Tài liệu Nhân vật lý tưởng trong văn học lãng mạn

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN TRẦN THỊ THU HIỀN NHÂN VẬT LÝ TƢỞNG TRONG VĂN HỌC LÃNG MẠN (KHẢO SÁT QUA MỘT SỐ TÁC PHẨM CỦA V.HUGO) LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành Lý luận Văn học Hà Nội – 2014 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN TRẦN THỊ THU HIỀN NHÂN VẬT LÝ TƢỞNG TRONG VĂN HỌC LÃNG MẠN (KHẢO SÁT QUA MỘT SỐ TÁC PHẨM CỦA V.HUGO) Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Lý luận Văn học Mã số : 60 22 01 20 Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN VĂN NAM Hà nội – 2014 2 LỜI CẢM ƠN! Tôi xin chân thành cảm ơn trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn cũng như các thầy cô trong khoa văn học đã tạo điều kiện để tôi hoàn thành tốt luận văn này! Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc đến TS. Nguyễn Văn Nam, thầy đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo tôi trong suốt quá trình làm luận văn để tôi có được kết quả như ngày hôm nay! Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến gia đình đã luôn động viên, ủng hộ tôi trong quá trình học tập cũng như làm luận văn! 3 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình khoa học nghiêm túc do bản thân tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn của TS. Nguyễn Văn Nam, không sao chép của ai. Nếu sai tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm! PHỤ LỤC 4 MỞ ĐẦU .............................................................. Error! Bookmark not defined. 1. Lý do chọn đề tài .............................................. Error! Bookmark not defined. 2. Lịch sử vấn đề .................................................. Error! Bookmark not defined. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ....................... Error! Bookmark not defined. 4. Mục đích nghiên cứu ........................................ Error! Bookmark not defined. 5. Phương pháp nghiên cứu.................................. Error! Bookmark not defined. 6. Cấu trúc luận văn ............................................. Error! Bookmark not defined. Chương 1: Chủ nghĩa lãng mạn và quan niệm về nhân vật lý tưởng ...........Error! Bookmark not defined. 1.1. Về chủ nghĩa lãng mạn .............................. Error! Bookmark not defined. 1.1.1 Nguồn gốc hình thành và phát triển của chủ nghĩa lãng mạn ......Error! Bookmark not defined. 1.1.2. Nguyên tắc sáng tác của chủ nghĩa lãng mạn ...Error! Bookmark not defined. 1.1.3. Đặc trưng thi pháp của chủ nghĩa lãng mạn .....Error! Bookmark not defined. 1.2. Nhân vật lý tưởng trong văn học và trong nghệ thuật lãng mạn. ......Error! Bookmark not defined. 1.2.1. Nhân vật lý tưởng trong văn học ......... Error! Bookmark not defined. 1.2.2. Nhân vật lý tưởng – khát vọng về những nhân cách đẹp hoàn thiện trong nghệ thuật lãng mạn. ........................... Error! Bookmark not defined. 1.3. Sáng tác của V.Hugo – một đại diện tiêu biểu của văn chương lãng mạn ........................................................................... Error! Bookmark not defined. 1.3.1. V.Hugo – hiện thân của chủ nghĩa lãng mạn .....Error! Bookmark not defined. 1.3.2. Quan niệm của V.Hugo về nhân vật lý tưởng ....Error! Bookmark not defined. Tiểu kết .......................................................... Error! Bookmark not defined. 2.1.Những nhân cách hoàn thiện ...................... Error! Bookmark not defined. 2.1.1. Những tâm hồn thánh thiện. ................ Error! Bookmark not defined. 2.1.2. Những tầm vóc lớn lao ........................ Error! Bookmark not defined. 2.2. Các chiến công nhân danh tình yêu con người .........Error! Bookmark not defined. 