Tài liệu Pháp luật về bầu cử đại biểu quốc hội và hội đồng nhân dân ở việt nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐÀO ĐOAN HÙNG PHÁP LUẬT VỀ BẦU CỬ ĐẠI BIỂU QUỐC HỘI VÀ HỘI ĐỒNG NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Ngành: Luật Hiến pháp và Luật Hành chính Mã số: 9.38.01.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Trương Thị Hồng Hà Hà Nội, 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tư liệu và số liệu nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng và tôi xin chịu trách nhiệm về tất cả những tư liệu và số liệu đó. Những kết luận khoa học của luận án này chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, tháng 10 năm 2018 Tác giả luận án Đào Đoan Hùng DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á GEMB Governmental Electoral Management Body AFTA Khu vực mậu dịch tự do ASEAN AIPO/AIPA Tổ chức Liên nghị viện Hiệp hội các quốc gia Đôn Nam Á GS Giáo sư HĐND Hội đồng nhân dân MTTQ Mặt trận Tổ quốc MTTQVN Mặt trận Tổ quốc Việt Nam QĐ Quyết định QH Quốc hội QH&HĐNH Quốc hội và Hội đồng nhân dân SL Sắc lệnh TS Tiến sĩ TW Trung ương ThS Thạc sĩ UBMTTQVN Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam UBTVQH Ủy ban thường vụ Quốc hội WTO Tổ chức Thương mại Thế giới UNDP Chương trình phát triên Liên hiệp quốc IPU Liên minh Nghị viện Thế giới XHCN Xã hội chủ nghĩa CNXH Chủ nghĩa xã hội MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ....................................................................................................7 1.1. Các công trình nghiên cứu trong nước .................................................................7 1.2. Các công trình nghiên cứu nước ngoài ................................................................... 10 1.3. Đánh giá về tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước ........................................ 11 1.4. Những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu .................................................................... 13 1.5. Giả thuyết nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu ........................................................ 14 Chương 2. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN PHÁP LUẬT VỀ BẦU CỬ ĐẠI BIỂU QUỐC HỘI VÀ HỘI ĐỒNG NHÂN DÂN ...............................................17 2.1. Khái niệm, bản chất, vai trò của bầu cử và chế độ bầu cử ................................... 17 2.2. Pháp luật về bầu cử và mô hình bầu cử một số nước trên thế giới ...................... 39 2.3. Khái niệm, đặc điểm và nội dung của pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân ............................................................................................................ 32 2.4. Tiêu chí hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân ....................................................................................................................................... 70 Chương 3. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ BẦU CỬ ĐẠI BIỂU QUỐC HỘI VÀ HỘỊ ĐỒNG NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM .............................................75 3.1. Pháp luật thực định về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân ........... 75 3.2. Đánh giá ưu điểm, hạn chế và nguyên nhân hạn chế của pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân ........................................................................... 100 Chương 4. QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ BẦU CỬ ĐẠI BIỂU QUỐC HỘI VÀ HỘI ĐỒNG NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM HIỆN NAY .............................................................................................................111 4.1. Quan điểm hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân ở Việt Nam hiện nay ................................................................................................ 111 4.2. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân ở nước ta hiện nay .................................................................................................... 122 KẾT LUẬN ............................................................................................................149 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 151 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Pháp luật bầu cử là một bộ phận quan trọng của của chế độ chính trị dân chủ, là cơ sở để xác lập và bảo đảm các quyền chính trị của Nhân dân lao động, có tầm quan trọng đặc biệt trong tổ chức quyền lực Nhà nước, là phương thức cơ bản để thành lập nên hệ thống cơ quan quyền lực Nhà nước trong xã hội hiện đại. Bầu cử là đặc trưng của chế độ chính trị dân chủ, gắn liền với chế độ dân chủ đại diện, nên vai trò của nó được đề cao trong các nền dân chủ đương đại. Trong cơ chế chính trị cạnh tranh, bầu cử được ví như “trái tim của dân chủ”. Pháp luật bầu cử có vị trí, vai trò hết sức quan trọng trong việc thực hiện chủ quyền Nhân dân đối với Nhà nước. Thông qua bầu cử, công dân bày tỏ ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của mình với tư cách là chủ thể quyền lực chính trị, quyền lực Nhà nước để trao quyền, ủy quyền cho những người mình tín nhiệm tham gia vào cơ quan đại diện. Bầu cử có mối quan hệ bản chất với thể chế chính trị, với tổ chức, phân công và kiểm soát quyền lực Nhà nước, về dân chủ trong xã hội, là chất keo kết dính tạo nên sự đồng thuận và niềm tin trong xã hội; đồng thời là yếu tố cơ bản đảm bảo ổn định chính trị ở mỗi quốc gia. Lịch sử phát triển của các thể chế chính trị và Nhà nước trên thế