỉ các mối quan hệ trong phạm vi quân đội và ngoài xã hội, mà còn mở rộng trên phạm vi quốc tế. Với những biến đổi như vậy, đã và đang đặt ra rất nhiều vấn đề về quản lý các quan hệ xã hội này của nhóm sĩ quan cấp úy, để nhóm xã hội này trung thành tuyệt đối với Đảng, Tổ quốc và nhân dân, hoàn thành xuất sắc các nhiệm vụ được giao. Xuất phát từ những lý do trên, nghiên cứu sinh lựa chọn đề tài "Mạng lưới xã hội của nhóm sĩ quan cấp úy Quân đội nhân dân Việt Nam hiện nay" làm đề tài luận án của mình. Đây là vấn đề vừa có ý nghĩa lý luận, vừa mang tính thực tiễn trong xây dựng nhóm sĩ quan cấp úy giai đoạn hiện nay. 2. Mục đích nghiên cứu Làm rõ một số vấn đề về cơ sở lý luận, thực tiễn và đánh giá thực trạng mạng lưới xã hội của nhóm sĩ quan cấp úy Quân đội nhân dân Việt Nam hiện nay. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Làm rõ một số vấn đề lý luận và thực tiễn về mạng lưới xã hội của nhóm sĩ quan cấp úy Quân đội nhân dân Việt Nam. 3 - Đánh giá thực trạng mạng lưới xã hội gia đình của nhóm sĩ quan cấp úy Quân đội nhân dân Việt Nam hiện nay. - Đánh giá thực trạng mạng lưới xã hội bạn bè của nhóm sĩ quan cấp úy Quân đội nhân dân Việt Nam hiện nay. - Đánh giá tác động của mạng lưới xã hội đối với việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ và hình thành phẩm chất con người xã hội của nhóm sĩ quan cấp úy. 4. Đối tượng, khách thể và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Mạng lưới xã hội của nhóm sĩ quan cấp úy Quân đội nhân dân Việt Nam. 4.2. Khách thể nghiên cứu Sĩ quan cấp úy Quân đội nhân dân Việt Nam (Nghiên cứu trường hợp tại Đoàn B01, Quân đội nhân dân Việt Nam). 4.3. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về nội dung: + Lý luận và thực tiễn mạng lưới xã hội của nhóm sĩ quan cấp úy Quân đội nhân dân Việt Nam hiện nay. + Nghiên cứu ở hai loại mạng lưới xã hội: Mạng lưới xã hội gia đình và mạng lưới xã hội bạn bè. Mạng lưới xã hội gia đình gồm: gia đình bố mẹ đẻ; gia đình bên vợ (với sĩ quan đã có vợ) và gia đình vợ, con sĩ quan (với sĩ quan đã có vợ). Mạng lưới xã hội bạn bè gồm: Bạn bè trước khi nhập ngũ và bạn bè sau khi nhập ngũ. - Phạm vi về không gian: Đoàn B01, Quân đội nhân dân Việt Nam. - Phạm vi về thời gian: Khảo sát tài liệu, số liệu từ năm 2011 đến năm 2016. Điều tra, khảo sát thực tiễn năm 2016. 5. Câu hỏi nghiên cứu, giả thuyết nghiên cứu, các biến số và khung phân tích 5.1. Câu hỏi nghiên cứu - Câu hỏi thứ nhất: Mạng lưới xã hội của nhóm sĩ quan cấp úy hiện nay như thế nào? 4 - Câu hỏi thứ hai: Mạng lưới xã hội tác động như thế nào đến quá trình thực hiện chức năng, nhiệm vụ của sĩ quan cấp úy? - Câu hỏi thứ ba: Mạng lưới xã hội tác động như thế nào đến việc hoàn thiện phẩm chất con người xã hội của sĩ quan cấp úy? 5.2. Giả thuyết nghiên cứu - Giả thuyết thứ nhất: Mạng lưới xã hội của nhóm sĩ quan cấp úy hiện nay phong phú, đa dạng: mở rộng về phạm vi, về tính chất; chủ yếu diễn ra gián tiếp, vào tất cả các ngày, giờ và cường độ thông tin diễn ra nhanh. - Giả thuyết thứ hai: Mạng lưới xã hội tác động mạnh đến việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của sĩ quan cấp úy theo hai chiều tích cực và tiêu cực. - Giả thuyết thứ ba: Mạng lưới xã hội tác động mạnh đến việc hình thành, phát huy phẩm chất con người xã hội của sĩ quan cấp úy theo hai chiều tích cực và tiêu cực. 5.3. Các biến số - Biến độc lập: + Thành phần xuất thân (nghề nghiệp của bố mẹ). + Khu vực sống của gia đình: nông thôn - đô thị; vùng - miền; đồng bằng và miền núi, hải đảo. + Tuổi quân. + Quân hàm. + Loại hình cán bộ (chính trị, quân sự, hậu cần kỹ thuật). + Thiết chế quân sự. - Biến phụ thuộc: + Mạng lưới xã hội gia đình Gia đình bố mẹ đẻ (gia đình nơi sĩ quan cấp úy sinh ra và lớn lên) gồm các thành viên trong gia đình: ông bà, bố mẹ, anh chị em ruột. Gia đình bố mẹ vợ (những sĩ quan đã có vợ) gồm những thành viên trong gia đình: ông bà, bố mẹ, anh chị em ruột. Gia đình vợ, con gồm: vợ, con. 5 + Mạng lưới xã hội bạn bè: Bạn bè trước khi nhập ngũ: bạn học phổ thông, bạn cùng làng xóm, tổ dân phố, phường. Bạn bè sau khi nhập ngũ: bạn bè trong quân đội (cùng đơn vị và khác đơn vị); bạn bè nơi đóng quân; bạn bè thông qua các mạng xã hội. - Biến can thiệp: + Đặc điểm tình hình thế giới, khu vực, đối tác và đối tượng. + Điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước. + Quan điểm của Đảng, Nhà nước về xây dựng quân đội, xây dựng nhóm sĩ quan Quân đội nhân dân Việt Nam. + Đặc điểm, chức năng, nhiệm vụ quân đội thời kỳ mới. + Sự vận động, biến đổi định hướng nghề nghiệp nhóm sĩ quan cấp úy. 5.4. Khung phân tích Đặc điểm tình hình thế giới, khu vực, đối tác và đối tượng; Đặc điểm kinh tế - xã hội đất nước Thành phần xuất thân Khu vực sống Tuổi quân Quân hàm; Loại hình cán bộ Thiết chế quân sự MLXH gia đình: - Bố mẹ đẻ - Bố mẹ vợ - Vợ, con MLXH nhóm SQCU Mạng lưới xã hội sĩ quan cấp úy bạn MLXH bè: - Trước nhập ngũ - Sau nhập ngũ MLXH tác động đến thực hiện chức năng, nhiệm vụ của SQCU MLXH tác động đến việc hình thành, phát huy phẩm chất con người xã hội của SQCU Quan điểm của Đảng, Nhà nước về XDQĐ, xây dựng nhóm sĩ quan QĐ; Đặc điểm, chức năng, nhiệm vụ quân đội thời kỳ mới; Sự vận động, biến đổi định hướng nghề nghiệp của nhóm SQCU Sơ đồ 1: Khung phân tích luận án 6 6. Cơ sở lý luận, thực tiễn và phương pháp nghiên cứu 6.1. Cơ sở lý luận, thực tiễn - Cơ sở lý luận + Học thuyết Mác - Lênin về quân đội vô sản. + Tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng cộng sản Việt Nam về cán bộ, sĩ quan trong quân đội. + Lý thuyết xã hội học về mạng lưới xã hội và vốn xã hội; lý thuyết tổ chức xã hội được vận dụng cho việc xem xét, đánh giá thực trạng mạng lưới xã hội của nhóm sĩ quan cấp úy trong Quân đội nhân dân Việt Nam hiện nay. + Các văn bản pháp luật Nhà nước, của Bộ Quốc phòng về cán bộ, sĩ quan quân đội; điều lệnh, điều lệ, biểu biên chế của quân đội. - Cơ sở thực tiễn + Thực tiễn tổ chức thực hiện quan điểm của Đảng, chính sách của Nhà nước về xây dựng quân đội trong tình hình mới. + Công tác quy hoạch, quản lý, sử dụng nhóm sĩ quan cấp úy từ năm 2011 đến 2016. + Các báo cáo tổng kết, đánh giá, phân loại sĩ quan cấp úy của các đơn vị khảo sát từ năm 2011 đến 2016. + Đặc điểm tình hình về đơn vị nghiên cứu và kết quả nghiên cứu về sĩ quan, sĩ quan cấp úy trong quân đội. 6.2. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp chung: Luận án sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu như: Phân tích và tổng hợp; thống kê, so sánh; lôgíc, lịch sử… Phương pháp cụ thể: 6.2.1. Phân tích tài liệu có sẵn + Thu thập tài liệu, số liệu về nhóm sĩ quan cấp úy trong quân đội, nhóm sĩ quan cấp úy Đoàn B01. 7 + Sưu tìm, phân tích Nghị quyết Đại hội Đảng bộ quân đội lần thứ VIII, IX, X; Nghị quyết Đại hội Đảng bộ các khóa của Đoàn B01; Các báo cáo, thống kê về sĩ quan cấp úy; Công trình nghiên cứu khoa học, bài viết về mạng lưới xã hội, mạng lưới xã hội của các nhóm xã hội, về sĩ quan cấp úy. + Tham khảo và kế thừa hai công trình nghiên cứu trực tiếp về nhóm sĩ quan cấp úy: "Quản lý các quan hệ xã hội của quân nhân ở đơn vị cơ sở trong tình hình mới" [56], đây là cuốn sách được biên soạn năm 2015 dựa trên kết quả nghiên cứu đề tàì cấp Bộ Quốc phòng và được tiến hành khảo sát trong toàn quân, và "Cơ cấu xã hội của nhóm sĩ quan cấp úy Quân đội nhân dân Việt Nam trong thời kỳ mới" [31], đề tài khoa học mà tác giả luận án là thành viên; đây là công trình được nghiên cứu khảo sát ở ba đơn vị đại diện cho toàn quân ở ba khu vực Bắc, Trung, Nam; công trình được in thành sách năm 2016. 6.2.2. Phương pháp nghiên cứu định lượng Điều tra bằng phiếu trưng cầu ý kiến với sĩ quan cấp úy. - Tổng thể điều tra: Đoàn B01 có ba trung đoàn. Do tính chất của tổ chức quân sự, các trung đoàn thuộc Đoàn B01 có tính chất xã hội tương đồng về biên chế, tổ chức, chức năng, nhiệm vụ. - Mẫu điều tra: Trong ba trung đoàn của Đoàn B01, bốc thăm ngẫu nhiên một trung đoàn để tiến hành điều tra toàn bộ số sĩ quan cấp úy của trung đoàn. Hai trung đoàn còn lại, bốc thăm ngẫu nhiên ở mỗi trung đoàn một tiểu đoàn để điều tra toàn bộ sĩ quan cấp úy của tiểu đoàn đó. Tổng số mẫu điều tra bằng phiếu: 232 người (Số sĩ quan cấp úy có mặt tại đơn vị vào thời điểm điều tra). - Về cơ cấu mẫu điều tra: 8 Bảng 1: Cơ cấu mẫu điều tra sĩ quan cấp úy Cơ cấu mẫu điều tra sĩ quan cấp úy STT 1 2 3 4 5 6 7 8 SL % Thiếu úy 46 19,8 Trung úy 73 31,5 Thượng úy 83 35,8 Đại úy 30 12,9 Cán bộ trung đội 88 37,9 Cán bộ đại đội 102 44,0 Cán bộ tiểu đoàn 22 9,5 Trợ lý tiểu đoàn, trung đoàn 20 8,6 Loại hình cán bộ (chuyên Cán bộ chính trị 91 39,2 môn, nghiêp vụ) Cán bộ quân sự 121 52,2 Cán bộ hậu cần - kỹ thuật 20 8,6 Trình độ đào tạo Sơ cấp 29 12,5 chuyên môn, nghiệp vụ Trung cấp 25 10,8 Cao đẳng 15 6,5 Đại học 163 70,3 Dưới 25 tuổi 49 21,1 Từ 26 đến 30 tuổi 77 33,2 Từ 31 đến 35 tuổi 73 31,5 Trên 36 tuổi 33 14,2 Tuổi quân (trải nghiệm Dưới 5 năm 46 19,8 thực tiễn) 6 năm đến 10 năm 65 28,0 11 năm đến 15 năm 89 38,4 Trên 16 năm 32 13,8 Đã có gia đình 168 72,4 Chưa có gia đình 64 27,6 Dân tộc Kinh 220 94,8 Dân tộc khác 12 5,2 Cấp bậc quân hàm Chức vụ Tuổi đời Tình trạng hôn nhân Thành phần dân tộc Nguồn: Điều tra, khảo sát của tác giả luận án, tháng 8 năm 2016. 