2.2.1. Sự cứu vớt những số phận nhỏ bé ....... Error! Bookmark not defined. 2.2.2. Dâng hiến tất cả cho nhân loại ........... Error! Bookmark not defined. Tiểu kết .......................................................... Error! Bookmark not defined. 5 Chương 3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật lý tưởng trong tiểu thuyết lãng mạn của V.Hugo .......................................................... Error! Bookmark not defined. 3.1. Các thủ pháp nghệ thuật đặc trưng ............ Error! Bookmark not defined. 3.1.1. Cường điệu, phóng đại, khổng lồ hóa . Error! Bookmark not defined. 3.1.2. Xây dựng các tương phản thẩm mỹ ..... Error! Bookmark not defined. 3.2. Quan hệ đặc biệt giữa tính cách nhân vật và hoàn cảnh . Error! Bookmark not defined. 3.2.1. Tính cách phát triển độc lập với hoàn cảnh. .....Error! Bookmark not defined. 3.2.2. Dấu ấn chủ quan của nhà văn trên tính cách nhân vật. ..............Error! Bookmark not defined. 3.3. Nghệ thuật phân tích tâm lý nhân vật ........ Error! Bookmark not defined. 3.3.1. Chú ý mô tả nội tâm nhân vật đầy đặn, đa dạngError! Bookmark not defined. 3.3.2. Cường độ cảm xúc mãnh liệt............... Error! Bookmark not defined. 3.3.3. Độc thoại nội tâm ................................ Error! Bookmark not defined. 3.4. Ngôn từ và giọng điệu đặc trưng của nghệ thuật lãng mạn ................Error! Bookmark not defined. 3.4.1. Ngôn ngữ giàu tính biểu cảm .............. Error! Bookmark not defined. 3.4.2. Giọng điệu trang trọng, thống thiết, hùng biện .Error! Bookmark not defined. Tiểu kết .......................................................... Error! Bookmark not defined. KẾT LUẬN ................................................... Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................... Error! Bookmark not defined. 6 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Chủ nghĩa lãng mạn là một trào lưu văn học ra đời ở Phương Tây thế kỉ XIX, cho đến nay đã gần hai thế kỉ trôi qua song những tác giả, tác phẩm của trào lưu này vẫn nhận được sự quan tâm đặc biệt của giới phê bình, nghiên cứu. Chủ nghiã lãng mạn ra đời đã phá bỏ những giới hạn trong quan niệm truyền thống về cả nội dung và nghệ thuật, mang đến cách nhìn mới về cuộc sống, con người, đề cao tình thương, lòng bác ái trong xã hội, phù hợp với mong muốn, ước mơ của con người. Đặc biệt, chủ nghĩa lãng mạn chú trọng xây dựng hình tượng nhân vật lý tưởng, những nhân vật có tâm hồn thánh thiện, giàu lòng thương người và sẵn sàng hi sinh vì nhân loại.Và nhắc đến chủ nghĩa lãng mạn, chúng ta không thể không nhắc đến đại diện tiêu biểu của trào lưu này, đó chính là Victor Hugo. Dường như cái sự nghiệp đồ sộ của nhà văn lãng mạn Pháp vẫn còn làm lay động hàng triệu trái tim người đọc ngày nay bởi lý tưởng cao đẹp mà 7 ông gửi gắm trong mỗi hình tượng nhân vật của mình. Bởi vậy, muốn hiểu được văn học lãng mạn, hãy soi vào các tác phẩm vĩ đại của Victor Hugo. Thời gian có lẽ không có ý nghĩa gì với các tác phẩm như Những người khốn khổ, Nhà thờ đức bà Paris, Chín mươi ba. Chính vì điều này chúng tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu “Nhân vật lý tưởng trong văn học lãng mạn (Khảo sát qua một số tác phẩm của V.Hugo)”. Văn học không thể thiếu nhân vật, bởi đó chính là phương tiện, là công cụ để nhà văn phản ánh hiện thực. Nhân vật là một “người giấy” được sinh ra từ trí tưởng tượng và óc sáng tạo của nhà văn, vừa mang những đặc điểm của một con người trong cuộc đời thực, vừa là công cụ để nhà văn bộc lộ, gửi gắm tư tưởng thẩm mĩ của mình. Bởi thế, mỗi nhân vật vừa là con người có trong cuộc đời thực, đồng thời cũng là đứa con tinh thần của nhà văn. Nghiên