giới đã trải qua nhiều cách thức tổ chức quyền lực khác nhau, trong đó có cách thức tổ chức chính quyền thông qua bầu cử và cũng có cách thức tổ chức chính quyền mà không qua bầu cử. Chế độ bầu cử và pháp luật về bầu cử luôn gắn liền với một Nhà nước nhất định, không có chế độ bầu cử mang tính chung chung. Ở nước ta, dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản Việt Nam, trải qua cuộc đấu tranh lâu dài, gian khổ, với thắng lợi của Cách mạng tháng tám năm 1945, Nhân dân ta đã lật đổ sự thống trị của chế độ thực dân, phong kiến lập nên Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, xác lập quyền lực chính trị của Nhân dân lao động. Quá trình xây dựng, bảo vệ Tổ quốc và phát triển đất nước hơn 73 năm qua chúng ta đã đạt được những thành tựu quan trọng trong trên các lĩnh vực, từng bước đưa nước ta ra khỏi tình trạng kém phát triển và trở thành nước phát triển năng động ở khu vực Đông Nam á và có uy tín, vị thế ngày càng cao trên trường quốc tế. Một trong những đóng góp quan trọng vào thành tựu ấy là sự hình thành, phát triển và hoạt động hiệu quả của hệ thống cơ quan dân cử ở nước ta (Quốc hội và Hội đồng Nhân dân) - Một thiết chế dân chủ đại diện quan trọng được thiết lập thông qua bầu cử để thực hiện quyền lực của Nhân dân lao động. Khái niệm và bản chất của bầu cử có nội hàm và ngoại diên phong phú; Vì vậy, trên diễn đàn quốc tế và trong nước nó được xem xét trong những phạm vi và mức độ khác nhau, với những quan niệm khác nhau phụ thuộc vào đặc điểm lịch sử, chính trị, kinh tế, văn hóa xã hội của mỗi quốc gia. Quá trình xây dựng Nhà nước và pháp luật ở nước ta vừa phản ánh quy luật 1 chung của sự ra đời và phát triển của Nhà nước và pháp luật, của nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, vừa phản ánh những nét đặc thù của lịch sử, văn hóa, chính trị và đặc điểm của cách mạng Việt Nam. Theo quy định của Hiến pháp, bộ máy nhà nước Việt Nam gồm ba hệ thống cơ quan nhà nước: lập pháp, hành pháp và tư pháp, được tổ chức theo nguyên tắc quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp và kiểm soát việc thực hiện ba quyền. Nguyên tắc tập trung dân chủ được xem là nguyên tắc đặc thù của mô hình bộ máy nhà nước xã hội chủ nghĩa (XHCN) nói chung và Việt Nam nói riêng. Nghiên cứu mô hình tổ chức và hoạt động của các thiết chế quyền lực nhà nước nói chung và thiết chế Quốc hội và Hội đồng nhân dân nói riêng cho thấy, sự kết hợp giữa dân chủ và tập trung vừa tạo nên sự tương đồng, vừa thể hiện các đặc thù trong cấu trúc của mô hình thiết chế quyền lực ở nước ta. Quốc hội và Hội đồng nhân dân (sau đây viết tắt là QH&HĐND) với mô hình hoạt động theo chế độ dân chủ nghị trường, đòi hỏi phải tạo lập mô hình tổ chức bộ máy có tính tổ chức, thống nhất cao, vừa không quá tập trung quá nhiều quyền lực vào bất kỳ cơ quan nào, vừa tạo cơ chế kiểm tra, giám sát hoạt động của các thiết chế quyền lực trong quá trình thực hiện quyền lực Nhân dân theo quy định của Hiến pháp. QH&HĐND được thành lập thông qua hình thức bầu cử, là cơ quan quyền lực nhà nước đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của Nhân dân, việc xây dựng QH&HĐND có thực quyền để đảm đương vai trò trách nhiệm của mình là một yêu cầu khách quan của quá trình đổi mới. Vấn đề cơ bản của bầu cử là làm thế nào để người dân biết lựa chọn đúng người để ủy quyền, và cơ chế nào để người dân có thể thuận lợi trong việc bỏ phiếu bất tín nhiệm, bãi miễn, yêu cầu từ chức đối với người đại diện khi họ không còn xứng đáng với sự tín nhiệm của Nhân dân. Đây là những vấn đề trọng yếu không chỉ liên quan đến ứng cử viên, đại biểu, các tổ chức chính trị mà còn liên quan đến toàn thể Nhân dân, đến sự ổn định và phát triển của đất nước. Bầu cử còn là cơ hội để lựa chọn, sàng lọc và xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức nhằm đáp ứng mục tiêu chính trị. Song song với việc đổi mới hệ thống chính trị, nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của QH&HĐND thì việc nghiên cứu, hoàn thiện pháp luật về bầu cử QH&HĐND là yêu cầu quan trọng, và đòi hỏi cấp bách đặt ra trong quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền ở Việt Nam. Nghiên cứu pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND nhằm đề xuất xây dựng cơ chế pháp lý khoa học, xác lập những mối quan hệ hợp lý, chặt chẽ và mật thiết giữa Đảng, Nhà nước với Nhân dân, đặc biệt là trong điều kiện thể chế chính trị “nhất nguyên” ở Việt Nam. Vì vậy, Đề tài “Pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân ở Việt Nam hiện nay ” là vấn đề có tính cấp thiết trên phương diện lý luận và thực tiễn, là một trong những hướng nghiên cứu quan trọng của khoa học pháp lý, rất cần được nghiên cứu một cách cơ bản ở nước ta hiện nay. Với lý do đó, nghiên cứu sinh 2 quyết định lựa chọn vấn đề này để làm luận án Tiến sĩ luật học. