Tài liệu Nghiên cứu đặc điểm phân bố theo sinh cảnh và mối quan hệ sinh thái của quần thể bò tót ở vườn quốc gia cát tiên phục vụ cho việc quản lý và bảo tồn

1 Bé GI¸O DôC Vμ §μO T¹O Bé N¤NG NGHIÖP Vμ PTNT TR¦êNG §¹I HäC L¢M NGHIÖP PH¹M H÷U KH¸NH NGHI£N CøU §ÆC §IÓM PH¢N Bè THEO SINH C¶NH Vμ MèI QUAN HÖ SINH TH¸I CñA QUÇN THÓ Bß TãT (BOS GAURUS H. SMITH, 1827) ë V¦êN QUèC GIA C¸T TI£N PHôC Vô CHO QU¶N Lý Vμ B¶O TåN LUËN ¸N TIÕN SÜ N¤NG NGHIÖP Hµ Néi - 2010 3 Më §ÇU 1 - TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi nghiªn cøu: ViÖt Nam ®−îc quèc tÕ c«ng nhËn lµ mét trong nh÷ng quèc gia cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc cao nhÊt trªn thÕ giíi víi nhiÒu kiÓu rõng, ®Çm lÇy, s«ng suèi, r¹n san h«... t¹o nªn m«i tr−êng sèng cho kho¶ng 10% tæng sè loµi chim vµ thó hoang d· trªn thÕ giíi [12]. C¸c gi¸ trÞ cña §DSH lµ nh÷ng nh©n tè tÝch cùc gãp phÇn vµo viÖc c¶i thiÖn cuéc sèng cña con ng−êi ngµy cµng v¨n minh, hiÖn ®¹i, tèt ®Ñp h¬n [44]. C¸c vïng cã tÝnh §DSH cao chñ yÕu tËp trung t¹i c¸c VQG vµ c¸c khu BTTN [15]. ë ViÖt Nam ®· x©y dùng ®−îc 30 VQG, 57 Khu b¶o tån thiªn nhiªn vµ 37 khu b¶o vÖ c¶nh quan [12], trong ®ã cã VQG C¸t Tiªn. Bªn c¹nh nh÷ng ho¹t ®éng nç lùc nh»m b¶o vÖ tÝnh §DSH, con ng−êi còng ®ang khai th¸c qu¸ møc hoÆc lµm biÕn ®æi tµi nguyªn §DSH, lµm cho c¸c gi¸ trÞ §DSH ®ang dÇn bÞ suy tho¸i, xuèng cÊp [12]. HiÖn nay b¶o tån §DSH lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò −u tiªn cña ChÝnh Phñ ViÖt Nam vµ hÇu hÕt c¸c quèc gia trªn thÕ giíi. KÕ ho¹ch hµnh ®éng §DSH cña ViÖt Nam (1995) dµnh −u tiªn cho gi¶i ph¸p b¶o tån in-situ vµ chó träng vµo c¸c hÖ sinh th¸i næi bËt nhÊt ë c¸c ®Þa ph−¬ng víi 3 môc tiªu lín ®−îc ®Æt ra: i) B¶o vÖ c¸c hÖ sinh th¸i tiªu biÓu hoÆc c¸c hÖ sinh th¸i bÞ ®e do¹ bëi c¸c søc Ðp cña con ng−êi; ii) B¶o vÖ c¸c thµnh phÇn §DSH ®ang bÞ ®e do¹; iii) X¸c ®Þnh vµ qu¶ng b¸ c¸c c«ng cô, ph−¬ng ph¸p sö dông vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ §DSH [9],[12]. Mçi hÖ sinh th¸i ®Òu ®−îc ®Æc tr−ng bëi nhiÒu quÇn x· sinh vËt [12],[23],[39], [45]. C¸c quÇn x· sinh vËt ®−îc ®Æc tr−ng bëi c¸c quÇn thÓ cña mçi loµi [12],[23], [39],[45]. Mçi loµi ®Òu thÝch øng víi c¸c sinh c¶nh ®Æc tr−ng kh¸c nhau [23],[39],[45]. MÆt kh¸c, c¸c loµi sinh sèng trong c¸c sinh c¶nh phï hîp th× cã kh¶ n¨ng sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn tèt vµ ng−îc l¹i [23],[39],[40]. Do vËy khi nghiªn cøu b¶o tån cña mét loµi ë bÊt cø mét ®Þa ®iÓm nµo, ®iÒu quan träng vµ cÇn thiÕt lµ ph¶i nghiªn cøu sinh c¶nh cña nã [38],[40]. VQG C¸t Tiªn bao gåm c¸c hÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi víi gi¸ trÞ §DSH cao, cã diÖn tÝch lín, lµ sinh c¶nh phï hîp cho viÖc b¶o tån vµ ph¸t triÓn quÇn thÓ bß tãt (Bos gaurus H. Smith, 1827), lµ loµi ®ang cã nguy c¬ bÞ ®e däa cao. ¦íc tÝnh sè 4 l−îng c¸ thÓ bß tãt ë VQG C¸t Tiªn hiÖn cßn kho¶ng 111 c¸ thÓ, chiÕm 1/4 sè l−îng c¸ thÓ bß tãt cña c¶ n−íc vµ lµ mét trong nh÷ng quÇn thÓ bß tãt cã sè l−îng c¸ thÓ lín nhÊt ë ViÖt Nam hiÖn nay [35]. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu lµm suy gi¶m sè l−îng ®µn vµ sè l−îng c¸ thÓ cña loµi bß tãt ë ViÖt Nam lµ do con ng−êi ®ang lµm mÊt, chia c¾t vµ lµm suy tho¸i sinh c¶nh cña chóng. Do vËy ®Ó b¶o tån loµi bß tãt, bªn c¹nh viÖc ng¨n chÆn c¸c hiÖn t−îng s¨n, b¾t, bÉy tr¸i phÐp vµ c¸c ho¹t ®éng phi ph¸p kh¸c còng cÇn nghiªn cøu x©y dùng c¸c gi¶i ph¸p b¶o tån c¸c sinh c¶nh cña loµi bß tãt. Tuy nhiªn, hiÖn nay ch−a cã c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu chuyªn s©u nµo vÒ ®Æc ®iÓm sinh c¶nh vµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè sinh c¶nh víi ®êi sèng cña bß tãt ë VQG C¸t Tiªn. XuÊt ph¸t tõ thùc tÕ trªn, chóng t«i ®· chän ®Ò tµi “Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm ph©n bè theo sinh c¶nh vµ mèi quan hÖ sinh th¸i cña quÇn thÓ bß tãt (Bos gaurus H. Smith, 1827) ë v−ên quèc gia C¸t Tiªn phôc vô cho viÖc qu¶n lý vµ b¶o tån” nh»m nghiªn cøu c¸c nh©n tè sinh th¸i ®Ó b¶o tån quÇn thÓ bß tãt vµ sinh c¶nh cña chóng ë VQG C¸t Tiªn. 2 - Môc ®Ých nghiªn cøu cña luËn ¸n: - X¸c ®Þnh hiÖn tr¹ng vµ ®Æc ®iÓm ph©n bè cña quÇn thÓ bß tãt ë VQG C¸t Tiªn; - M« t¶ ®Æc ®iÓm c¸c d¹ng sinh c¶nh chÝnh vµ sù ph©n bè theo sinh c¶nh cña quÇn thÓ bß tãt ë VQG C¸t Tiªn; - T×m hiÓu c¸c mèi quan hÖ sinh th¸i cña quÇn thÓ bß tãt ë VQG C¸t Tiªn; - §Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p qu¶n lý vµ b¶o tån quÇn thÓ bß tãt ë VQG C¸t Tiªn. 3 - Néi dung nghiªn cøu chÝnh cña luËn ¸n lµ: a - Nghiªn cøu hiÖn tr¹ng vµ ph©n bè cña quÇn thÓ bß tãt ë VQG C¸t Tiªn: i) ¦íc tÝnh sè l−îng c¸ thÓ, mËt ®é vµ kÝch th−íc ®µn; ii) X¸c ®Þnh cÊu tróc tuæi, giíi tÝnh cña quÇn thÓ; iii) §Æc ®iÓm ph©n bè cña quÇn thÓ bß tãt trong c¸c sinh c¶nh. b - Nghiªn cøu cÊu tróc, ®Æc ®iÓm c¸c d¹ng sinh c¶nh: i) X¸c ®Þnh c¸c d¹ng sinh c¶nh chÝnh; ii) M« t¶ ®Æc ®iÓm cÊu tróc cña sinh c¶nh (®Þa h×nh, thæ nh−ìng, khÝ hËu, thuû v¨n, c¸c kiÓu rõng, th¶m thùc vËt, thøc ¨n, nguån n−íc, nguån muèi kho¸ng); iii) X¸c ®Þnh c¸c sinh c¶nh tèi −u. 5 c - Nghiªn cøu mèi quan hÖ sinh th¸i gi÷a loµi bß tãt víi c¸c loµi thó mãng guèc kh¸c. d - Nghiªn cøu mét sè tËp tÝnh ho¹t ®éng cña loµi bß tãt trong c¸c sinh c¶nh: i) Sù di chuyÓn theo ngµy, mïa; ho¹t ®éng kiÕm ¨n, tró Èn, sinh s¶n; ii) Sù c¹nh tranh kh«ng gian sèng víi c¸c loµi thó mãng guèc kh¸c. ® - Dù b¸o diÔn biÕn kÝch th−íc quÇn thÓ loµi bß tãt trong thêi gian tíi. e - §¸nh gi¸ c¸c mèi ®e däa vµ th¸ch thøc ®èi víi bß tãt vµ sinh c¶nh cña chóng: i) T¸c ®éng cña c¸c chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch cña Nhµ n−íc ®Õn sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña quÇn thÓ bß tãt; ii) C¸c thuËn lîi, khã kh¨n, th¸ch thøc ®èi víi c«ng t¸c b¶o tån quÇn thÓ vµ sinh c¶nh cña bß tãt ë VQG C¸t Tiªn. g - §Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ qu¶n lý b¶o tån quÇn thÓ bß tãt ë VQG C¸t Tiªn. 4 - §èi t−îng nghiªn cøu: §èi t−îng nghiªn cøu lµ loµi bß tãt ë VQG C¸t Tiªn. ®Æc ®iÓm ph©n bè theo c¸c sinh c¶nh cña bß tãt vµ c¸c mèi quan hÖ sinh th¸i cña chóng ë VQG C¸t Tiªn. 5 - Ph¹m vi nghiªn cøu: luËn ¸n cã néi dung nghiªn cøu s©u, ®Þa bµn nghiªn cøu réng. Do thêi gian cã h¹n, t¸c gi¶ tËp trung nghiªn cøu, ®iÒu tra vµ gi¸m s¸t quÇn thÓ bß tãt ë mét sè khu vùc bß tãt th−êng xuÊt hiÖn vµ nghiªn cøu mét sè sinh c¶nh ®Æc tr−ng cña chóng ë VQG C¸t Tiªn. 6 - Nh÷ng ®ãng gãp míi cña luËn ¸n: VÒ khoa häc, luËn ¸n ®ãng gãp c¸c t− liÖu khoa häc vÒ sinh th¸i häc c¸ thÓ vµ sinh th¸i häc quÇn thÓ bß tãt. X¸c ®Þnh c¸c sinh c¶nh ®Æc tr−ng cña loµi bß tãt ë VQG C¸t Tiªn. VÒ thùc tiÔn, luËn ¸n cung cÊp c¬ së khoa häc cho Ban qu¶n lý VQG C¸t Tiªn gi¸m s¸t diÔn biÕn sè l−îng quÇn thÓ loµi bß tãt; Cung cÊp c¬ së d÷ liÖu ®Ó c¸c nhµ qu¶n lý ®Ò ra c¸c chñ tr−¬ng qu¶n lý thÝch hîp phôc vô cho c«ng t¸c b¶o tån. Ngoµi ra, loµi bß tãt cßn lµ nguån gen quan träng ®Ó c¶i t¹o ®µn bß nu«i. B¶o tån n¬i sèng vµ sinh c¶nh cho loµi bß tãt chÝnh lµ b¶o tån quÇn thÓ bß tãt tr¸nh ®−îc nh÷ng nguy c¬ l©y nhiÔm dÞch bÖnh, b¶o tån nguån gen hoang d· quý hiÕm [84]. 6 CH¦¥NG 1 - TæNG QUAN c¸c vÊn ®Ò NGHI£N CøU 1.1 Hä Tr©u bß (Bovidae) Hä Tr©u bß (Bovidae) cã 8 hä phô Aepycerotinae, Alcelaphinae, Antilopinae, Bovinae, Caprinae, Cephalophinae, Hippotraginae, Reduncinae, gåm 50 chi vµ 393 loµi vµ ph©n loµi [102], trong ®ã cã 132 loµi cã tªn trong S¸ch ®á IUCN [82]. C¸c loµi trong hä Tr©u bß dÔ dµng nhËn biÕt víi th©n h×nh to lín, kháe, cã 1 cÆp sõng c¶ con ®ùc vµ con c¸i, kh«ng rông, mäc ngay ë tr−íc tr¸n. Sõng mäc th¼ng tõ gèc vµ uèn cong vµo phÝa trong, cã mµu xanh ë phÇn gèc, ®en ë phÇn ®Ønh. Mçi ch©n cã 2 mãng guèc, kh«ng cã mãng 1, 2 vµ mãng 5. TÊt c¶ chóng ®Òu lµ loµi nhai l¹i víi bao tö cã 4 ng¨n. Cã mét sè loµi lu«n gi÷ cÊu tróc ®µn víi sù hiÖn diÖn cña con c¸i víi tû lÖ thÊp hoÆc thËm chÝ kh«ng cã con c¸i [100]. §Çu thÕ kû XVI, hä Tr©u bß cã 12 loµi bß hoang d· ph©n bè trªn kh¾p c¸c ch©u ¸, ch©u ¢u, ch©u Phi vµ B¾c Mü [84]. Ngµy nay hä Tr©u bß chØ cßn l¹i 10 loµi [84], giíi h¹n trong nh÷ng quÇn thÓ nhá vµ ph©n t¸n ë mét vµi quèc gia. Loµi bß x¸m (Bos sauveli) vµ bß Auroch (Bos primigenus) ®−îc cho lµ ®· tuyÖt chñng. Loµi tr©u n−íc (Bubalus arnee) còng chØ cßn mét vµi c¸ thÓ ph©n t¸n ë ch©u ¸. NÕu kh«ng ®−îc qu¶n lý ®óng møc, loµi nµy sÏ bÞ tuyÖt chñng trong t−¬ng lai gÇn [84]. ë ViÖt Nam, hä Tr©u bß cã 2 hä phô lµ Bovinae vµ Caprinae, trong ®ã cã 6 loµi lµ bß tãt (Bos gaurus), bß rõng (Bos javanicus), bß x¸m (Bos sauveli), tr©u rõng (Bubalus bubalis), s¬n d−¬ng (Nemorhaedus sumatraensis) vµ sao la (Pseudoryx nghetinhensis) [4]. C¸c loµi thó trong hä Bovidae ë ViÖt Nam ®Òu n»m trong S¸ch ®á IUCN vµ S¸ch ®á ViÖt Nam [1],[82]. 1.2 Loµi bß tãt 1.2.1 VÞ trÝ ph©n lo¹i - Tªn khoa häc: Bos gaurus C.H. Smith, 1827 [1],[33],[37],[42],[84]. - Tªn ®ång nghÜa: Bos frontalis Lambert, 1804 [4],[20],[102]. - Tªn ViÖt Nam: Bß tãt, min (ViÖt), Ngua p¸ (Th¸i), Tµ sï (Hm«ng), Z«ng (Cµ Tu), L©u T»m (£ ®ª), S¬n ng©u (V©n KiÒu), Kê bay (Xª ®¨ng), MiÒm (Ch¨m) [1],[4]. 7 - Tªn tiÕng Anh: Gaur [1],[4],[20],[33],[37],[65],[87],[102]. Ph©n hä (Subfamilia): Bovinae; Hä (Familia): Bovidae; Bé (Ordo): Artiodactyla; Líp (Class): Mammalia; Ngµnh (Phylum): Chordata; Giíi (Kingdom): Animalia [84]. Bß tãt cã 3 ph©n loµi [84]: - Bos gaurus gaurus (Indian Bison): Ph©n bè ë Ên §é, phÝa Nam Nª-pal. Chóng lµ ph©n loµi phæ biÕn nhÊt, chiÕm kho¶ng 90% c¸c quÇn thÓ bß tãt trªn thÕ giíi. - Bos gaurus hubbacki (Malayan Gaur hoÆc Seladang): Ph©n bè ë Nam Th¸i Lan vµ b¸n ®¶o Ma-lai-xi-a. Chóng lµ ph©n loµi nhá nhÊt cña bß tãt. - Bos gaurus laosiensis (South East Asian Gaur): Ph©n bè tõ Myanmar, Lµo, ViÖt Nam, C¨m-pu-chi-a vµ phÝa Nam Trung Quèc. Chóng lµ ph©n loµi ®ang bÞ ®e däa cao nhÊt. Ph©n bè ë khu BTTN Xishuangbanna, phÝa Nam tØnh V©n Nam, Trung Quèc, VQG C¸t Tiªn (ViÖt Nam) vµ VQG Virachey (C¨m-pu-chi-a). Bß tãt ë VQG C¸t Tiªn lµ ph©n loµi Bos gaurus laosiensis [25],[84]. 