cứu nhân vật chính là chìa khóa giúp chúng ta hiểu được giá trị của tác phẩm văn học, tư tưởng của nhà văn cũng như đặc điểm của thời đại. Mặt khác, nghiên cứu “Nhân vật lý tưởng trong văn học lãng mạn (Khảo sát qua một số tác phẩm của Victor Hugo)” còn là một việc làm cần thiết để thấy được những đặc điểm của nhân vật lý tưởng trong văn học lãng mạn, những giá trị tư tưởng mà hình tượng nhân vật này truyền tải. Qua đó thấy được những đóng góp có ý nghĩa lớn lao của trào lưu văn học lãng mạn cũng như cây đại thụ của nó – đại thi hào Victor Hugo trong dòng văn học chung của nhân loại. 2. Lịch sử vấn đề Chủ nghĩa lãng mạn là một trào lưu và là một phương pháp sáng tác có vị trí quan trọng trong tiến trình văn học. V.Hugo xuất hiện giữa trào lưu văn học này như một ngôi sao mọc sớm và lặn rất muộn. Chủ nghĩa lãng mạn ra đời với đỉnh cao là V.Hugo đã tạo nên một luồng sinh khí mới, thổi một cơn gió mới đến 8 nền văn học của nhân loại. Chính vì thế, nghiên cứu về chủ nghĩa lãng mạn và văn hào V.Hugo đã có nhiều, đó là một đề tài lớn trong văn học. Có thể kể tên một số công trình nổi tiếng như: “Văn học lãng mạn và văn học hiện thực phương Tây” của tác giả Lê Hồng Sâm, Đặng Thị Hạnh, NXB Đại học và Trung học chuyên nghiệp,1985. Victor Hugo – Một tâm hồn cao cả” của tác giả Nguyễn Hạnh, Trần Thị Thanh Nguyên,NXB Tuổi trẻ, 1990. “Victo Hugo” của tác giả Phùng Văn Tửu, NXB Giáo dục, 1997. Đây là những công trình nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện về chủ nghĩa lãng mạn cũng như toàn bộ sự nghiệp sáng tác của Victor Hugo. Về V.Hugo số lượng các công trình nghiên cứu khá lớn. Riêng về vấn đề nhân vật, cũng đã có nhiều công trình nghiên cứu đi vào tìm hiểu cụ thể những loại hình nhân vật khác nhau trong tiểu thuyết lãng mạn của V.Hugo. Trước hết phải nhắc đến Đặng Thị Hạnh, người đã từ rất sớm nghiên cứu và hướng dẫn sinh viên nghiên cứu về nhân vật trong tác phẩm của V.Hugo tại trường Đại học Tổng hợp, nay là Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Đó là khóa luận tốt nghiệp năm 1977 của Nguyễn Đình Hợi với đề tài “Hình tượng người chiến sĩ cộng hòa trong sáng tác của V.Hugo” và khóa luận tốt nghiệp đại học năm 1978 của Trần Thị Minh Châu với đề tài “Nhân vật nổi loạn trong các tác phẩm của Bairơn và V.Hugo”. Có thể nói rằng, vấn đề nhân vật luôn là mối quan tâm hàng đầu của người nghiên cứu văn học. Bởi nhân vật chính là nơi thể hiện tài năng nghệ thuật của nhà văn, thể hiện quan niệm, tư tưởng thẩm mỹ của nhà văn. Thông qua nhân vật chúng ta hiểu được thông điệp tác phẩm truyền tải cũng như hiểu được lịch sử, văn hóa của thời đại đã qua. Trong tiểu thuyết của V.Hugo thế giới nhân vật vô 9 cùng đa dạng, phong phú, nhân vật được khai thác ở nhiều khía cạnh khác nhau và trải qua bao nhiêu thời gian, nó vẫn là đề tài nghiên cứu được mọi người quan tâm. Chẳng hạn chỉ nói đến riêng trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội) đã có rất nhiều khóa luận tốt nghiệp nghiên cứu về V.Hugo. Như khóa luận năm 1994 của sinh viên Hồ Thị Minh Nguyệt với đề tài “Bước đầu nhận xét và khảo sát một số cặp quan hệ đối lập trong tiểu thuyết “Những người khốn khổ” của Victor Hugo”. Tiếp đến là khóa luận tốt nghiệp năm 2001 với đề tài “Hình tượng người phụ nữ trong tiểu thuyết của Victor Hugo” của sinh viên Thạch Thị Lan Anh. Và “Hệ nhân vật trung tâm tích cực mang “tì vết” của Victor Hugo trong tiểu thuyết Nhà thờ đức bà Paris, Những người khốn khổ, Thằng cười” đề tài khóa luận tốt nghiệp năm 2003 của Hoàng Trà My. Song cần phải nói rằng, lịch sử nghiên cứu văn học lãng mạn nói chung, sự nghiệp của Victor Hugo nói riêng có nhiều công trình nghiên cứu về nhân vật, khai thác