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án Mục đích của luận án là trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề lý luận về pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND, đánh giá đúng thực trạng pháp luật và mức độ hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam, góp phần hình thành những tri thức lý luận và những luận cứ khoa học để đề xuất quan điểm, giải pháp cho việc hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam. Để hoàn thành được mục đích đề ra, luận án thực hiện các nhiệm vụ sau: - Thứ nhất, nghiên cứu làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về bầu cử đại biểu QH&HĐND trên các phương diện khái niệm, đặc điểm, bản chất, nguyên tắc của chế độ bầu cử; khái niệm, đặc điểm, vai trò của pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND. Nghiên cứu làm rõ nội dung các chế định, quy định, tiêu chí hoàn thiện pháp luật về bầu cử, mối tương quan giữa pháp luật bầu cử của Việt Nam với pháp luật bầu cử của các nước trên thế giới. Phân tích làm rõ mối quan hệ giữa Đảng chính trị cầm quyền Nhà nước - Nhân dân thông qua bầu cử; cơ chế kiểm soát quyền lực và mối quan hệ giữa pháp luật bầu cử và thực hành dân chủ. Thực hiện nhiệm vụ này, luận án góp phần xây dựng hệ thống tư duy lý luận đầy đủ, vững chắc về pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam. - Thứ hai, phân tích, đánh giá thực trạng các quy định pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam, tìm ra những hạn chế, bất cập, chỉ ra nguyên nhân ưu điểm, hạn chế của pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND và yêu cầu hoàn thiện pháp luật bầu cử QH&HĐND ở Việt Nam. - Thứ ba, Đề xuất quan điểm và giải pháp hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND phù hợp với tiến trình đổi mới hệ thống cơ quan dân cử, góp phần xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN ở Việt Nam. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án - Đối tượng nghiên cứu của luận án là Pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân ở Việt Nam hiện nay dưới góc độ Luật Hiến pháp và Luật Hành chính, bao gồm: những vấn đề lý luận và thực trạng pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND; các quan điểm và giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam hiện nay. - Phạm vi nghiên cứu của luận án: Về nội dung, nghiên cứu pháp luật bầu cử và những nội dung của nó là những vấn đề mang tính chính trị, pháp lý, xã hội. Đây đối tượng nghiên cứu của nhiều khoa học như chính trị học, xã hội học, sử học, triết học, khoa học quản lý, Tâm lý học v.v...Song, Luận án chỉ xem xét pháp luật bầu cử dưới góc độ của khoa học pháp lý. Tuy nhiên, phạm vi nghiên cứu của Luận án, để làm rõ vấn đề cần nghiên cứu Luận án có thể được tiếp cận dưới góc độ liên ngành và đa ngành của khoa học xã hội, 3 chính trị và một số khoa học khác như: triết học, xã hội học, dân tộc học, tâm lý học, sử học, khoa học về quản lý, tổ chức. Về thời gian: Nghiên cứu quá trình vận động và phát triển của pháp luật bầu cử Quốc hội và Hội đồng nhân dân từ 1945 đến nay. Đây là khoảng thời gian hình thành và phát triển của pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND, được đánh dấu bằng sự ra đời của các bản Hiến pháp và Luật bầu cử đại biểu QH&HĐND. Về không gian nghiên cứu: Trên phạm vi toàn quốc. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Phương pháp luận: Luận án được nghiên cứu dựa trên phương pháp luận biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác-Lê-nin, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật; các quan điểm của Đảng cộng sản Việt Nam về đổi mới đất nước, về phát huy dân chủ, về xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân; về đổi mới và hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân theo tinh thần Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt nam năm 2013. Luận án thuộc mã ngành luật Hiến pháp và luật Hành chính nên quá trình nghiên cứu, hoàn thiện, luận án phải dựa trên nền tảng lý luận của luật Hiến pháp và luật Hành chính. 4.2. Phương pháp nghiên cứu của luận án: Trong quá trình thực hiện đề tài luận án chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể sau: - Phương pháp phân tích, được sử dụng đề đánh giá, bình luận các quy định của pháp luật về bầu cử, các tình huống thực tiễn làm cơ sở cho các kết luận khoa học. Phương pháp này sử dụng trong tất cả các chương và xuyên suốt quá trình thực hiện đề tài luận án. - Phương pháp tổng hợp, được sử dụng khi đánh giá nhằm rút ra kết luận tổng quan trong các tiểu mục, các mục, các chương và khi đưa ra quan điểm, đề xuất các phương hướng, giải pháp ở nội dung chương 4. - Phương pháp tổng kết thực tiễn, dùng để nghiên cứu tổng kết đánh giá những kết quả, tài liệu thu thập được từ thực tiễn thực hiện pháp luật về bầu cử Quốc hội và Hội đồng nhân dân ở Việt Nam. - Phương pháp so sánh luật học, được sử dụng ở chương 2 và chương 3 để so sánh, phân tích, đánh giá các quy định của pháp luật bầu cử của Việt Nam trong mối tương quan với quy định của pháp luật bầu cử các nước, nhằm làm sáng tỏ những điểm chung và điểm khác biệt, so sánh giữa các giai đoạn lịch sử ở Việt Nam với nhau. Phương pháp này còn được sử dụng khi làm sáng tỏ những vấn đề tổng quan về mô hình bầu cử và nội dung pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND. - Phương pháp thống kê, được sử dụng ở chương 2 và chương 3 Thực trạng pháp luật bầu cử Quốc hội và Hội đồng nhân dân, nhằm tiến hành thu thập, đánh giá số liệu, sự phát triển của pháp luật bầu cử, sự tác động của bầu cử đối với đời sống 4 chính trị, xã hội, xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam. - Phương pháp phân tích lo gíc quy phạm, được sử dụng khi đánh giá thực trạng pháp luật, xem xét tính thống nhất hoặc phát hiện những bất cập, mâu thuẫn còn tồn tại đối với pháp luật bầu cử ở nội dung chương 3. Ngoài các phương pháp cơ bản nêu trên, đề tài còn sử dụng phương pháp Tiếp cận đa ngành, liên ngành trong nghiên cứu khoa học xã hội để giải quyết những vấn đề đặt ra trong Luận án. 5. Đóng góp mới về khoa học của Luận án Luận án là công trình khoa học đầu tiên ở Việt Nam nghiên cứu một cách cơ bản, toàn diện, có hệ thống về pháp luật bầu cử pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam dưới góc độ Khoa học pháp lý. Những kết quả cần đạt được của luận án là: - Thứ nhất, Luận án làm