1.2.2 T×nh tr¹ng b¶o tån S¸ch ®á ViÖt Nam: EN [1]; NghÞ ®Þnh 32/2006/N§-CP: Nhãm IB [7]. S¸ch ®á thÕ giíi: VU [82]; CITES: Phô lôc I [80]. 1.2.3 §Æc ®iÓm h×nh th¸i §Æc ®iÓm dÔ nhËn biÕt bß tãt nhÊt lµ cã mét khèi u trªn sèng l−ng vµ con ®ùc tr−ëng thµnh cã ®Çu to lín. Con ®ùc tr−ëng thµnh cã l«ng mµu n©u ®en, con c¸i cã l«ng mµu ®á [75]. Con míi sinh cã l«ng mµu vµng nh¹t. Con giµ cã l«ng mµu ®en nh¸nh. Cæ, l−ng vµ hai bªn h«ng cña con tr−ëng thµnh cã l«ng mµu n©u ®en bãng, ng¾n. PhÇn phÝa d−íi bông l«ng h¬i vµng nh¹t. Bèn ch©n cã l«ng mµu tr¾ng tõ bµn ch©n ®Õn khuûu ch©n [69]. MÆt nh×n tõ mét bªn cã h×nh h¬i lâm, dÑp, trªn tr¸n cã 2 sõng nh« cao. Sõng dµy, to kháe, uèn cong h×nh b¸n nguyÖt, vµng x¸m ë gèc, ngµ ®en ë mót. Vïng tr¸n cã mµu tr¾ng vµ mµu ®en ë ®Ønh. M¾t cã mµu n©u nh−ng s¸ng, khi cã ®Ìn ph¶n chiÕu ban ®ªm, chóng cã mµu xanh [75]. YÕm lµ mét miÕng da nhá, treo thâng xuèng ë d−íi cæ häng, kÐo dµi ®Õn gi÷a ch©n tr−íc cã mµu n©u x¸m hoÆc 8 mµu ®en ë viÒn yÕm [65]. Bß tãt lµ loµi ®éc nhÊt tiÕt ra chÊt nhên nh− dÇu, cã mïi ®Æc tr−ng vµ cã lÏ ®Ó phßng tr¸nh c«n trïng [84]. - C«ng thøc r¨ng [41],[100]: i 0 3 ,c 0 1 , pm 3 3 ,m 3 3 = 32 Ghi chó: i: R¨ng cöa c: R¨ng nanh pm: R¨ng tr−íc hµm m: R¨ng hµm B¶ng 1.1 thÓ hiÖn c¸c sè ®o c¬ b¶n cña bß tãt tr−ëng thµnh: B¶ng 1.1 - C¸c sè ®o c¬ b¶n cña bß tãt STT C¸c chØ sè KÝch cì 1. Khèi l−îng 700 - 1000 kg 2. ChiÒu cao vai 1700 - 2200 mm 3. ChiÒu dµi th©n 4040 - 4270 mm 4. ChiÒu dµi ®u«i 990 - 1030 mm 5. ChiÒu dµi tai 318 - 330 mm 6. ChiÒu dµi nhÊt hép sä 520 mm 7. Réng x−¬ng gß m¸ 234 mm 8. Hµng x−¬ng hµm 156 mm 9. ChiÒu dµi sõng 630 - 840 mm 10. ChiÒu réng nhÊt cña sõng 785 - 1015 mm 11. Chu vi gèc sõng 390 - 520 mm 12. 535 - 840 mm Kho¶ng c¸ch gi÷a 2 ®Ønh sõng Nguån: Van Peenen P.D.F (1969) 1.3 Tæng quan c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ bß tãt trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam 1.3.1 C¸c nghiªn cøu vÒ bß tãt trªn thÕ giíi C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c¸c loµi tr©u bß hoang d· trªn thÕ giíi ®· ®−îc mét sè t¸c gi¶ nghiªn cøu tõ ®Çu thÕ kû XIX, nh−ng tõ nh÷ng n¨m 1980 ®Õn nay míi cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c¸c loµi tr©u bß hoang d· nãi chung vµ lµ loµi bß tãt nãi riªng víi nhiÒu kÕt qu¶ phong phó. C¸c b¸o c¸o nghiªn cøu ®· c«ng bè, tËp trung nhiÒu ë c¸c quèc gia cã bß tãt ph©n bè nh− C¨m-pu-chia, Lµo, Th¸i Lan, Ên §é, Nª-pal, Bu-tan, B¨ng-la-®Ðt, MiÕn §iÖn, Trung Quèc vµ Ma-lay-xi-a [84]. mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ sinh häc vµ sinh th¸i häc bß tãt tiªu biÓu nh−: 9 - nghiªn cøu cña Wharton (1957) vÒ bß x¸m (Bos sauveli) vµ c¸c loµi bß hoang d· (Bovinae) ë vïng §«ng vµ §«ng B¾c C¨m-pu-chi-a. T¸c gi¶ ®· ®−a ra mét sè th«ng tin vÒ quÇn thÓ, sù ph©n bè vµ c¸c ®Æc ®iÓm sinh th¸i cña loµi bß x¸m vµ c¸c loµi bß hoang d·. T¸c gi¶ nhËn ®Þnh bß tãt, bß x¸m vµ c¸c loµi bß hoang d· kh¸c kh«ng cã sù xung ®ét trong cïng khu vùc. Sinh c¶nh −a thÝch cña bß tãt lµ rõng th−a vµ tr¶ng cá. Tuy nhiªn c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu chñ yÕu lµ c¸c th«ng tin vµ nhËn ®Þnh vÒ c¸c ®Æc ®iÓm sinh th¸i cña bß x¸m [101]. - nghiªn cøu cña Conry (1981) ë Lepar Valley, miÒn trung Pa Hang, b¸n ®¶o Ma-lay-xi-a tõ n¨m 1977 ®Õn 1979. T¸c gi¶ sö dông c¸c thiÕt bÞ v« tuyÕn thu ph¸t sãng ng¾n (FM) vµ m¸y bay c¸nh b»ng c¬ nhá (Cessna) ®Ó theo dâi tõ xa cña 3 c¸ thÓ bß tãt. §©y lµ mét trong nh÷ng nghiªn cøu sím nhÊt vÒ bß tãt trong khu vùc, cã ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu hiÖn ®¹i. b¸o c¸o cung cÊp ®−îc mét sè th«ng tin b−íc ®Çu vÒ sè l−îng c¸ thÓ cã 62 c¸ thÓ víi 7 ®µn. Sè l−îng c¸ thÓ biÕn ®éng tõ 1 - 15, trung b×nh lµ 5. Kho¶ng c¸ch di chuyÓn trung b×nh cña 3 c¸ thÓ bß tãt lµ 20,8 km. bß tãt ®Î quanh n¨m. Bß tãt sèng trong c¸c d¹ng sinh c¶nh rõng thø sinh, rõng hçn giao vµ tr¶ng cá. Thøc ¨n cña bß tãt ®· thèng kª ®−îc 87 loµi. Tuy nhiªn nghiªn cøu còng chØ cung cÊp ®−îc mét sè th«ng tin b−íc ®Çu vÒ c¸c ®Æc ®iÓm sinh th¸i cña quÇn thÓ bß tãt ë Pa Hang nh− vïng sèng, di chuyÓn, thøc ¨n, dùa trªn kÕt qu¶ nghiªn cøu cña 3 c¸ thÓ bß tãt [68], tÝnh ®¹i diÖn ch−a cao. - nghiªn cøu cña Prayurasiddhi (1997) ë khu b¶o tån Huai Kha Kaeng, Th¸i Lan. T¸c gi¶ sö dông m¸y thu ph¸t sãng ng¾n (FM) vµ m¸y bay lªn th¼ng (BellUH1) ®Ó theo dâi vµ so s¸nh sù kh¸c biÖt vÒ ph©n bè vµ sù lùa chän vïng sèng cña bß tãt (Bos gaurus) vµ bß rõng (Bos javanicus). T¸c gi¶ −íc l−îng quÇn thÓ bß tãt ë khu vùc nghiªn cøu lµ 300 - 350 c¸ thÓ. Vïng sèng cña bß tãt lín h¬n vïng sèng cña bß rõng. Vïng sèng −a thÝch cña bß tãt lµ rõng b¸n th−êng xanh cã ®é cao tõ 200 600 m ASL. Thøc ¨n cña bß tãt ®· thèng kª ®−îc 232 loµi. §©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cã trang thiÕt bÞ hiÖn ®¹i nh− m¸y thu ph¸t sãng vµ m¸y bay lªn th¼ng. Do vËy c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cã ®é tin cËy cao. Tuy nhiªn c¸c nghiªn cøu tËp trung vµo sù chän lùa vïng sèng cña hai loµi bß tãt vµ bß