những loại hình nhân vật khác nhau, nhưng chưa có công trình nghiên cứu nào về nhân vật lý tưởng trong văn học lãng mạn, đặc biệt là qua các tác phẩm của Victor Hugo. Chúng tôi nhận thấy rằng lựa chọn đề tài “Nhân vật lý tưởng trong văn học lãng mạn (Khảo sát qua một số tác phẩm của Victor Hugo)” là đề tài mới, chưa có công trình nghiên cứu nào về vấn đề này. Hơn nữa ở đề tài này, chúng tôi nghiên cứu nhân vật lý tưởng dựa trên ba tiểu thuyết chính là Nhà thờ đức bà Paris, Những người khốn khổ và Chín mươi ba, hiện nay vẫn chưa có công trình nào nghiên cứu về nhân vật lý tưởng khảo sát qua ba tác phẩm này. Vì vậy, chúng tôi khẳng định rằng đề tài nghiên cứu của luận văn là không trùng lặp. 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 10 3.1. Đối tượng nghiên cứu: “Nhân vật lý tưởng trong văn học lãng mạn (Khảo sát qua các tác phẩm của Victor Hugo)”. 3.2. Phạm vi nghiên cứu: Văn học lãng mạn phát triển rất rực rỡ, để lại nhiều tác phẩm có giá trị. Song do hạn chế về thời gian và khả năng cá nhân, luận văn này chúng tôi chỉ đi vào khảo sát hình tượng nhân vật lý tưởng trong văn học lãng mạn chủ yếu qua ba tiểu thuyết lớn đã được dịch của Victor Hugo, đó là: Nhà thờ đức bà Paris, Những người khốn khổ và Chín mươi ba. 4. Mục đích nghiên cứu Thực hiện luận văn này, chúng tôi mong muốn hoàn thành một số mục tiêu sau: - Luận văn cung cấp những kiến thức về chủ nghĩa lãng mạn, mang đến một cái nhìn toàn diện về trào lưu văn học này. - Mặt khác, luận văn mong muốn giúp người đọc hiểu sâu sắc hơn về vẻ đẹp của hình tượng nhân vật lý tưởng trong văn học lãng mạn cũng như những thông điệp mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc mà hình tượng nhân vật này gửi gắm. - Thông qua luận văn này, chúng tôi muốn một lần nữa khẳng định những giá trị to lớn mà trào lưu văn học lãng mạn cùng với đại diện tiêu biểu của nó là Victor Hugo đạt được. Đồng thời, hiểu được vì sao văn học lãng mạn và V.Hugo luôn được giới nghiên cứu, phê bình cũng như bạn đọc đón nhận. - Luận văn cũng làm sáng tỏ những giá trị nghệ thuật của văn học lãng mạn trong việc xây dựng thành công nhân vật lý tưởng. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng các phương pháp sau: - Phương pháp loại hình - Phương pháp tiếp cận hệ thống 11 - Phương pháp nghiên cứu liên ngành Ngoài ra, chúng tôi còn sử dụng các thao tác phân tích, so sánh, thống kê, tổng hợp … thường xuyên được vận dụng trong quá trình nghiên cứu. 6. Cấu trúc luận văn Luận văn có cấu trúc như sau: Chương 1: Chủ nghĩa lãng mạn và quan niệm về nhân vật lý tưởng Chương 2: Vẻ đẹp của nhân vật lý tưởng trong tiểu thuyết của V.Hugo. Chương 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật lý tưởng. Chƣơng 1: Chủ nghĩa lãng mạn và quan niệm về nhân vật lý tƣởng 1.1. Về chủ nghĩa lãng mạn 1.1.1 Nguồn gốc hình thành và phát triển của chủ nghĩa lãng mạn Từ lãng mạn (romanticism, romantisme) xuất phát từ tình ca (romances) của thời trung cổ, để chỉ những bài thơ dài nói về những chàng kỵ sĩ, những anh hùng, về những vùng đất xa xôi và những cuộc tình lỡ làng... hoặc những bài ca mà người hát rong (trabadour) thường sử dụng trong ca diễn của mình. Nó xuất hiện sớm nhất ở Đức. Vậy lãng mạn là gì? Có rất nhiều cách quan niệm về chủ nghĩa lãng mạn và cách hiểu nào cũng tự cho mình là đúng đắn hơn hết. Biélinski trong bài Văn học Nga, năm 1841, định nghĩa: Chủ nghĩa lãng mạn, đó là thế giới nội tâm của con người, thế giới của tâm hồn và trái tim. M.Gorki đã viết: Đã có nhiều công thức về chủ nghĩa lãng mạn, nhưng một công thức chính xác, hoàn toàn đầy đủ và có tầm khái quát, một công thức mà mọi nhà nghiên cứu lịch sử văn học đều có thể chấp nhận thì cho đến nay vẫn