rõ khái niệm, đặc điểm, bản chất của bầu cử, chế độ bầu cử và pháp luật về bầu cử; vai trò, tầm quan trọng của pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND đối với tổ chức quyền lực Nhà nước. Đặc biệt đã đóng góp vào kho tàng lý luận về dân chủ đại diện được hình thành thông qua bầu cử trên cơ sở pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND. - Thứ hai, nghiên cứu làm rõ những yếu tố ảnh hưởng đến pháp luật bầu cử ở Việt Nam; mối tương quan giữa pháp luật bầu cử của Việt Nam với pháp luật bầu cử của các nước trong khu vực và thế giới. Phân tích làm rõ mối quan hệ giữa Đảng chính trị cầm quyền trong Nhà nước pháp quyền và phương thức thực hiện quyền lực chính trị của Nhân dân thông qua bầu cử; cơ chế kiểm soát quyền lực và mối quan hệ giữa pháp luật bầu cử và thực hành dân chủ ở Việt Nam. - Thứ ba, Luận án làm rõ thực trạng pháp luật bầu cử pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND qua các thời kỳ; sự phát triển của các nguyên tắc, quy định của Luật bầu cử, chế định Hội đồng bầu cử quốc gia, chế định lấy phiếu tín nhiệm, bỏ phiếu tín nhiệm, quy định về từ chức. - Thứ tư, phân tích và chỉ rõ một số hạn chế, bất cập và nguyên nhân hạn chế của pháp luật bầu cử pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND. Những phát hiện và đánh giá của Luận án về thành tựu và hạn chế của pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND chưa được thực hiện và công bố trước đó. - Thứ năm, qua nghiên cứu lý luận, thực trạng pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND, Luận án đề xuất 03 quan điểm, và 05 giải pháp hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND theo những tiêu chí khoa học, công bằng, tự do, dân chủ, hiện đại phù hợp với điều kiện nước ta và theo lộ trình hợp lý. Kiến nghị sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 2013, Luật bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân 2015 những vấn đề về: khôi phục quy định “từ chức” của đại biểu QH&HĐND; đổi mới “quy trình hiệp thương, ứng cử, vận động bầu cử, đơn vị bầu 5 cử, xác định kết quả bầu cử, vai trò của Tòa án...”; đề xuất nghiên cứu ban hành Luật về Hội đồng bầu cử Quốc gia, thành lập “Viện nghiên cứu về bầu cử” trực thuộc Hội đồng bầu cử quốc gia, đề xuất cơ chế “kiểm soát quyền lực Nhà nước” bằng bầu cử dân chủ..,là những điểm mới của luận án. Những đề xuất này là kết quả của những nghiên cứu trong công trình này, chưa được công bố ở những nghiên cứu khoa học pháp lý khác. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của Luận án Những kết quả nghiên cứu được nêu trong Luận án góp phần bổ sung tri thức lý luận về pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND, tạo cơ sở cho việc tiếp tục xây dựng, phát triển và hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam, nâng cao hiệu quả hoạt động của đại biểu QH&HĐND, đáp ứng được yêu cầu đổi mới đất nước và hội nhập quốc tế. Những kết luận trong Luận án góp phần tích cực vào việc nghiên cứu, sửa đổi, bổ sung Hiến pháp 2013, luật bầu cử đại biểu QH&HĐND năm 2015 trong thời gian tới. Luận án là tài liệu tham khảo trong việc nghiên cứu và giảng dạy về nhà nước và pháp luật, về dân chủ nói chung và dân chủ đại diện nói riêng, nhất là về cơ sở, nền tảng của cơ chế thực hiện quyền lực nhà nước, thực hiện chủ quyền nhân dân, về nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân; đặc biệt là trong điều kiện thể chế chính trị “nhất nguyên” ở nước ta. 7. Kết cấu của Luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung chính của Đề tài Luận án gồm 04 chương, cụ thể như sau: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án và những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu. Chương 2: Những vấn đề lý luận pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân. Chương 3: Thực trạng pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân. Chương 4: Quan điểm và giải pháp hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân ở Việt Nam hiện nay. 6 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Các công trình nghiên cứu trong nước Tình hình nghiên cứu liên quan đến chế độ, mô hình bầu cử: Ở Việt Nam, các nghiên cứu liên quan đến chế độ, mô hình bầu cử, có những công trình như: TS. Đặng Đình Tân (Chủ biên), “Nhân dân giám sát các cơ quan dân cử ở Việt Nam trong thời kỳ đổi mới” (Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội -2006); Viện nghiên cứu khoa học pháp lý, Bộ Tư pháp “Chương trình khoa học công nghệ cấp Nhà nước KX.02, Nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và Pháp luật” (1993); PGS.TS Nguyễn Đăng Dung “Sự hạn chế quyền lực nhà nước” (Nhà xuất bản Đại học Quốc gia, Hà Nội -2006); Sách chuyên khảo do GS.TS Đào Trí Úc (Chủ biên) “Xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam” (Nhà xuất bản chính trị Quốc gia, Hà Nội-2005); Sách Chuyên khảo do GS.TS Đào Trí Úc (Chủ biên) cùng tập thể tác giả Võ Khánh Vinh, PGS. TS Trần Đình Hảo, PGS. TS Phạm Hồng Hải, PGS. TS. Hà Thị Mai Hiên, PGS. TS. Đinh Ngọc Vượng, TS. Nguyễn Thị Việt Hương “Mô hình tổ chức và hoạt động của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam ” (Nhà xuất bản Tư pháp, Hà Nội- 2006); Luận án Tiến sĩ Luật học “Mối quan hệ giữa dân chủ và pháp luật”(Hà Nội -2007) của tác giả Đỗ Minh Khôi. Sách chuyên khảo do PGS. TS. Bùi Xuân Đức (Chủ biên ) “ Đổi mới, hoàn thiện Bộ máy Nhà nước trong gia đoạn hiện nay ” (Nhà xuất bản Tư pháp, Hà Nội- 2007 ); GS. TS. Võ Khánh Vinh (Chủ biên) “ Quyền con người tiếp cận đa ngành và liên ngành khoa học xã hội ” ( Nhà xuất bản khoa học xã hội, Hà Nội- 2009 ); GS. TS. Võ Khánh