9 6.2.3. Phương pháp nghiên cứu định tính + Phỏng vấn sâu sĩ quan cấp tá và cấp úy của các đơn vị đã chọn điều tra. Số lượng 30 người. + Tọa đàm với một nhóm sĩ quan cấp úy và một nhóm sĩ quan cấp tá; mỗi nhóm 10 người. 6.2.4. Phương pháp phân tích, xử lý số liệu Số liệu của cuộc điều tra được phân tích, xử lý bằng chương trình SPSS 16.0 trên máy vi tính và được phân tích tần suất, tương quan so sánh về cấp bậc, chức vụ, loại hình cán bộ, tuổi quân, tình trạng hôn nhân, nơi sinh, xuất thân nghề nghiệp gia đình. 7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 7.1. Ý nghĩa lý luận - Góp phần bổ sung, hoàn thiện về lý thuyết và phương pháp nghiên cứu chuyên ngành Xã hội học nói chung, Xã hội học quân sự nói riêng về mạng lưới xã hội của nhóm sĩ quan cấp úy trong Quân đội nhân dân Việt Nam. - Kết quả nghiên cứu góp phần khẳng định tính đúng đắn và phù hợp của lý luận trong các chủ trương, quốc sách của Đảng, Nhà nước về xây dựng quân đội; về đào tạo, giáo dục, rèn luyện nhóm sĩ quan. - Luận án gợi mở ra hướng nghiên cứu ở cấp độ cao hơn, sâu hơn (có thể nâng cấp thành đề tài ngành cấp Tổng cục Chính trị và đề tài cấp Bộ Quốc phòng) cho cùng chủ đề này, nhằm phát huy tốt hơn nữa vai trò của nhóm sĩ quan cấp úy trong quân đội, bảo đảm cho người sĩ quan cấp úy hoàn thành xuất sắc mọi nhiệm vụ trong tình hình mới. 7.2. Ý nghĩa thực tiễn - Kết quả nghiên cứu là tài liệu tham khảo trong nghiên cứu và giảng dạy về công tác giáo dục nói chung trong các nhà trường quân đội, công tác xây dựng môi trường văn hoá nói riêng của quân đội. - Cung cấp cơ sở khoa học - thực tiễn cho lãnh đạo, chỉ huy các cấp, nhất là các đơn vị cơ sở trong việc tạo ra môi trường văn hoá lành mạnh, xây dựng 10 được các mạng lưới đúng đắn trong và ngoài quân đội của người sĩ quan cấp úy; bên cạnh đó giúp cho quá trình quản lý và xây dựng đơn vị hiệu quả, làm tiền đề cho các cá nhân và đơn vị hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được giao. - Các khuyến nghị mà luận án đưa ra có thể được vận dụng một cách khoa học, hiệu quả cho các đơn vị có những điều kiện tương đồng trong toàn quân hiện nay. 8. Đóng góp của đề tài luận án - Luận án làm sáng tỏ về tính chất mạng lưới xã hội của nhóm sĩ quan cấp úy trước những biến đổi, tác động của tình hình đất nước, khu vực và trên thế giới, cũng như chức năng, nhiệm vụ của quân đội trong giai đoạn mới hiện nay. - Luận án là tài liệu tham khảo hữu ích trong nghiên cứu và giảng dạy ở các nhà trường quân đội; là cơ sở cho các đơn vị trong quản lý và phát huy mạng lưới xã hội nhóm sĩ quan cấp úy ở đơn vị hiện nay, trên cơ sở đó góp phần xây dựng đơn vị vững mạnh toàn diện, làm tiền đề cho sĩ quan cấp úy và đơn vị hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được giao. 9. Kết cấu đề tài luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, khuyến nghị, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án gồm 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu; Chương 2: Cơ sở lý luận và thực tiễn mạng lưới xã hội của nhóm sĩ quan cấp úy Quân đội nhân