chưa có, chưa được làm ra. 12 Tình hình đã là và hiện nay vẫn đang là như thế. Khái niệm chủ nghĩa lãng mạn là một trong những khái niệm phức tạp nhất, rối rắm nhất và được lý giải theo những cách khác nhau nhất trong nghiên cứu văn học. Có những quan niệm cho Romantique là tất cả những gì hoang đường, khác thường, do trí tưởng tượng tạo ra. Cũng chính vì thế mà văn chương lãng mạn, một nền văn chương khác với tất cả những gì đã có trước đó trong nghệ thuật, ở đó trí tưởng tượng bay bổng chiếm vị trí lớn chưa từng có, được gọi là Romantisme. Có cách định nghĩa chủ nghĩa lãng mạn theo kiểu phủ định: chủ nghĩa lãng mạn là sự loại trừ luật tam duy nhất trong kịch và nói chung là sự xuất hiện của một hệ thống những nguyên tắc thẩm mỹ đối lập với chủ nghĩa cổ điển. Có cách định nghĩa chủ nghĩa lãng mạn theo kiểu tổng hợp: chủ nghĩa lãng mạn là sự phá bỏ hàng rào ngăn cách, là sự trộn lẫn các phạm trù mỹ học với nhau, các thể loại với nhau. Có cách định nghĩa chủ nghĩa lãng mạn theo thể loại: chủ nghĩa lãng mạn là sự thống trị của thể loại tâm tình. Cũng giống như V.Hugo, Vêxêlốpxki, một nhà nghiên cứu văn học nổi tiếng ở Nga thế kỷ XIX cho rằng nghệ thuật lãng mạn chính là chủ nghĩa tự do trong văn học. Bằng cách nói này, ông muốn nhấn mạnh đến khát vọng của cá nhân con người thời đại lãng mạn muốn vượt thoát khỏi những ràng buộc của các giáo điều, công thức văn học đã lỗi thời và hướng đến những gì là tự do, phóng khoáng hơn. Nhiều nhà nghiên cứu trong các thời đại khác nhau có nói đến chủ nghĩa lãng mạn với các dấu hiệu nổi bật như sự đề cao chủ nghĩa cá nhân, sự khước từ lệ thuộc vào thực tại, sự ưu tiên cho ước mơ, mộng tưởng, sự ca tụng đời sống tình cảm và xưng tụng con người cá thể... Những người khác lại gắn nghệ thuật lãng mạn với thời đại quá độ trong tất cả những tác động và hệ 13 lụy đặc biệt của nó; hay với một tâm thế điển hình của người nghệ sỹ lãng mạn là nhiệt tình đề cao tuyệt đối cái lý tưởng đi kèm với ý thức sáng rõ về tình trạng không có khả năng hiện thực hóa cái lý tưởng trong thực tế và từ đó xuất hiện tâm trạng nhức nhối, căng thẳng cực độ về cái bản chất lưỡng kép đó của thực tại... Chính V.Hugo cũng có những thay đổi trong cách nhấn mạnh đến trọng tâm của quan niệm về chủ nghĩa lãng mạn. Lúc đầu, ông cho bản chất của chủ nghĩa lãng mạn là ở sự pha trộn giữa các phạm trù thẩm mỹ với nhau ( đẹp – xấu, bi – hài, cao cả – thấp hèn ... ) và giữa các thể loại với nhau ( anh hùng ca, trữ tình, bi kịch, hài kịch, sử thi, tiểu thuyết...). Về sau, V.Hugo lại quan niệm về chủ nghĩa lãng mạn từ bản chất chính trị xã hội của nền văn học này khi ông cho rằng chủ nghĩa lãng mạn chính là chủ nghĩa tự do trong văn học. Nhìn lại thoáng qua lịch sử xuất hiện các cách hiểu về chủ nghĩa lãng mạn cho phép rút ra được một số kết quả lý luận quan trọng như sau: Hầu hết các cách hiểu, các định nghĩa về chủ nghĩa lãng mạn đều nói đúng một đặc điểm của nền văn chương này. Nhưng ngược lại, hầu hết tất cả các ý định lấy riêng một đặc điểm nào đó để định nghĩa về chủ nghĩa lãng mạn đều khiếm khuyết, không đầy đủ. Thậm chí, chính những đặc điểm đó ở chủ nghĩa lãng mạn lại cũng hoàn toàn có thể xuất hiện ở những nền văn chương khác – dĩ nhiên là trong những quan hệ với các yếu tố của hệ thống khác và dưới áp lực của hệ thống đó thì bản thân yếu tố này cũng mang những sắc thái mới... Do vậy, chỉ có thể hiểu đúng về chủ nghĩa lãng mạn như một tập hợp, hay chính xác hơn, như một hệ thống các đặc trưng thẩm mỹ riêng biệt, độc đáo và thống nhất. Chủ nghĩa lãng mạn ra đời và phát triển từ cuối thế kỉ 18 đến những năm 30, 40 của thế kỉ 19, đầu tiên hình thành ở Đức, sau đó lan sang Anh, Pháp, 14 Nga… nhanh chóng