Vinh (Chủ biên) “ Quyền con người” Giáo trình giảng dạy sau đại học (Nhà xuất bản khoa học xã hội, Hà Nội- 2011); Ban Công tác đại biểu Trung tâm bồi dưỡng đại biểu dân cử “Vai trò của Hội đồng nhân dân trong phát triển kinh tế- xã hội ở địa phương” (Nhà xuất bản Chính trị- Hành chính, Hà Nội 2009 ). Tạp chí Dân chủ và pháp luật số chuyên đề- Triển khai thi hành Hiến pháp năm 2013, Nhà xuất bản Tư pháp, Hà Nội- 2014. GS.TS. Phùng Hữu Phú, GS.TS Lê Hữu Nghĩa, GS.TS Vũ Văn Hiền, PGS.TS. Nguyễn Viết Thông, đồng chủ biên: Một số vấn đề lý luận – Thực tiễn về Chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên Chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam qua 30 năm đổi mới, Mã số 3.32, CTQG- 2016 – Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia – Sự thật, Hà nội – 2016, với các đề tài nghiên cứu: “Sự vận dụng và phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế”, mã số KX.04.01/11- 15. Chủ nghiệm: GS.TS. Mạch Quang Thắng. “Đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và 7 các tổ chức chính trị- xã hội trong điểu kiện mới”, mã số KX.04.02/11- 15. Chủ nghiệm: PGS.TS. Trần Khắc Việt. “Thực hành dân chủ trong điều kiện một đảng duy nhất cầm quyền, xây dựng Nhà nước pháp quyền, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa”, mã số KX.04.03/11- 15. Chủ nhiệm: PGS.TS. Phạm Văn Đức. “Đổi mới bộ máy của Đảng, bộ máy của Nhà nước trong điều kiện mới”, mã số KX.04.04/11- 15. Chủ nghiệm: GS.TS. Nguyễn Đăng Thành. “Xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế”, mã số KX.04.08/11- 15. Chủ nghiệm: TS. Võ Thành Khối. “Quyền con người trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế - lý luận và thực tiễn”, mã số KX.04.27/11- 15. Chủ nhiệm: PGS.TS. Nguyễn Thanh Tuấn. PGS.TS. Nguyễn Văn Động (Chủ biên). “Giáo trình Luật Hiến pháp Việt Nam”, NXB Chính trị quốc gia- Sự thật, Hà nội- 2016. Tình hình nghiên cứu liên quan đến pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân: Các công trình, bài viết trực tiếp liên quan pháp luật bầu cử QH&HĐND, cụ thể: Văn phòng Quốc hội-Vụ Công tác đại biểu, với đề tài nghiên cứu “Đại biểu Quốc hội và bầu cử đại biểu Quốc hội” (TS. Phan Trung Lý- chủ nhiệm đề tài -2004), Đề tài đã làm rõ vai trò của đại biểu Quốc hội và những yêu cầu về đổi mới pháp luật bầu cử đại biểu Quốc hội, những nội dung đề cập đã được tiếp thu trong quá trình sửa đổi Hiến pháp 1992 và ban hành Hiến pháp năm 2013, Luật bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân năm 2015. PTS. Vũ Hồng Anh với sách chuyên khảo “Chế độ bầu cử của một số nước trên thế giới” (Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội-1997); TS. Vũ Thị Loan, với sách chuyên khảo “Một số vấn đề về hoàn thiện chế độ bầu cử đại biểu Hội đồng nhân dân ở Việt Nam hiện nay” (Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội- 2010), tác giả đã làm rõ chế độ bầu cử đại biểu HĐND ở Việt Nam trong điều kiện một Đảng cầm quyền, thực trạng pháp luật bầu cử và yêu cầu hoàn thiện pháp luật về bầu cử HĐND, những đề xuất đã được xem xét trong quá trình xây dựng và ban hành Luật bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân năm 2015. TS. Thái Vĩnh Thắng có bài viết “Một số ý kiến về đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan quyền lực nhà nước ta trong giai đoạn hiện nay”(Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 5 (157)/2001; TS. Bùi Xuân Đức có bài viết trên Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 6, tháng 7/2001 “Pháp luật bầu cử: một số vấn đề cần hoàn thiện”; PGS.TS. Nguyễn Đăng Dung, Chu Khắc Hoài Dương “Bầu cử và vấn đề dân chủ” (Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 5/2002); TS. Trương Đắc Linh có bài viết “Cuộc tổng tuyển cử đầu tiên năm 1946 - Một mốc son lịch sử của thể chế dân chủ Việt Nam” (Tạp chí Khoa học pháp lý, số 1(32)/2006); TS. Bùi Ngọc Thanh “Cuộc bầu cử đại biểu Quốc hội khóa XII- Những vấn đề từ thực tiễn” (Tạp chí 8 Nghiên cứu lập pháp, số 7(103), tháng 7/2007). Lưu Đức Quang “ Tự do, công bằng trong bầu cử và những liên hệ với bầu cử ở Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 01 (91) tháng 1 /2007. PGS, TSKH Phan Xuân Sơn “ Thực trạng và giải pháp đổi mới công tác bầu cử ở nước ta ” Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 04 (97) tháng 4/2007. Trần Thanh Hương “ Hiệp thương và tác động của hiệp thương đến phát huy tính tích cực của công dân trong thực hiện quyền bầu cử” Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 04 (97) tháng 4/2007. Nguyễn Thị Phượng “ Có nên bằng cấp hoá tiêu chuẩn đại biểu Quốc hội” Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 02 (163) tháng 01/2010. TS. Vũ Đức Khiển “Quyền lực nhà nước của nhân dân và việc bảo đảm để nhân dân thực hiện quyền lực nhà nước” Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 19 (180) tháng 10/2010. TS. Vũ Văn Nhiêm “ Chế độ bầu cử- Nhìn từ góc độ đồng thuận xã hội và bảo vệ các nhóm xã hội dễ bị tổn thương ” Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 20 (181) tháng 10/2010. PGS. TS Nguyễn Minh Đoan “Hoàn thiện hơn nữa chế độ bầu cử đại biểu dân cử ở nước ta” Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 7 (192) tháng 4/2011. Tác giả: Đào Đoan Hùng “ Khắc phục những hạn chế của hoạt động chất vấn ” Báo Người đại biểu nhân dân số 40 (432) Ngày 11/03/2005. Tác giả: Đào Đoan Hùng “ Giải pháp cho những hạn chế về hiệu quả hoạt động của HĐND ” Báo đại biểu nhân dân số 164 ( 2643) Ngày 13/6/2011; Thạc sĩ: Đào Đoan Hùng “Pháp luật về bầu cử Hội đồng nhân dân ở Việt Nam hiện nay” Luận văn Thạc sĩ Luật học, bảo vệ ngày 