rõng. C¸c nghiªn cøu vÒ sinh th¸i chñ 10 yÕu th«ng tin vÒ thøc ¨n cña 4 c¸ thÓ bß tãt. §Þa ®iÓm nghiªn cøu trong ph¹m vi cña mét khu b¶o tån, kh«ng cã c¸c th«ng tin vÒ sinh häc, ®Æc ®iÓm sinh c¶nh cña bß tãt [94]. Bªn c¹nh nh÷ng nghiªn cøu vÒ sinh häc vµ sinh th¸i cña bß tãt tiªu biÓu nh− trªn, cßn cã nghiªn cøu vÒ ®¸nh gi¸ vµ ph©n bè cña bß tãt còng ®−îc thùc hiÖn ë mét sè khu vùc nh−: - nghiªn cøu cña Heinen vµ Srikosamatara (1995) ®¸nh gi¸ vÒ hiÖn tr¹ng vµ ®Ò xuÊt b¶o tån quÇn thÓ tr©u bß hoang d· ë §«ng Nam ¸, trong ®ã cã ®¸nh gi¸ vÒ hiÖn tr¹ng vµ ph©n bè cña quÇn thÓ bß tãt [78]. - nghiªn cøu cña Duckworth vµ Hedges (1998) vÒ ph©n bè c¸c loµi thó lín nh− bß tãt, bß rõng, tr©u rõng, voi vµ hæ ë khu vùc §«ng D−¬ng vµ Nam Trung Quèc, trong ®ã t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn vµ ®Ò xuÊt b¶o tån loµi bß tãt [73]. - nghiªn cøu cña Pasha, Areendran, Sankar vµ Qureshi (2000) vÒ hiÖn tr¹ng quÇn thÓ, sù ph©n bè vµ ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p b¶o tån bß tãt. Trong ®ã c¸c t¸c gi¶ ®· cµi ®Æt 3 thiÕt bÞ v« tuyÕn theo dâi tõ xa cho 3 c¸ thÓ (2 con ®ùc, 1 con c¸i) ®Ó theo dâi vÒ sù di chuyÓn, kÝch th−íc vïng sèng, kÝch th−íc quÇn thÓ vµ cÊu tróc ®µn quÇn thÓ bß tãt ë Pench Tiger Reserve, thuéc miÒn trung cao nguyªn Ên §é [93]. - nghiªn cøu cña Men Soriyun (2001) vÒ hiÖn tr¹ng ph©n bè vµ sinh th¸i quÇn thÓ bß tãt, lµ nh÷ng nghiªn cøu ban ®Çu ë C¨m-pu-chia, n¬i cã quÇn thÓ bß tãt rÊt gÇn gòi víi ViÖt Nam [89]. - nghiªn cøu cña Robert Steinmetz (2004) vÒ ®é phong phó, sö dông sinh c¶nh vµ ®¸nh gi¸ b¶o tån cña hai loµi bß tãt (Bos gaurus) vµ bß rõng (Bos javanicus) ë khu b¶o vÖ Xe Pian (Lµo) cña c¸c cuéc kh¶o s¸t thùc hiÖn tõ n¨m 1996 ®Õn 1998 [95]. - nghiªn cøu cña Mohan Pai (2008) vÒ ph©n bè vµ mét sè ®Æc ®iÓm sinh th¸i, tËp tÝnh vµ b¶o tån quÇn thÓ bß tãt ë vïng Western Ghats, cao nguyªn miÒn trung Ên §é. §©y lµ vïng cã sè l−îng c¸ thÓ bß tãt lín nhÊt ë Ên §é [91]. 11 - nghiªn cøu vÒ ph©n lo¹i häc cña Lekagul vµ McNeelley (1977) ®· ®−a ra nhiÒu th«ng tin c¬ b¶n vÒ sinh häc, sinh th¸i häc cho nhiÒu loµi thó ë Th¸i Lan, trong ®ã cã loµi bß tãt. C¸c th«ng tin vÒ bß tãt tuy cã ®Ò cËp, nh−ng chñ yÕu lµ m« t¶ vÒ c¸c ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, träng l−îng, sinh s¶n, ph©n bè cña bß tãt ë Th¸i Lan [87]. - nghiªn cøu ®iÒu tra c¸c møc ®é bu«n b¸n c¸c s¶n phÈm cña c¸c loµi §VHD tr¸i phÐp ë C¨m-pu-chia cña Martin vµ Phipps (1996), trong ®ã cã loµi bß tãt vµ t¸c gi¶ ®Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p b¶o tån loµi bß tãt [88]. C¸c b¸o c¸o trªn m« t¶ rÊt phong phó vÒ c¸c kÕt qu¶ ®iÒu tra, nghiªn cøu vÒ sè l−îng vµ vïng ph©n bè, x¸c ®Þnh c¸c mèi ®e däa, ®Ò xuÊt viÖc qu¶n lý vµ b¶o tån quÇn thÓ bß tãt. sinh c¶nh cña bß tãt tuy ®· ®−îc mét sè t¸c gi¶ ®· ®Ò cËp, nh−ng ch−a cã ®−îc nh÷ng dÉn liÖu vÒ c¸c yÕu tè t¹o nªn sinh c¶nh, ®Æc ®iÓm c¸c sinh c¶nh cña loµi bß tãt ®Ó lµm c¬ së cho c«ng t¸c b¶o tån. 1.3.2 Kh¸i qu¸t c¸c giai ®o¹n lÞch sö nghiªn cøu vÒ bß tãt ë ViÖt Nam C«ng t¸c nghiªn cøu vÒ c¸c loµi thó mãng guèc nãi chung vµ loµi bß tãt nãi riªng ë ViÖt Nam ®−îc chia lµm 3 giai ®o¹n [34]: - Giai ®o¹n tr−íc n¨m 1954 Tr−íc thÕ kû XVIII, viÖc nghiªn cøu thó hoang d· ë ViÖt Nam cßn rÊt Ýt. §Õn ®Çu thÕ kû XIX, c¸c nhµ nghiªn cøu, nhµ th¸m hiÓm ng−êi n−íc ngoµi nh− Anh, Ph¸p, Hoa Kú b¾t ®Çu ®Õn ViÖt Nam ®i du lÞch, s¨n b¾n vµ thu thËp mÉu cho nhµ b¶o tµng ë Paris (Ph¸p), Lu©n ®«n (Anh). C¸c kÕt qu¶ ®iÒu tra chñ yÕu liÖt kª, m« t¶ c¸c mÉu vËt, kiÓm kª c¸c loµi thó ë §«ng D−¬ng, rÊt Ýt th«ng tin vÒ loµi bß tãt ë giai ®o¹n nµy. ViÖc m« t¶ nguån gèc c¸c mÉu vËt chØ m« t¶ theo c¸c ®Þa danh cña vïng nh− B¾c Bé, Trung Bé vµ Nam Bé, kh«ng m« t¶ chi tiÕt theo tªn ®Þa ph−¬ng, do vËy còng khã x¸c ®Þnh c¸c vïng ph©n bè cña bß tãt. - Giai ®o¹n tõ 1954 ®Õn 1975 Sau khi chiÕn th¾ng §iÖn Biªn Phñ, hßa b×nh lËp l¹i, miÒn B¾c hoµn toµn gi¶i phãng, c«ng t¸c ®iÒu tra tµi nguyªn, trong ®ã cã nguån tµi nguyªn sinh vËt cÇn ph¶i tiÕn hµnh ®Ó nhanh chãng phôc håi vµ ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n−íc vµ hoµn toµn do c¸c c¸n bé ViÖt Nam ®¶m nhËn. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ thó nãi chung cßn lÎ tÎ 12 do mét sè tr−êng ®¹i häc vµ viÖn nghiªn cøu thùc hiÖn. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cã liªn quan ®Õn bß tãt rÊt Ýt. ë miÒn Nam, do ®iÒu kiÖn chiÕn tranh, c«ng t¸c nghiªn cøu kh«ng ®−îc thùc hiÖn réng r·i. Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu cña V−¬ng §×nh S©m, gi¸o s− tr−êng N«ng L©m sóc Sµi gßn ®Ó phôc vô gi¶ng d¹y. C«ng tr×nh cña Van Peenen (1969) nghiªn cøu khu hÖ thó tõ Qu¶ng TrÞ trë vµo Nam, ®Ò cËp ®Õn th«ng tin vÒ loµi bß tãt ph©n bè ë T©y Nguyªn vµ c¸c sè ®o mÉu vËt [100]. - Giai ®o¹n tõ 1975 ®Õn nay Giai ®o¹n ®Êt n−íc hoµn toµn gi¶i phãng, ®©y lµ thêi kú thuËn lîi nhÊt ®Ó nghiªn cøu §VHD. §Þa bµn nghiªn cøu ®−îc më réng trªn toµn quèc, ®Æc biÖt lµ c¸c tØnh phÝa Nam. Lùc l−îng tham gia nghiªn cøu còng ®−îc ph¸t triÓn m¹nh c¶ vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng nghiªn cøu, ®Æc biÖt víi sù gióp ®ì cña c¸c nhµ khoa häc Liªn X« vµ tõ nhiÒu n−íc kh¸c trªn thÕ giíi. NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu cÊp Nhµ n−íc ®−îc tæ chøc liªn ngµnh, víi nhiÒu c¬ quan tham gia vµ ®· ®em l¹i nhiÒu kÕt qu¶ quan träng phôc vô cho sù nghiÖp x©y dùng c¸c khu b¶o tån vµ v−ên quèc gia ë ViÖt Nam, b¶o vÖ c¸c nguån gen quý hiÕm. Víi chÝnh s¸ch ®æi míi vµ më cöa, sù hîp t¸c më réng sang c¸c n−íc kh«ng ph¶i x· héi chñ nghÜa; mét sè tæ chøc khoa häc chÝnh phñ vµ phi chÝnh phñ ®· më v¨n phßng ®¹i diÖn vµ ®· cã nh÷ng ®ãng gãp tÝch cùc vµo c«ng t¸c ®iÒu tra §VHD ë n−íc ta. KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ thó trong giai ®o¹n nµy rÊt to lín víi hµng ngµn c«ng tr×nh ®−îc c«ng bè trong n−íc vµ trªn thÕ giíi. C¸c c«ng tr×nh chÝnh trong thêi gian nµy cña §µo V¨n TiÕn (1985); §Æng Huy Huúnh vµ cs (1981) ®· ®−a ra mét sè th«ng tin vÒ ph©n bè cña bß tãt ë mét sè ®Þa ph−¬ng miÒn B¾c nh− Lai Ch©u, Thanh Hãa vµ NghÖ An [30],[48]. S¸ch Sinh häc vµ sinh th¸i cña c¸c loµi thó mãng guèc ë ViÖt Nam cña §Æng Huy Huúnh (1986) ®−îc xem lµ tµi liÖu sím nhÊt vµ t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ vÒ sinh häc vµ sinh th¸i cña 19 loµi thó mãng guèc cña ViÖt Nam thuéc 7 hä, 2 bé, trong ®ã cã loµi bß tãt [32]. Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Ò cËp ®Õn th«ng tin vÒ bß tãt ë T©y Nguyªn cña §Æng Huy Huúnh, Bïi KÝnh, §Æng Ngäc CÇn (1981), TrÇn Hång ViÖt (1986); Lª Xu©n C¶nh vµ nnk (1997) lµ nh÷ng t− liÖu quý gãp phÇn m« t¶ vÒ c¸c ®Æc ®iÓm ph©n 13 bè, sinh häc, sinh th¸i cña loµi bß tãt [3],[31],[51]. C¸c danh lôc thó hoang d· ViÖt Nam cña c¸c t¸c gi¶ §Æng Huy Huúnh vµ nnk (1994), Lª Vò Kh«i (2000) vµ gÇn ®©y cña t¸c gi¶ §Æng Ngäc CÇn vµ nnk (2008) còng gãp phÇn m« t¶ vïng ph©n bè vµ hiÖn tr¹ng b¶o tån bß tãt trong toµn quèc [4],[33],[37]. Ngoµi ra c¸c c«ng tr×nh cña NguyÔn H¶i Hµ vµ Jamse Hardcastle (2005), ®Æc biÖt cña NguyÔn M¹nh Hµ (2008) lµ nh÷ng tµi liÖu cung cÊp nhiÒu th«ng tin cËp nhËt vÒ ph©n bè, hiÖn tr¹ng b¶o tån c¸c quÇn bß tãt hiÖn nay ë ViÖt Nam [24],[25]. Nh×n chung, c¸c c«ng tr×nh nãi trªn chñ yÕu lµ c¸c th«ng tin kÕt qu¶ ®iÒu tra vÒ ph©n bè, hiÖn tr¹ng, nh÷ng nguy c¬ ®e däa ®Õn c¸c ®µn vµ quÇn thÓ. C¸c tµi liÖu chuyªn kh¶o vÒ bß tãt ë ViÖt Nam cßn rÊt h¹n chÕ vµ ®Æc biÖt ch−a cã c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu s©u ®Æc ®iÓm c¸c sinh c¶nh cña quÇn thÓ bß tãt. • LÞch sö nghiªn cøu bß tãt ë VQG C¸t Tiªn §èi víi VQG C¸t Tiªn, c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc nãi chung vµ §VHD nãi riªng ®−îc quan t©m tõ n¨m 1998 ®Õn nay. Giai ®o¹n nµy ®−îc ®¸nh dÊu b»ng sù khëi ®éng cña Dù ¸n b¶o tån VQG C¸t Tiªn do ChÝnh phñ Hµ Lan vµ ChÝnh phñ ViÖt Nam ®ång tµi trî th«ng qua Tæ chøc WWF ViÖt Nam (1998 - 2004). C«ng t¸c ®iÒu tra nghiªn cøu ®éng vËt nãi chung vµ nghiªn cøu thó nãi riªng cã nhiÒu b−íc ph¸t triÓn tèt. Ngoµi ra, cã c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc cña dù ¸n 661 hç trî cho VQG C¸t Tiªn nh− x©y dùng danh lôc ®éng thùc vËt rõng (2000, 2001), x©y dùng c¬ së d÷ liÖu danh lôc ®éng, thùc vËt rõng (2000). Bªn c¹nh sù ®Çu t−, hç trî cña Nhµ N−íc, dù ¸n b¶o tån VQG C¸t Tiªn ®· ®Çu t− nhiÒu mÆt nh»m n©ng cao n¨ng lùc ®éi ngò c¸n bé khoa häc kü thuËt cña VQG C¸t Tiªn, th«ng qua c¸c ch−¬ng tr×nh hîp t¸c ®µo t¹o, nghiªn cøu víi c¸c c¬ quan, c¸c nhµ khoa häc, chuyªn gia trong vµ ngoµi n−íc. Néi dung nghiªn cøu trong thêi gian nµy chñ yÕu tËp trung vµo: - §iÒu tra thèng kª, ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ khu hÖ vµ tµi nguyªn §DSH cña VQG C¸t Tiªn phôc vô quy ho¹ch vµ b¶o tån; - Nghiªn cøu, gi¸m s¸t mét sè loµi quý hiÕm, trong ®ã cã bß tãt (Bos gaurus H.Smith, 1827) vµ x©y dùng kÕ ho¹ch qu¶n lý, b¶o tån bÒn v÷ng. 14 Dù ¸n thu hót nhiÒu c¬ quan khoa häc tham gia nghiªn cøu bao gåm c¸c viÖn nghiªn cøu, c¸c tr−êng ®¹i häc trong vµ ngoµi n−íc. NhiÒu chuyªn gia n−íc ngoµi, c¸c tæ chøc quèc tÕ còng tham gia m¹nh mÏ vµo c«ng t¸c nghiªn cøu b¶o tån §DSH cña VQG C¸t Tiªn nh− IUCN, WWF, FFI, Birdlife International, Trung t©m NhiÖt ®íi ViÖt - Nga, IRF, USFWS, MIKE,… Mét sè Ên phÈm quan träng ®· ®−îc xuÊt b¶n, nh− Sæ tay ngo¹i nghiÖp nhËn diÖn c¸c loµi thó cña v−ên quèc gia C¸t Tiªn cña Ph¹m NhËt, NguyÔn Xu©n §Æng vµ Gert Polet (2001) m« t¶ ®Æc ®iÓm nhËn d¹ng, ph©n bè, ®Æc ®iÓm sinh häc, sinh th¸i mét sè loµi §VHD ë VQG C¸t Tiªn, trong cã loµi bß tãt [42]. C¸c b¸o c¸o cña Ben Hayes (2004), David Murphy (2004) −íc ®o¸n sè l−îng c¸ thÓ bß tãt xuÊt hiÖn ë mét sè khu vùc trong c¸c lÇn c¸c t¸c gi¶ kh¶o s¸t ë VQG C¸t Tiªn [63],[70], [71],[72],[96]. ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt (2001) x¸c ®Þnh hä Bovidae ë VQG C¸t Tiªn cã 4 loµi, bß tãt (Bos gaurus), bß rõng (Bos javanicus), bß x¸m (Bos sauveli), tr©u rõng (Bubalus bubalis), s¬n d−¬ng (Nemorhaedus sumatraensis) [54]. VQG C¸t Tiªn ®· nhiÒu lÇn quay phim, chôp ¶nh ®−îc ¶nh bß tãt ë VQG C¸t Tiªn. Mét kiÓu ¶nh chôp ®−îc mét ®µn kho¶ng 25 c¸ thÓ bß tãt ®ang ¨n gÇn tr¹m Bµu SÊu (2001). mét ®o¹n phim kho¶ng 15 phót víi 12 c¸ thÓ bß tãt ®ang b¨ng ngang ®−êng rõng ë khu vùc §¾c Lua (2003). NhiÒu ¶nh bß tãt kh¸c còng ®· ®−îc ghi nhËn b»ng m¸y bÉy ¶nh (trapping camera). N¨m 2001 tr¹m kiÓm l©m Bµu SÊu thu ®−îc 1 hép sä ®−îc c¸c chuyªn gia x¸c ®Þnh lµ hép sä cña loµi bß rõng kho¶ng 1 n¨m tuæi, cã h×nh ¶nh chôp trong b¸o c¸o [71]. HiÖn nay bé x−¬ng ®· bÞ thÊt l¹c. VÊn ®Ò nµy ®· vµ ®ang g©y nhiÒu nghi vÊn cho c¸c nhµ khoa häc, loµi bß rõng cã cßn tån t¹i hay kh«ng ë VQG C¸t Tiªn. Nh×n chung, c¸c b¸o c¸o chñ yÕu phôc vô viÖc x©y dùng danh lôc, m« t¶ sè ®µn vµ sè l−îng c¸ thÓ ë mét sè vïng c− tró, ®e däa ®èi víi loµi bß tãt, nh−ng ch−a cã nghiªn cøu chi tiÕt vÒ sinh c¶nh cña quÇn thÓ bß tãt ë VQG C¸t Tiªn. Dù ¸n b¶o tån bß hoang d· ë ViÖt Nam (2006 - 2010) ®−îc ChÝnh Phñ Ph¸p th«ng qua C¬ quan Ph¸t triÓn Ph¸p (AFD) vµ Quü M«i tr−êng toµn cÇu cña Ph¸p (FFEM) ®· tµi trî cho ViÖt Nam nh»m b¶o tån nguån gen c¸c loµi bß hoang d· víi môc tiªu duy tr× nguån gen ®Ó c¶i t¹o ®µn bß nu«i [59]. Trong khu«n khæ cña Dù ¸n 15 nµy, VQG C¸t Tiªn ®· tæ chøc nhiÒu ®ît ®iÒu tra, gi¸m s¸t sè l−îng loµi vµ vïng c− tró [17], [18]. 1.4 Mét sè ®Æc ®iÓm sinh häc vµ sinh th¸i cña bß tãt 1.4.1 KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ ph¹m vi vïng ph©n bè cña bß tãt khu vùc sinh sèng truyÒn thèng cña bß tãt n»m ë phÝa §«ng B¾c Chittagong, B¨ng-la-®Ðt [73],[78]. Vïng ph©n bè cña bß tãt xuyªn suèt ë lôc ®Þa tõ phÝa Nam ®Õn §«ng Nam ¸ vµ Sri-lan-ka. HiÖn nay bß tãt ph©n bè trong nh÷ng vïng ph©n t¸n ë Bhu-tan, C¨m-pu-chi-a, Trung Quèc, Ên §é, Lµo, b¸n ®¶o Ma-lai-xi-a, My-an-ma, Nª-pal, Th¸i Lan vµ ViÖt Nam, nh−ng ®· tuyÖt chñng ë Sri Lanka vµ ë B¨ng-la-®Ðt [84]. HiÖn nay bß tãt ®ang bÞ c« lËp bªn trong c¸c vïng ph©n bè, ®Æc biÖt ë Ên §é, My-an-ma, Trung Quèc vµ Ma-lai-xi-a [84] (xem b¶n ®å 1.1). B¶n ®å 1.1 - B¶n ®å ph©n bè bß tãt trªn thÕ giíi (Theo Corbet and Hill, 1992) Nguån: http://www.ultimateungulate.com/Artiodactyla/Bos_frontalis.html ë ViÖt Nam, tr−íc ®©y nhiÒu t¸c gi¶ ®· ghi nhËn bß tãt ph©n bè ë c¸c tØnh miÒn T©y Nam bé, T©y Ninh, S«ng BÐ, §ång Nai th−îng, VÜnh Long, L©m §ång (nói Lang Biang), Bu«n §«n (§¾k L¾k), Thõa thiªn, Qu¶ng Nam - §µ N½ng [32]. 16 Nh−ng do t¸c ®éng m¹nh mÏ cña con ng−êi, chÆt ph¸ rõng, lµm mÊt n¬i sèng cña chóng, v× vËy ngµy nay bß tãt chØ ph©n bè ë trong mét sè VQG vµ khu BTTN [84]. HiÖn nay bß tãt ph©n bè ë 27 khu vùc thuéc 15 tØnh trong c¶ n−íc [25]. Mét sè tØnh thuéc Nam Trung Bé vµ phÇn lín c¸c tØnh T©y B¾c tr−íc khi cã ghi nhËn vÒ bß tãt nay ®· kh«ng cã th«ng tin vÒ sù tån t¹i cña chóng [25]. C¸c vïng ph©n bè bß tãt theo c¸c vïng ®Þa lý nh− sau: T©y B¾c: Lai Ch©u: M−êng NhÐ (M−êng TÌ); B¾c Trung Bé: Thanh Hãa: Pï Hu (M−êng L¸t), Xu©n Liªn (Th−êng Xu©n); NghÖ An: Pï Ho¹t (QuÕ Phong), Pï M¸t (Con Cu«ng); Hµ TÜnh: Vò Quang (Vò Quang); Qu¶ng B×nh: Th−îng Hãa (Minh Hãa), U Bß (Qu¶ng Ninh); Qu¶ng TrÞ: VÜnh ¤ (VÜnh Linh), TriÖu Nguyªn (§¾k R«ng). T©y Nguyªn: Kon Tum: Ch− Mom R©y (Sa ThÇy), Gia Lai: Ch− Pr«ng; §¾k L¾c: Yok §«n (Bu«n §«n, C− Jót), Ea Sóp, Ea S« (Ea Kar), Ch− Yang Sin (Kr«ng B«ng, L¾k); §¾k N«ng: Tµ §ïng (§¾k LÊp), Nam Nung (§¾c Min); L©m §ång: Bi §óp - Nói Bµ (L¹c D−¬ng), B¶o Léc. §«ng Nam Bé: B×nh Ph−íc: T©n LËp, NghÜa Trung (§ång Phó), Bï Gia MËp (Ph−íc Long), Léc Ninh; §ång Nai: C¸t Tiªn (T©n Phó, VÜnh Cöu), La Ngµ; Ninh ThuËn: Ph−íc B×nh (B¸c ¸i), Ninh S¬n. Khu vùc ph©n bè cña bß tãt tËp trung nhÊt lµ T©y Nguyªn vµ §«ng Nam Bé. Trong c¸c khu vùc ph©n bè, cã 19/27 khu vùc ph©n bè quÇn thÓ bß tãt tån t¹i chñ yÕu ë c¸c khu rõng ®Æc dông (70,4%), cã 3/27 khu vùc lµ diÖn tÝch c¸c l©m tr−êng (11,1%). ChØ cã 5/27 khu vùc ph©n bè cña bß tãt ch−a ®−îc b¶o vÖ (18,5%) [25]. 1.4.2 KÕt qu¶ nghiªn cøu ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh n¬i c− tró cña bß tãt Conry (1981) cho biÕt bß tãt ph©n bè ë ®é cao 46 m ®Õn 1.079 m ASL [68]. Wood (1937), Wharton (1968) cho r»ng bß tãt ph©n bè ë ®é cao tèi thiÓu lµ 2.800 m ASL [84]. C¸c t¸c gi¶ Choudhury (2002) vµ Robert Steinmetz (2004) cho r»ng bß tãt −a thÝch vïng ®Þa h×nh ®åi nói cã giíi h¹n, Ýt ho¹t ®éng ë c¸c khu vùc cã ®Þa h×nh kh«ng thuËn lîi nh− c¸c khu vùc nhiÒu ®¸. Vïng ®Êt thÊp lµ vïng sinh th¸i tèi −u nhÊt [67],[95]. Ebil Bin Yusof (1981) cho biÕt bß tãt th−êng tr¸nh sö dông c¸c ®åi, mÆc dï chóng thØnh tho¶ng xuyªn qua c¸c d·y ®åi thÊp khi ®i tõ mét thung lòng ®Õn 17 n¬i kh¸c [74]. Bß tãt cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc ®Þa h×nh hiÓm trë h¬n lµ c¸c loµi tr©u bß hoang d· kh¸c vµ tr©u, bß nhµ víi ®iÒu kiÖn lµ cã ®ñ nguån n−íc [82]. ë ViÖt Nam, §Æng Huy Huúnh (1986) cho biÕt bß tãt thÝch nghi víi c¸c vïng nói cã ®é dèc 50o - 60o; ®é cao 1.500 m ASL, dÔ thÝch nghi víi c¸c ®Þa h×nh hiÓm trë [32]. 