phát triển thành phong trào văn học rộng khắp châu Âu, tạo ra rất nhiều tác giả, tác phẩm có ảnh hưởng lớn. Đến thế kỉ 19 ở Pháp, chủ nghĩa lãng mạn phát triển thành một trào lưu có hệ thống luận điểm, có phương pháp sáng tác riêng, phổ biến trên mọi lĩnh vực: thơ, kịch, tiểu thuyết như trong các tác phẩm của Lamartine, Muyxê, Vigny, V.Hugo... Ra đời trong thời đại quá độ từ hình thái xã hội phong kiến sang hình thái xã hội tư sản, với tất cả những đặc trưng và hệ lụy của thời quá độ đã in dấu sâu sắc lên nghệ thuật lãng mạn. Cuộc cách mạng tư sản Pháp năm 1789, đánh đổ chế độ phong kiến, là một bước ngoặt vĩ đại không chỉ đối với Pháp mà còn đối với cả Châu Âu. Chính sự sụp đổ của chế độ phong kiến và sự hình thành quan hệ xã hội mới đã tác động sâu sắc đến tư tưởng tình cảm của mọi tầng lớp trong xã hội. Sự hình thành của chủ nghĩa lãng mạn có quan hệ mật thiết với tư tưởng triết học ở châu Âu đương thời. Triết học duy tâm cổ điển Đức bản thân nó chính là phong trào lãng mạn trong lĩnh vực triết học. Đại biểu của chủ nghĩa duy tâm chủ quan Kant, Johann Fichte đưa tâm hồn con người lên địa vị chủ đạo trong sáng tạo thế giới khách quan, nhấn mạnh thiên tài, tình cảm, tính năng động chủ quan; đại biểu của chủ nghĩa duy tâm khách quan Schelling, Hegel đề cao vị trí của tinh thần khách quan trong việc phái sinh thế giới vật chất, đưa con người đến đỉnh cao của sự phát triển tinh thần, cho rằng con người không chỉ cho mình mà còn vì mình, trên ý nghĩa cho mình, vì mình, nhân tài mới là tuyệt đối, tự do, vô hạn. Những điều này đề cao sự tôn nghiêm của con người, thức tỉnh dân tộc, thúc đẩy ước muốn, khao khát độc lập tự do, cung cấp cơ sở lí luận cho chủ nghĩa lãng mạn trong văn học. Mặt khác, sự hình thành của chủ nghĩa lãng mạn cũng có cội nguồn từ kinh nghiệm lịch sử và đấu tranh trong bản thân văn học. Văn học cảm thương 15 chủ nghĩa Anh thế kỉ 18, yêu cầu giải phóng cá tính, chủ trương tự do tình cảm, quay trở lại tự nhiên thuần phác của Rousseau, nhấn mạnh cá tính, sắc thái tình cảm mãnh liệt trong phong trào cách tân với đại biểu là Goethe, nghiên cứu về tính bi kịch, ngợi ca, vẻ đẹp đăng đối của Kant, Schiele; sự thưởng thức nghệ thuật bắt đầu bằng việc đặt nghệ thuật trong dòng phát triển lịch sử của Herder, Hegel… tất cả đã kích hoạt tư tưởng của con người, làm cho cảm nhận, lí giải của con người đối với nghệ thuật trở nên sâu sắc hơn, từ đó yêu cầu nghệ thuật biểu hiện tinh thần vĩ đại và tư tưởng tình cảm một cách sâu sắc…Tất cả những điều này đều có vai trò quan trọng đối với sự hình thành chủ nghĩa lãng mạn. Chủ nghĩa lãng mạn chia làm hai khuynh hướng: chủ nghĩa lãng mạn tiêu cực và chủ nghĩa lãng mạn tích cực. Trước hết, chủ nghĩa lãng mạn tiêu cực là sự phản ánh ý thức hệ của giai cấp bị Cách mạng tư sản tước đoạt quyền lợi và đẩy ra khỏi đời sống chính trị. Những nhà văn lãng mạn xuất thân từ tầng lớp quý tộc thường tìm tới thời Trung cổ, thời hoàng kim của chế độ phong kiến, hướng tới lý tưởng về cuộc sống đẹp đẽ êm đềm của thời xưa cũ. Vì thế họ thường có thái độ bi quan trốn chạy cuộc đời, họ thường tìm về quá khứ, mộng ảo hay thu mình vào “cái tôi” bí ẩn, thiên định về cuộc đời, về tình ái, về cái chết. Khuynh hướng lãng mạn tiêu cực này mơ ước khôi phục lại chế độ cũ và đức tin đối với nhà thờ để truyền bá thuyết Thần bí về thế giới. Ngược lại, chủ nghĩa lãng mạn tích cực gắn liền với tâm trạng quần chúng nhân dân đang bất mãn trước những hệ quả của cuộc Cách mạng tư sản Pháp. Nhưng họ cũng mơ ước một tương lai tốt đẹp hơn thực tại mà họ đang sống, nơi 16 đó con người được giải phóng khỏi mọi áp bức bất công. Chủ nghĩa lãng mạn tích cực chịu sự ảnh hưởng của tư tưởng chủ nghĩa