19/5/2013 tại Học viện khoa học xã hội - Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam. Những bài viết, công trình nghiên cứu của nhóm tác giả trên đã chỉ rõ những hạn chế, bất cập của pháp luật bầu cử ở nước ta như: thực hành dân chủ, cơ chế thực hiện quyền lực, quy trình hiệp thương, sự công bằng, đồng thuận xã hội trong bầu cử.., các nghiên cứu đã cung cấp những luận cứ quan trọng và có những đóng góp nhất định về mặt khoa học giúp cho việc xây dựng và ban hành Hiến pháp năm 2013, Luật bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân năm 2015 và những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu, làm rõ. Tuy nhiên, trước yêu cầu hoàn thiện pháp luật về bầu cử hiện nay thì những đóng góp đó chỉ có giá trị tham khảo ở những khía cạnh nhất định. Những bài viết nghiên cứu sau khi có Bản Hiến pháp năm 2013 và Luật bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân năm 2015 mà tác giả tiếp cận, nghiên cứu: Xây dựng Luật bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân ( Kỷ yếu Hội thảo ) Nhà xuất bản Lao động, Hà nội 2014. Viện nghiên cứu lập pháp - Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam - Nền tảng chính trị, pháp lý cho cuộc đổi mới toàn diện đất nước trong thời kỳ mới - Ủy ban thường vụ Quốc hội(Nhà xuất bản lao động xã hội năm 2014). Thạc sĩ: Đào Đoan Hùng “Thi hành Hiến pháp và yêu cầu hoàn thiện pháp luật về bầu cử cơ quan đại diện dân cử ở Việt Nam”, Tạp chí Dân chủ và pháp luật số chuyên đề- Triển khai thi hành Hiến pháp 9 năm 2013, Nhà xuất bản Tư pháp, Hà Nội- 2014. GS. TS. Hoàng Chí Bảo “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng về đổi mới nội dung, phương thức hoạt động của Mặt trận Tổ Quốc Việt Nam và các đoàn thể nhân dân”, Tạp chí Mặt trận số 162 + 162, tháng 1+ 2/2017. GS.TS. Trần Ngọc Đường, Bàn về Hội đồng bầu cử Quốc gia trong Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992, Báo Đại biểu nhân dân, ngày 18/9/2013… Ngoài ra, các Giáo trình Luật Hiến pháp Việt Nam hoặc Luật Hiến pháp nước ngoài trong Chương trình đào tạo Cử nhân Luật đều có chương (mục) “Chế độ bầu cử”, đề cập về pháp luật bầu cử ở mức độ giới thiệu pháp luật thực định về bầu cử cho sinh viên. Nâng cao hiệu quả hoạt động của cơ quan dân cử ở nước ta đã được Đảng, Nhà nước đặc biệt quan tâm trong những năm gần đây. Trong lĩnh vực khoa học pháp lý vấn đề này đã được đề cập nhiều trên sách báo, tạp chí, các diễn đàn khoa học nhưng chủ yếu mới chỉ quan tâm đến chức năng giám sát hoặc chức năng quyết định của QH&HĐND, vai trò của đại biểu dân cử hoặc nghiên cứu dưới góc độ kiện toàn hệ thống tổ chức, xây dựng đội ngũ đại biểu QH&HĐND. Những nội dung nghiên cứu trên đã bàn trực tiếp đến vấn đề tổ chức và hoạt động của cơ quan đại diện dân cử; những vấn đề này có liên quan đến đề tài nghiên cứu, song chưa đề cập một cách toàn diện đến Pháp luật về bầu cử QH&HĐND với những đặc điểm riêng có của nó và những ưu thế cũng như hạn chế có tính đặc thù của hệ thống cơ quan dân cử ở Việt Nam. 1.2. Các công trình nghiên cứu nước ngoài Bầu cử được các học giả tư sản nghiên cứu rất công phu và đa dạng, và có khá nhiều các tác giả có các công trình nghiên cứu về bầu cử và pháp luật bầu cử. Cụ thể như: Giáo sư Guy S. Goodwin-Gill với cuốn sách “Free and Fair Elections-New expanded edition” (2006), do Liên minh Nghị viện thế giới xuất bản. Tập thể các nhà nghiên cứu Mark Anstey, Christopher Bennett, David Bloomfield, K. M. de Silva, Nomboniso Gasa, Yash Ghai, Peter Harris, Luc Huyse, Rasma Karklins, Michael Lund, Charles Nupen, David M. Olson, Anthony J. Regan, Ben Reilly, Andrew Reynolds, Carlos Santiso and Timothy D. Sisk với ấn phẩm “Democracy and DeepRooted Conflict: Options for Negotiators”(1998) do IDEA xuất bản; Alan Wall, Andrew Ellis, Ayman Ayoub, Carl W. Dundas, Joram Rukambe, Sara Staino với công trình “Electoral Management Design: The International IDEA Handbook”; Các tác giả Judith Large and Timothy D. Sisk, có công trình “Democracy, Conflict and Human Security: Pursuing Peace in the 21st Century”(2006); Ấn phẩm do Liên hợp quốc xuất bản “Women and Elections: Guide to promoting the participation of Women in elections”(2005); David Beetham với“Parliament and Democracy in The twenty-first century a guide to good practice”(2006); Huntington, Samuel P.“The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century”(1991). Madison Jay với 10 cuốn: Từ điển về quyền và chính trị Hoa kỳ, NXB Chính trị quốc gia, Hà nội, 2002…Ngoài ra có rất nhiều các bài viết, công trình nghiên cứu liên quan đến bầu cử được đề cập ở các khía cạnh khác nhau, song đều có điểm chung đó là: theo cơ chế chính trị và chế độ bầu cử của các quốc gia theo chế độ đa đảng, có bề dày lịch sử về thực hành dân chủ ở Nhà nước tư bản. 1.3. Đánh giá về tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước Đánh giá về các công trình nghiên cứu đã được tham khảo nêu trên có thể rút ra một số nhận xét khái quát sau: - Thứ nhất, Phần tài liệu khoa học nước ngoài là những nghiên cứu, đề xuất, khuyến nghị của các học giả và tổ chức quốc tế về chế độ bầu cử và pháp luật bầu cử. Trong đó nhiều nghiên cứu đã chỉ ra những nguyên lý, giá trị phổ quát có ý nghĩa về bầu cử trong xã hội dân chủ đã được nhân loại thừa nhận và áp dụng rộng rãi trên thế giới; bên cạnh đó, các nghiên cứu cũng thể hiện rõ nét đặc điểm của các hệ thống pháp luật (Dân luật Civillow, Châu âu lục địa), và cơ chế bầu cử trong các thể chế chính trị cạnh tranh “đa Đảng” được áp dụng ở nhiều quốc gia; là cơ sở tham khảo trong quá trình nghiên cứu lý luận pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND, đặc biệt khi đối chiếu, so sánh với các chuẩn mực quốc tế và kinh nghiệm bầu cử của các nước. - Thứ hai, các công trình nghiên cứu liên quan đến chế độ, mô hình về bầu cử cho thấy: bầu cử là yếu tố thiết yếu của một Nhà nước dân chủ hiện đại, là phương thức quan trọng để khẳng định vai trò của Đảng chính trị cầm quyền trong tổ chức, thực hiện quyền lực Nhà nước và thực hiện chủ quyền nhân dân, là đáp ứng yêu cầu xây dựng và hoàn thiện tổ chức bộ máy của các Nhà nước trên thế giới và của Việt Nam. Những công trình nghiên cứu này đã có những phân tích, tổng hợp nhất định về bầu cử cũng như quá trình triển khai thực hiện tại Việt Nam, đánh giá vai trò của thiết chế đại diện dân cử trong điều kiện, đặc điểm lịch sử, chính trị của mỗi quốc gia, trong xu thế toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế. Đây là các công trình khoa học có giá trị tham khảo cao trong quá trình xác định cơ sở lý luận của pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND, một số vấn đề trong thực trạng triển khai, tiến hành bầu cử QH&HĐND ở Việt Nam. - Thứ ba, nhóm nghiên cứu liên quan đến pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND đã có những đánh giá từ góc độ của khoa học pháp lý các vấn đề về: nguyên tắc bầu cử, quy trình bầu cử, quyền ứng cử, tính cạnh tranh trong bầu cử, mô hình đơn vị bầu cử, các tổ chức phụ trách, quản trị bầu cử, việc bầu cử thêm, bầu cử lại; quy định lấy phiếu tín nhiệm, bỏ phiếu tín nhiệm những người giữ chức vụ do QH&HĐND bầu hoặc phê chuẩn...,trong đó pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND đã được đề cập ở những cấp độ và khía cạnh khác nhau; đồng thời là 11 một nội dung mới cần được hoàn thiện phù hợp với quy định của Hiến pháp và pháp luật bầu cử, đảm bảo công bằng, khách quan, minh bạch, thống nhất, hiện đại. Các công trình nghiên cứu này có giá trị tham khảo cho luận án trong việc triển khai những nội dung căn bản của lý luận pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND và quá trình thực hiện cũng như một số vấn đề còn hạn chế cần được bổ sung, hoàn thiện đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam. - Thứ tư, qua phân tích tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài cho thấy, mặc có những đóng góp nhất định và có ý nghĩa tham khảo cho luận án, tuy nhiên nhìn chung các nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án còn một số hạn chế và còn nhiều vấn đề chưa được đề cập, cụ thể là: Một là, phần lớn các công trình nghiên cứu tiếp cận pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND dưới góc độ Chế độ bầu cử, mô hình bầu cử. Công trình nghiên cứu pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND dưới góc độ khoa học pháp lý còn hạn chế về số lượng và phạm vi nghiên cứu. Đa phần các công trình nghiên cứu ở cấp luận án tiến sĩ đều là các luận án nghiên cứu chuyên biệt về chế độ bầu cử, về các chế định luật cụ thể: quyền bầu cử, ứng cử, vận động bầu cử, bầu cử đại biểu QH&HĐND; một số nghiên cứu về tổ chức và hoạt động của QH&HĐND, Hội đồng bầu cử quốc gia, vai trò lãnh đạo của Đảng, Ủy ban Mặt trận Tổ quốc trong bầu cử…chưa có công trình nào đề cập toàn diện đến khái niệm pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND, đặc điểm, vai trò của pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND, vấn đề kiểm soát quyền lực nhà nước bằng bầu cử dân chủ và mối quan hệ của pháp luật bầu cử và thể chế chính trị…, do đó chưa đưa ra được các yêu cầu và tiêu chí hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND. Tuy nhiên, cần phải nhìn nhận rõ rằng, để hoạt động bầu cử hiệu quả, đáp ứng yêu cầu đổi mới và hội nhập quốc tế, xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền thì cần thiết phải có khung pháp lý đảm bảo cho việc triển khai bầu cử theo đúng tinh thần tự do, dân chủ, công bằng, khách quan phù hợp với đặc điểm chính trị của Việt Nam và chuẩn mực quốc tế. Hai là, các nghiên cứu tuy ít nhiều đã có đề cập đến pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND như là cơ sở pháp lý cho hoạt động bầu cử trên thực tiễn, nhưng chưa có đánh giá tổng thể pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND hiện hành ở góc độ pháp luật thực định để chỉ ra những tồn tại, hạn chế và nguyên nhân. Trong nghiên cứu khoa học luật còn thiếu các công trình mang tính lý luận về pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND cũng như phân tích thực trạng của pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND. Đây là một trong những nguyên nhân làm cho pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND thiếu một hệ thống lý luận vững chắc làm cơ sở nền tảng cho việc hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND. Ba là, đa phần các công trình đều được nghiên cứu trong điều kiện thi hành 12 các bản Hiến pháp từ 1946 đến nay và các văn bản pháp luật về bầu cử qua các thời kỳ, với nền tảng lịch sử, kinh tế - xã hội có nhiều biến động, thay đổi. Nhà nước pháp quyền đang hoàn thiện việc thể chế hóa các chủ trương của Đảng về dân chủ chưa kịp thời. Điều đó gây khó khăn cho việc thực hành dân chủ trong bầu cử và hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND. Một số tài liệu, công trình nghiên cứu phục vụ trực tiếp cho việc sửa đổi Hiến pháp 1992, xây dựng và ban hành Hiến pháp năm 2013 và Luật bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân năm 2015. Do vậy, các vấn đề được nêu về cơ sở pháp lý, thực trạng, bất cập, hạn chế và các giải pháp đề xuất trong các công trình này chưa thể hiện được các vấn đề của pháp luật hiện nay về bầu cử đại biểu