dân Việt Nam; Chương 3: Mạng lưới xã hội gia đình của sĩ quan cấp úy; Chương 4: Mạng lưới xã hội bạn bè của sĩ quan cấp úy. 11 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1. NGHIÊN CỨU VỀ MẠNG LƯỚI XÃ HỘI Nghiên cứu về mạng lưới xã hội ở cả trong nước và ngoài nước đã được nhiều tác giả chú ý trong các nghiên cứu khoa học xã hội nói chung và xã hội học nói riêng, nhất là khoảng cuối thế kỷ XX và những năm đầu thế kỷ XXI. Các công trình nghiên cứu tùy theo ý định tìm hiểu của các tác giả mà nghiên cứu, khai thác ở những nội dung, khía cạnh khác nhau. Tổng quan về vấn đề này, tác giả luận án tiếp cận theo hai góc độ: Lý thuyết, phương pháp tiếp cận mạng lưới xã hội và mạng lưới xã hội một số nhóm xã hội. 1.1.1. Những công trình nghiên cứu về lý thuyết và phương pháp tiếp cận mạng lưới xã hội Tiếp cận ở góc độ lý thuyết hệ thống xã hội, mạng lưới xã hội là biểu hiện cụ thể, trực tiếp và rõ rệt nhất của cấu trúc xã hội. Phân tích mạng lưới xã hội đã trở thành một phương pháp tiếp cận cấu trúc xã hội [43, dẫn theo Lê Ngọc Hùng]. Đầu tiên phải kể đến các công trình nghiên cứu của C.Mác và Ph. Ăngghen. Trong các tác phẩm của mình Mác và Ăngghen đã quan tâm nghiên cứu rất nhiều về con người, về quan hệ xã hội của con người. Có thể khái quát những nội dung cơ bản của Mác, Ăngghen về con người, quan hệ xã hội của con người: (1) con người là một điển hình xã hội; trong mỗi con người bao gồm tổng hòa các mối quan hệ xã hội; (2) con người và các quan hệ xã hội của họ làm nên xã hội, do đó phân tích con người phải bắt đầu từ các hoạt động sống của họ; (3) con người vừa là chủ thể xã hội, vừa là sản phẩm của xã hội; (4) trong xã hội mỗi con người có nhiều vị trí, chức năng xã hội và phạm vi hoạt động xã hội (tại mỗi thời điểm và suốt trong cuộc đời), do đó đóng nhiều vai trò xã hội. Trong “Luận cương về Phoiơbắc” Mác cũng khẳng định: “Con người không tồn tại như những sinh vật đơn lẻ, mà trong tính hiện thực của nó, bản chất con người là tổng hòa những mối quan hệ xã hội” [49, tr.11]. Như vậy, mặc dù Mác không đề 12 cập trực tiếp đến nghiên cứu mạng lưới xã hội, quan hệ xã hội, nhưng khi bàn đến con người, Mác nhấn mạnh cần phải được tiến hành phân tích các quan hệ xã hội của họ không phải trong sự đơn lẻ, mà trong tính toàn vẹn, tổng hợp, chỉnh thể các quan hệ xã hội. Emile Durkheim đã tiến hành nghiên cứu mạng lưới xã hội theo thuyết cấu trúc, chức năng và đưa ra khái niệm: đoàn kết hữu cơ và đoàn kết cơ giới tương ứng với các hình thức phân công lao động phức tạp và đơn giản, từ đó tạo nên những kiểu quan hệ và liên hệ tương ứng giữa các cá nhân với cá nhân, cá nhân với nhóm và giữa các nhóm xã hội với nhau. Ông cho rằng, mạng lưới quan hệ phi chức năng đặc trưng cho kiểu đoàn kết máy móc của xã hội truyền thống, còn mạng lưới quan hệ chức năng đặc trưng cho kiểu đoàn kết hữu cơ của xã hội hiện đại [43, dẫn theo Lê Ngọc Hùng]. Đề cập tới mật độ, cường độ, độ dài và sự tin cậy của các liên hệ, trong nghiên cứu cách thức tìm kiếm việc làm, Mark Grannovetter (1973) đưa ra nguyên tắc để phân