1.4.3 KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm th¶m rõng ë c¸c n¬i c− tró cña bß tãt C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ c¸c kiÓu rõng rÊt phong phó, ®a d¹ng vµ kh«ng gièng nhau gi÷a c¸c quÇn thÓ bß tãt ë tõng khu vùc vµ tõng quèc gia do chóng hoµn toµn phô thuéc vµo c¸c ®Æc ®iÓm tù nhiªn vµ x· héi cã t¸c ®éng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp ®Õn quÇn thÓ bß tãt. ë mçi vïng ®Þa lý kh¸c nhau, bß tãt thÝch nghi víi c¸c kiÓu rõng kh¸c nhau, tõ rõng khép kh«, rõng th−êng xanh, rõng hçn giao rông l¸ vµ ®Õn c¸c ®ång cá [82]. ë Th¸i Lan, bß tãt sö dông nhiÒu kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau vµ cã xu h−íng sinh sèng th−êng xuyªn trong c¸c kiÓu rõng b¸n th−êng xanh cã loµi b»ng l¨ng, rõng th−êng xanh kh« [82],[94]. ë c¸c khu rõng rËm, bß tãt xuÊt hiÖn th−êng xuyªn ë c¸c vïng cá [94]. Tû lÖ bß tãt sö dông rõng th−êng xanh còng thay ®æi theo mïa, mïa m−a 13% vµ mïa kh« 27% [94]. ë Ên §é, bß tãt c− tró ë rõng th−êng xanh b¸n Èm vµ rõng tre, rõng kh« nöa rông l¸ [82]. ë khu Bhadra Wildlife Sanctuary, bß tãt c− tró trong nh÷ng diÖn tÝch cµ phª trong ph¹m vi 1 km cña ranh giíi khu b¶o tån. Vïng ®Êt ven rõng, ven dßng n−íc, cã nh÷ng b·i cá mäc sau bÞ ®èt ch¸y lµ n¬i bß tãt ®Õn kiÕm ¨n th−êng xuyªn nhÊt [82]. ë Ma-lai-xi-a, nh÷ng vïng cã ®Þa h×nh nhÊp nh« vµ ®−îc bao phñ bëi vïng ®Êt thÊp vµ rõng DÇu, bao gåm c¶ c©y ¨n qu¶ lµ vïng thÝch hîp cña bß tãt. Nh÷ng khu rõng ven s«ng b»ng ph¼ng ë b×a rõng còng lµ sinh c¶nh tèt cho bß tãt [82]. ë Lµo, bß tãt sö dông sinh c¶nh réng h¬n lµ bß rõng, trong c¸c kiÓu rõng b¸n th−êng xanh, rõng c©y dÇu vµ rõng rông l¸ hçn giao [95]. ë ViÖt Nam, c¸c t¸c gi¶ nghiªn cøu cho biÕt bß tãt −a thÝch c¸c khu rõng b¸n th−êng xanh t−¬ng ®èi b»ng ph¼ng, liÒn kÒ víi sinh c¶nh savana, hoÆc tr¶ng cá, rõng 18 hçn giao gç tre nøa xen kÏ víi c¸c thung lòng cã nhiÒu lo¹i cá [24],[25]. Bß tãt kh«ng ho¹t ®éng ë c¸c vïng n−¬ng rÉy vµ nói ®¸ v«i [32]. ë T©y Nguyªn, bß tãt c− tró ë c¸c khu rõng th−a, vïng ®åi, c¸c khu vùc gÇn suèi, bôi cá rËm vµ c¸c tr¶ng cá [3]. ¸p lùc con ng−êi lµ nguyªn nh©n lµm cho bß tãt kh«ng cßn n¬i nµo kh¸c ®Ó sèng trong c¸c vïng ®åi [82]. ë VQG C¸t Tiªn, bß tãt kh«ng c− tró trong rõng giµ cã c©y gç lín [25]. Rõng b¸n th−êng xanh, rõng tre nøa, hçn giao tre nøa vµ tr¶ng cá c©y bôi lµ sinh c¶nh bß tãt ho¹t ®éng nhiÒu nhÊt [25]. 1.4.4 KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ thøc ¨n cña bß tãt Sè l−îng vµ thµnh phÇn c¸c loµi thùc vËt lµ thøc ¨n cña bß tãt ë c¸c khu vùc kh¸c nhau kh«ng gièng nhau (xem b¶ng 1.2). B¶ng 1.2 - Sè loµi c©y thøc ¨n cña bß tãt ë mét sè quèc gia STT Khu vùc Sè loµi c©y Nguån thøc ¨n 1. MiÒn trung Ên §é 2. 3. Khu b¶o vÖ phÝa Nam Goa, Ên §é Parsa, MiÒn trung Nª-pan 38 4. Huai Kha Kaeng, Th¸i Lan 232 5. MiÒn trung Pa Hang, Ma-laixi-a Klong Saeng, Th¸i Lan 87 Prayurasiddhi Theeraapat (1997) Conry P. J. (1981) 76 Naris Bhumpakphan (1997) 6. 180 - 190 http://www.iucnredlist.org 32 Suman Gad, S.K. Shyama (2009) Chetri M. (2002) TËp tÝnh ¨n, c¸ch sö dông thøc ¨n cña bß tãt còng thay ®æi theo mïa vµ c¸c vïng c− tró kh¸c nhau. Nguån thøc ¨n cña bß tãt lµ cá vµ chåi non. Bß tãt thÝch ¨n cá non xanh nhÊt, nh−ng chóng còng ¨n l¸ c©y, qu¶, nh¸nh non vµ vá c©y cña nhiÒu loµi c©y gç, còng nh− c¸c loµi cá kh« th«, vµ tre [82]. Bß tãt cã thÓ ho¹t ®éng tèt trong ®iÒu kiÖn chÊt l−îng thøc ¨n t−¬ng ®èi thÊp [82],[84]. Trong suèt mïa l¹nh (th¸ng 11 ®Õn th¸ng 2), bß tãt ¨n nhiÒu lo¹i cá, c¸c l¸ c©y vµ h¹t tre, nh−ng vµo mïa nãng (th¸ng 3 ®Õn th¸ng 6) cá th« kh« vµ b¸n kh« lµ thµnh phÇn chÝnh cho thøc ¨n cña chóng. Trung b×nh chiÕm 85% khèi l−îng (thÓ tÝch 19 66 - 100%, bèn mÉu d¹ cá), víi chåi non chØ chiÕm 10% [82]. Bß tãt còng ¨n c¸c lo¹i ngò cèc nh− b¾p, m× vµ c©y cao su non [82]. ë Ma-lai-xi-a, bß tãt ¨n hçn hîp nhiÒu loµi cá vµ c©y bôi. Cá chiÕm 4% thµnh phÇn thøc ¨n, th©n c©y 23% vµ chåi non th©n gç 36%. Trong suèt thêi gian h¹n h¸n, bß tãt ¨n l¸ c©y, d©y leo vµ c©y rõng [82]. Hµm l−îng pr«-tª-in th« cña c¸c loµi cá biÕn ®æi tõ 7,0 ®Õn 7,6% vµ phèt pho chøa tõ 0,11 ®Õn 0,17%, bª con cÇn kho¶ng 300 kg trong n¨m ®Çu [68]. ë ViÖt Nam, bß tãt chñ yÕu ¨n c¸c lo¹i cá nh− cá gi¸c, cá tranh non, c¸c mÇm non cña lau sËy, c¸c lo¹i d−¬ng xØ, chuèi, m¨ng, tre nøa, vÇu, l¸ c©y, d©y leo vµ mét sè qu¶ c©y. Bß tãt còng th−êng ®Õn nh÷ng b·i cá tranh võa míi ®èt mét vµi ngµy ®Ó t×m ¨n c¸c lo¹i tro tµn cña cá tranh [32]. ë vïng Xu©n Tr¹ch (Qu¶ng B×nh), §¾c Kr«ng (Qu¶ng TrÞ), khu BTTN Pï M¸t (NghÖ An) vµ VQG C¸t Tiªn ®· x¸c ®Þnh 62 loµi, chñ yÕu lµ c¸c loµi cá, lau, « r«, m¨ng tre, m¨ng giang, chuèi rõng,... Bß tãt còng ¨n ngän vµ chåi non cña mét sè loµi thùc vËt. Ngoµi ra bß tãt ¨n tro tµn, muèi kho¸ng vµ mét sè loµi c©y trång kh¸c [24]. ë VQG C¸t Tiªn (§ång Nai, L©m §ång), khu BTTN Ea s« vµ VQG Yok ®«n (§¾c L¾c), khu vùc T©n LËp, huyÖn §ång Phó (B×nh Ph−íc) vµ khu BTTN §¾c Kr«ng (Qu¶ng TrÞ) cã 125 loµi [25]. Trong ®ã c¸c loµi c©y thøc ¨n trong mïa m−a lµ 115 loµi, cao h¬n mïa kh« 54 loµi. C¸c loµi c©y thøc ¨n trong sinh c¶nh tr¶ng cá, c©y bôi cã 91 loµi; rõng b¸n th−êng xanh 81 loµi; rõng th−êng xanh 52 loµi [25]. 