xã hội không tưởng, họ nhìn vào chiều hướng của sự phát triển thực tại, nhưng thực tế họ đã đi trước sự phát triển của thực tại. Những nhà văn lãng mạn không hòa hoãn thỏa hiệp với thực tại mà họ mong muốn thiết lập nên một xã hội mới bảo đảm hạnh phúc cho con người và thường vẽ nên một xã hội lý tưởng. Có thể nói chủ nghĩa lãng mạn ra đời đã đưa nền văn học thế giới chuyển sang một bước ngoặt mới, là mảnh đất màu mỡ để người nghệ sĩ thỏa sức bộc lộ tài năng của mình. 1.1.2. Nguyên tắc sáng tác của chủ nghĩa lãng mạn Xuất phát từ thái độ nguyền rủa thực tại, nghệ sĩ lãng mạn tự cho mình đứng trên hoàn cảnh, hình tượng nghệ thuật xây dựng dựa trên ý muốn chủ quan của nghệ sĩ. Bởi thế, nguyên tắc đầu tiên của chủ nghĩa lãng mạn là chối từ thực tại. Các chi tiết cụ thể, chân thực, sinh động đều bị đẩy xuống bình diện thứ yếu, cốt lõi là dụng công vào việc xây dựng nhân vật lý tưởng. Thời đại lãng mạn chính là thời đại cách mạng, thời đại của những hi vọng lớn và thất vọng lớn. Thời đại mà cái cũ đang mất đi, cái mới manh nha hình thành mỗi con người đều thấy mình lạc lõng, bơ vơ, không biết tin tưởng, bấu víu vào đâu. Thành công của cuộc cách mạng tư sản mang lại ánh sáng mới cho con người, nhưng kéo theo đó là cuộc sống thực dụng, đồng tiền là trên hết, tình người nhạt nhòa. Nghệ sĩ là những người có trái tim nhạy cảm, họ không thể chấp nhận được cuộc sống ấy, vì vậy họ quay lưng lại với thực tại. Và mỗi nghệ sĩ lãng mạn có cách chối bỏ, phản kháng thực tại theo cách riêng của mình. Người thì tìm về với quá khứ, nâng niu trân trọng những giá trị của một thời, kẻ thì đắm chìm trong cuộc sống tiên cảnh, người lại mải miết đi tìm những điều 17 phi thường, khác lạ ngay trong chính thực tại để mong muốn cải tạo xã hội. Đó chính là những khát vọng của chủ nghĩa lãng mạn, hướng đến cái đẹp, cái cao cả, là sự phản ứng lại trước chiến thắng của lối sống thực dụng trong cuộc sống lúc bấy giờ sau cách mạng tư sản. Chính bởi thế mà hình tượng nhân vật lý tưởng xuất hiện chói lọi, là nơi nghệ thuật lãng mạn kí thác ký thác nhiều nhất những khát khao hướng thiện, nơi kết tinh, hội tụ đầy đủ những hình dung tốt đẹp nhất dù có phần không tưởng của nghệ sĩ lãng mạn về nhân loại. Tự do bay lượn trong nghệ thuật là một trong những nguyên tắc quan trọng của chủ nghĩa lãng mạn. Tách mình ra khỏi cảnh đời thực, chủ trương nghệ thuật chỉ vị nghệ thuật, nên nghệ thuật lãng mạn chọn hình thức làm cứu cánh của mình. Vấn đề tự do cá nhân, tự do sáng tác là vấn đề bậc nhất của họ. Họ từ chối đơn đặt hàng của xã hội, chỉ nhận đơn đặt hàng của trái tim. Đồng thời, chủ nghĩa lãng mạn thể hiện tâm thế của con người được giải phóng ra khỏi chế độ phong kiến, trở thành một chủ thể của xã hội mới, trở thành con người cá nhân tồn tại với biên độ tự do rộng rãi hơn hẳn so với quá khứ phong kiến. Chủ nghĩa lãng mạn tự khẳng định với những chủ đề mới lạ mà chủ nghĩa cổ điển, vốn thường đặt mình trong khuôn khổ lý trí, không đề cập đến. Đó là sự nổi trội vượt bậc của tình cảm, cảm tính và sự tưởng tượng. Chủ nghĩa lãng mạn đề cao thế giới nội tâm của con người, thể hiện những khuynh hướng tự do cá nhân. Họ đã miêu tả những yếu tố khác thường của thế giới tình cảm và yếu tố trữ tình trong nghệ thuật. Các chủ đề về tình yêu, nỗi cô đơn, nỗi buồn, những lý tưởng không đạt được, được sử dụng rộng rãi trong nghệ thuật lãng mạn. Họ làm phong phú cho nghệ thuật bằng những hình tượng, những chủ đề mới và xác nhận nhân vật mới không phải là cá nhân hài hòa với tập thể như con người trong thời đại ánh sáng. Song người nghệ sĩ lãng mạn không phải là người chỉ biết ước mơ, mà 18 thực tế xã hội đã thức tỉnh người nghệ sĩ tình cảm yêu nước, yêu