biệt các hình thức liên hệ trong cấu trúc của mạng lưới thông qua các tiêu chí: Độ dài của các mối liên hệ (thời gian duy trì quan hệ); Xúc cảm, tình cảm của các mối quan hệ (cường độ của mối quan hệ); Sự tin cậy của các mối quan hệ. Từ các tiêu chí đó, ông đã phân biệt “liên hệ mạnh” và “liên hệ yếu” [87]. Để chứng minh luận điểm trên, trong một nghiên cứu khác là Tìm kiếm việc làm năm 1974, Mark Grannovetter đã chỉ ra rằng 56% số người trả lời tìm được việc làm thông qua các mối quen biết sơ sài, những người mà họ thỉnh thoảng gặp. Năm 1983, trong công trình Sức mạnh của những “liên hệ yếu”, ông còn đi vào đo lường sức mạnh của các mối liên hệ đối với giao tiếp, tìm kiếm việc làm và hội nhập với xã hội. Ông cho rằng, các liên hệ yếu không hề tạo nên sự chia cắt mà chúng đóng một vai trò thiết yếu trong việc liên kết các cá nhân trong xã hội hiện đại [88]. Trong khi đó, thông qua tiếp cận lý thuyết tương tác xã hội, Georg Simmel đã tập trung vào phân tích các kiểu và hình thức của mạng lưới xã hội 13 gồm các mối liên hệ của các cá nhân tác động qua lại lẫn nhau [43, dẫn theo Lê Ngọc Hùng]. Theo Georg Simmel thì khái niệm tính liên hệ xã hội được hiểu như một tập hợp các mối quan hệ giữa các cá nhân/ nhóm với những cá nhân khác/ nhóm khác [69, dẫn theo Lê Minh Tiến]. Sau này nhiều tác giả đã vận dụng nghiên cứu của Georg Simmel để tìm hiểu và phân tích mạng lưới xã hội một cách hiệu quả. Jacob Moreno đã phát triển phương pháp và kỹ thuật trắc nghiệm xã hội để đo lường từng mối quan hệ của cá nhân nhằm xây dựng các đồ thức xã hội chỉ rõ cá nhân nào quan hệ như thế nào với ai và ai là người chiếm vị trí nào trong mạng lưới quan hệ đó. Alex Bavelas và Harold Leavitt chỉ ra các mạng lưới giao tiếp trong đó quan trọng nhất là kiểu mạng dây, mạng vòng, mạng tháp và mạng hình sao. Fritz Heider, Theodore Newcomb và những người khác tập trung vào nghiên cứu động thái và sự cân bằng động các mạng lưới xã hội trong đó bất kỳ một thay đổi nào trong mối quan hệ với bộ phận nào đều kéo theo những biến đổi ở bộ phận khác và toàn bộ mạng lưới, kết quả là tái lập trạng thái cân bằng, ổn định tương đối của cả mạng [43, dẫn theo Lê Ngọc Hùng]. Các nghiên cứu mạng lưới xã hội trong nhóm nhỏ bằng phương pháp trắc nghiệm, ví dụ như nghiên cứu của Jacob Moreno đã thúc đẩy hướng nghiên cứu xã hội học định lượng về các kiểu mạng lưới xã hội và vai trò của chúng đối với sự thống nhất và hội nhập xã hội. Từ những nghiên cứu về các quá trình nhóm đã phát hiện ra loại cấu trúc chính thức dựa vào các mối quan hệ chức năng được thiết lập và vận hành theo những quy chế nhất định và cấu trúc phi chính thức dựa vào mối tương tác giữa các cá nhân [43, dẫn theo Lê Ngọc Hùng]. Tại Trung Quốc, trong một cuộc khảo sát năm 1988 tại Thiên Tân, Yanjie Bian cho rằng có tới 70% người được phỏng vấn cho rằng tìm kiếm được việc làm thường phụ thuộc vào mối quan hệ thân tộc [84]. Công trình nghiên cứu của Yanjie Bian (1997) Quay lại vấn đề quan hệ mạnh: Quan hệ gián tiếp, kết nối mạng lưới trong tìm kiếm việc làm ở Trung Quốc. Yanjie