1.4.5 KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ nhu cÇu n−íc vµ muèi kho¸ng cña bß tãt Bß tãt lµ loµi cã nhu cÇu cao trong viÖc sö dông n−íc h»ng ngµy trong tÊt c¶ c¸c mïa trong n¨m [32],[74]. ë VQG Kanha, Ên §é, bß tãt uèng tèi thiÓu mét lÇn trong mét ngµy trong suèt mïa nãng, th«ng th−êng vµo buæi chiÒu (Schaller, 1967). Sahai (1972) cho r»ng bß tãt th−êng uèng n−íc tèi thiÓu hai lÇn trong mét ngµy nh−ng kh«ng cè ®Þnh thêi gian ®Ó uèng [82]. Chóng di chuyÓn ®i kiÕm ¨n kh«ng xa c¸c ®iÓm uèng n−íc h¬n mét ngµy ®−êng ®Ó uèng n−íc vµ phôc håi søc khoÎ [82]. MÆc dï bß tãt sö dông n−íc nhiÒu nh−ng chóng kh«ng t¾m [84]. 20 C¸c nguån n−íc tù nhiªn còng cã mét hµm l−îng muèi kho¸ng kh«ng thay ®æi. Trong n−íc ngät, th−êng chøa mét hµm l−îng c¸c muèi kho¸ng kho¶ng 0,5 g/l [60],[61]. Muèi kho¸ng ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ tö vong cña bß tãt [82]. C¸c ®iÓm kho¸ng hoÆc c¸c b·i liÕm muèi lµ n¬i tËp hîp nhiÒu nguyªn tè vi l−îng, ®−îc bß tãt sö dông ®Ó bæ sung c¸c chÊt kho¸ng cÇn thiÕt vµo c¬ thÓ mµ trong c¸c nguån thøc ¨n cßn thiÕu. ë nh÷ng vïng ®Êt ®ai mµu mì, c¸c loµi c©y thøc ¨n ®a d¹ng, ph¸t triÓn tèt, bß tãt kh«ng cÇn bæ sung chÊt kho¸ng [74]. Bß tãt ë khu b¶o tån Khlong Saeng, Th¸i Lan hiÕm khi sö dông chÊt kho¸ng [92]. ë VQG Ulu Lepar, Ma-lai-xi-a, sè l−îng c¸c ®iÓm kho¸ng thay ®æi theo mïa [74]. Theo Ebil Bin Yusof (1981), c¸c nguyªn tè vi l−îng cÇn bæ sung cho c¸c loµi ¨n cá nh− Ca2+, Mg2+, Fe2+, P+, K+ vµ Na+. Tuy nhiªn, t¸c gi¶ chØ ph©n tÝch 10 mÉu ®Êt cho 5 nguyªn tè lµ clo, phèt pho, ka-li, can-xi, vµ ma-nhª [74]. Bß tãt ®ßi hái can-xi nhiÒu h¬n lµ phèt pho, bëi v× sè l−îng lín can-xi trong c¬ thÓ th× cÇn thiÕt h¬n lµ sè l−îng phèt pho [74]. Trong tù nhiªn, nh÷ng loµi c©y hä §Ëu (Fabaceae) vµ c¸c ®ång cá lµ nguån can-xi trong thøc ¨n tù nhiªn tèt nhÊt cho bß tãt [74]. Nhu cÇu bæ sung Mg2+ lµ ®ßi hái thiÕt yÕu cña bß tãt ®èi víi b¶n n¨ng lu«n vËn ®éng. Sè l−îng ma-nhª cÇn thiÕt gièng nh− phèt pho. Bß tãt lu«n lu«n thiÕu nguyªn tè nµy vµ Ýt khi chøa ®Çy ®ñ trong cá. Tuy nhiªn bß tãt dÔ dµng ®−îc t×m thÊy trong c¸c b·i liÕm [74]. Bß tãt thay thÕ vµ thu ®−îc nguån phèt pho tõ nguån muèi kho¸ng vµ c¸c loµi cá. Th«ng th−êng phèt pho cã s½n vµ phong phó trong c¸c b·i liÕm. ThiÕu phèt pho sÏ lµm chËm l¹i sù ph¸t triÓn cña ®éng vËt [74]. ë VQG C¸t Tiªn, mét sè t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn bß tãt th−êng ®Õn c¸c bµu uèng n−íc vµo mïa kh« vµ th−êng ®Õn ®iÓm muèi kho¸ng ë Sa M¸ch ®Ó ¨n muèi kho¸ng, cã dÊu vÕt liÕm muèi râ rµng trªn mÆt ®Êt [25],[63],[71],[72],[96]. Tuy nhiªn c¸c b¸o c¸o chØ dõng ë møc ®é m« t¶, ch−a cã ®¸nh gi¸ vµ ch−a cã c¸c dÉn liÖu cô thÓ vÒ ph©n tÝch hµm l−îng c¸c nguyªn tè trong c¸c nguån n−íc, còng nh− ph©n tÝch hµm l−îng muèi kho¸ng cña loµi bß tãt. 1.4.6 KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm quÇn thÓ bß tãt • Sè l−îng c¸ thÓ 21 QuÇn thÓ bß tãt trªn toµn cÇu −íc kho¶ng 13.000 - 30.000 c¸ thÓ, ®ang trªn ®µ suy gi¶m. Trong ®ã, sè c¸ thÓ tr−ëng thµnh chiÕm 0,4 - 0,6, −íc kho¶ng 5.200 18.000 c¸ thÓ, kh«ng quÇn thÓ nµo lín h¬n 1.000 c¸ thÓ [82]. B¶ng 1.3 thÓ hiÖn sè l−îng c¸ thÓ bß tãt ë mét sè quèc gia trong khu vùc. B¶ng 1.3 - Sè l−îng c¸ thÓ bß tãt ë mét sè quèc gia trong khu vùc STT C¸c quèc gia 1. Ên §é 2. Trung Quèc 3. Lµo 4. C¨m-pu-chi-a 5. Ma-lai-xi-a Sè l−îng c¸ thÓ Ghi chó 12.000 - 22.000 6. Th¸i Lan Nguån: http://www.iucnredlist.org 600 - 800 1.000 ch−a c«ng bè gi¶m h¬n 90% kÓ tõ n¨m 1960 < 500 920 Sè l−îng c¸ thÓ bß tãt ë ViÖt Nam cßn kho¶ng 59 ®µn víi 344 c¸ thÓ, gi¶m so víi n¨m 1980 - 1999 (489 - 630 c¸ thÓ) [25]. Tèc ®é suy gi¶m cña quÇn thÓ trong 20 n¨m qua lµ 32,4 - 45,4%. Thùc tÕ tû lÖ suy gi¶m cã thÓ cao h¬n do c¸c vô s¨n b¾n bÊt hîp ph¸p ch−a ®−îc thèng kª ®Çy ®ñ [25]. Sè l−îng c¸ thÓ bß tãt ë VQG C¸t Tiªn ®· ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau cho ra nhiÒu con sè kh¸c nhau vÒ sè l−îng c¸ thÓ. ViÖn Ch¨n nu«i (2008) ph©n tÝch ADN tõ c¸c mÉu ph©n bß tãt ®Ó b»ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu hiÖn t−îng ®a h×nh cña c¸c microsatellite, cña D-Loop, Cytochrome B vµ cña c¸c dÊu chuÈn giíi tÝnh cho ra kÕt qu¶ cã Ýt nhÊt 90 c¸ thÓ bß tãt ë VQG C¸t Tiªn [17],[18]. KÕt qu¶ ®iÒu tra cña NguyÔn V¨n Thanh (2009) x¸c ®Þnh cã 18 ®µn víi 91 c¸ thÓ. Trong thêi gian qua, VQG C¸t Tiªn lµm tèt c«ng t¸c qu¶n lý b¶o vÖ rõng, sè l−îng c¸ thÓ bß tãt n¨m 2009 t¨ng 30% so víi n¨m 2000 (70 c¸ thÓ) vµ t¨ng 5,8% so víi n¨m 2004 (86 c¸ thÓ) [46]. NguyÔn M¹nh Hµ (2008) quan s¸t cho biÕt sè l−îng c¸ thÓ bß tãt ë VQG C¸t Tiªn vµ c¸c khu rõng gi¸p ranh cã 15 ®µn, 109 c¸ thÓ [25]. T¸c gi¶ FrÐdÐric Vallejo (2009) ®Õm sè l−îng ph©n t−¬i cña bß tãt th¶i ra trong 1 ngµy ë 18 ®iÓm kh¶o s¸t ë khu Nam C¸t Tiªn vµo mïa kh«, sau ®ã xö lý sè liÖu trªn phÇn mÒm chuyªn dông, kÕt luËn chØ cã 29 c¸ thÓ bß tãt ë khu Nam C¸t