người tha thiết và sự phản đối với mọi bất công. Trong tác phẩm họ đã đề cập đến các chủ đề có liên quan đến cuộc đấu tranh của nhân dân, đến quá khứ anh hùng, đến các sự kiện và những chiến công anh dũng của nhân dân. Nói chung, chủ nghĩa lãng mạn là dòng nghệ thuật tiến bộ, khai sinh ra những đặc trưng thi pháp mới đặc sắc. Chủ nghĩa lãng mạn cho rằng nghệ thuật không phải là tấm gương phản chiếu đường đời, mà chỉ là phương tiện bộc lộ tâm trạng, do đó nguyên tắc sáng tác của họ là điển hình hóa tâm trạng. Nếu chủ nghĩa cổ điển chủ trương hạn chế cảm hứng, thì nghệ thuật lãng mạn lại vung tay thao túng cảm hứng đến mức tùy hứng. Họ nhấn mạnh tính cách, cá tính chứ không chủ trương tìm mối quan hệ biện chứng giữa tính cách và hoàn cảnh. Bởi vậy, chủ nghĩa lãng mạn không có tính cách điển hình trong hoàn cảnh điển hình. Họ đề cao tâm trạng con người, xây dựng những cá tính riêng biệt, độc đáo. Khát vọng nghệ thuật của chủ nghĩa lãng mạn hướng đến cái cao cả, cái đẹp của thế giới tâm hồn con người, đối lập với cuộc sống thực dụng lúc bấy giờ. 1.1.3. Đặc trưng thi pháp của chủ nghĩa lãng mạn Ðúng như nhận định của Marx, khuynh hướng lãng mạn là sự phản ứng đầu tiên đối với Cách mạng Pháp và tư tưởng Ánh sáng gắn liền với cuộc cách mạng đó. Văn học lãng mạn đã kế thừa các nhân tố như: Chủ nghĩa tình cảm ra đời nhằm cân đối với tính lý trí của văn học Ánh sáng thế kỷ 18 vốn nặng về lý trí. Về triết học, chủ nghĩa lãng mạn chủ yếu mang tính duy tâm chủ quan. Chủ nghĩa lãng mạn chịu ảnh hưởng khá sâu của học thuyết chủ nghĩa xã hội không tưởng của Owen và Furier. Do đó, nghệ thuật chủ nghĩa lãng mạn thiên về tính trữ tình yêu thiên nhiên như một phương thức giải thoát, thư giãn, phản ứng với 19 hiện thực xã hội ngột ngạt bon chen. Văn học lãng mạn vẫn có chú ý ít nhiều đến hiện thực đau khổ của người lao động. Nghệ thuật xây dựng nhân vật chưa chú ý xây dựng nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển hình, nó là cá nhân dị biệt, ngẫu nhiên, bất chấp sự vận động của hoàn cảnh khách quan. Đặc biệt, chủ nghĩa lãng mạn chú trọng xây dựng hình tượng nhân vật lý tưởng đầy cao cả và đầy tính phi thường cũng như có phần không tưởng của người nghệ sĩ lãng mạn mong muốn về nhân loại. Do đó, tính nhân đạo tràn ngập các tác phẩm lãng mạn. Nhìn một cách tổng quát, đặc trưng thi pháp chủ nghĩa lãng mạn được thể hiện rõ nét qua một số phương diện chủ yếu. Trước hết, về đề tài, chủ nghĩa lãng mạn tích cực với chủ tướng là Victor Hugo đã chủ trương mở rộng đề tài. Không phân biệt đề tài cao cả hay thấp hèn. Nếu trong chủ nghĩa cổ điển đề tài là cảnh sống giàu có, hành động đấu tranh cho lý tưởng cao cả của những ông hoàng bà chúa, hầu như không đề cập đế những khía cạnh đời sống của những tầng lớp dưới những người bình dân thì ở chủ nghĩa lãng mạn mọi vấn đề của cuộc sống, mọi tầng lớp trong xã hội đều ngang nhau trở thành đề tài cho văn học nghệ thuật. Các chủ đề về tình yêu, nỗi cô đơn, nỗi buồn, những lý tưởng không đạt được…được sử dụng rộng rãi trong nghệ thuật lãng mạn. Những đề tài quan trọng và quen thuộc của văn học lãng mạn bắt nguồn từ cảm thức về thời đại, về lịch sử, về thân phận con người. Trong đó, con người thất vọng, bàng hoàng trước những cơn lốc lịch sử, trước sự trôi chảy của dòng đời, về định mệnh, về tôn giáo… Vậy nên các nhà văn lãng mạn thường hoài niệm quá khứ. Điều này gợi nhớ, đúng như bản chất của chủ nghĩa lãng mạn, là cần tôn vinh những gì không thể trở lại, cần ưu ái những gì không thể thấu hiểu...Do đó, sự cô đơn của những tâm hồn lãng mạn thất vọng trước thời cuộc là một đề tài được nhiều nhà văn nói đến. Cũng vì thế mà chủ nghĩa lãng mạn luôn đề cao cái tôi tràn đầy tình 20