QH&HĐND, cần nghiên cứu, hoàn thiện. Trong giai đoạn hiện nay, chúng ta đang khẩn trương triển khai thi hành Hiến pháp mới - Hiến pháp năm 2013, và hoàn thiện hệ thống pháp luật; việc lựa chọn và xác định đề tài nghiên cứu Pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam hiện nay là cần thiết và đúng hướng, kết quả nghiên cứu sẽ giúp tạo thêm những điều kiện nhận thức cho tiến trình đổi mới xây dựng tổ chức bộ máy của toàn hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả đang được xúc tiến mạnh mẽ và khẩn trương hiện nay. Thực tế trên đặt ra yêu cầu cần phải có thêm nhiều công trình khoa học nghiên cứu về dân chủ đại diện hình thành thông qua bầu cử và trên cơ sở pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND, đặc biệt là quy mô luận án tiến sĩ với cách tiếp cận từ cơ sở lý luận đến thực trạng để từ đó luận giải được các quan điểm, phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam phù hợp với yêu cầu đổi mới đất nước, hội nhập quốc tế góp phần xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. 1.4. Những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu Từ tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài “Pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân ở Việt Nam hiện nay”, tác giả xác định những vấn đề cần được tiếp tục nghiên cứu, bổ sung và phát triển đó là: Về lý luận, Bầu cử và pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam là một vấn đề không mới, nhưng khá phức tạp do đặc điểm lịch sử đấu tranh cách mạng dành độc lập dân tộc thống nhất đất nước, xây dựng CNXH và đặc điểm riêng có của thể chế chính trị Việt Nam nên có nhiều vấn đề lý luận cần được làm rõ là: Thứ nhất, dựa trên khái niệm pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND, tiếp tục nghiên cứu sự cần thiết của việc hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND phù hợp với yêu cầu đổi mới đất nước, xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Thứ hai, xác định các tiêu chí để hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND làm cơ sở cho việc đánh giá quá trình phát triển và hoàn thiện pháp luật 13 về bầu cử đại biểu QH&HĐND. Thứ ba, phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến việc thực hiện pháp luật, xây dựng và hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND. Thứ tư, nghiên cứu, tìm hiểu pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND theo chuẩn mực pháp lý quốc tế, pháp luật bầu cử một số nước trên thế giới để tìm hiểu và khai thác các giá trị tham khảo giúp cho việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam. Với các vấn đề cần làm rõ nêu trên, luận án sẽ trả lời các câu hỏi sau: - Cơ sở lý luận về chế độ bầu cử, pháp luật về bầu cử? Khái niệm, đặc điểm của pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam là gì? - Các nguyên tắc bầu cử đương đại phổ biến hiện nay là gì? Các nguyên tắc bầu cử nào đã và đang được áp dụng ở Việt Nam? - Bầu cử có vai trò như thế nào trong việc tổ chức quyền lực nhà nước và thực thi dân chủ? Cơ chế hình thành cơ quan đại diện dân cử; Vai trò của các đảng phái chính trị và người dân trong bầu cử như thế nào? - Pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam quy định về cách thức bầu cử, phương pháp xác định người trúng cử như thế nào? Mối tương quan giữa pháp luật bầu cử của Việt Nam với pháp luật bầu cử của các nước trong khu vực và thế giới? để hoàn thiện pháp luật về bầu cử ở Việt Nam cần phải dựa trên những tiêu chí nào? Về thực tiễn, luận án tiếp tục nghiên cứu là rõ các vấn đề: Một là, quá trình hình thành và phát triển của pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam qua các giai đoạn lịch sử để thấy sự vận động, phát triển và mức độ hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND. Hai là, pháp luật thực định về bầu cử QH&HĐND, những ưu điểm, nhược điểm của pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND hiện hành và những hạn chế, bất cập của luật thực định thể hiện trong quá trình thực thi và nguyên nhân của những hạn chế, bất cập này. Những câu hỏi được trả lời trong phần này là: - Thực trạng về quá trình hình thành và phát triển của pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam từ năm 1945 đến nay như thế nào? để đáp ứng những yêu cầu nào? mức độ hoàn thiện đến đâu? còn có những nội dung nào chưa phù hợp? - Pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam thời gian qua đã đạt được những kết quả gì? nguyên nhân gì dẫn đến thành công cũng như hạn chế của pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam? 1.5. Giả thuyết nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu 1.5.1. Giả thuyết nghiên cứu Bầu cử là chế định quan trọng của Luật Hiến pháp và Luật Hành chính. Việc 14 nghiên cứu chế định bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân cho phép chúng ta thấy cần phải hoàn thiện chế định này trong bối cảnh xây dựng Nhà nước pháp quyền và tăng cường dân chủ, hội nhập quốc tế. Nhiều vấn đề của bầu cử cơ quan đại diện dân cử cần phải nghiên cứu để hoàn thiện: đề cử, ứng cử, hiệp thương, công bố kết quả, công nhận tư cách đại biểu, quản trị bầu cử, miễn nhiệm đại biểu, từ chức và vấn đề kiểm soát quyền lực nhà nước bằng pháp luật bầu cử. 1.5.2 Câu hỏi nghiên cứu Với các vấn đề này, luận án sẽ trả lời các câu hỏi: - Trước yêu cầu đổi mới đất nước, xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân, quan điểm hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam là gì? - Để hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND cần những giải pháp cụ thể nào? - Liệu quy định của Hiến pháp 2013 về Hội đồng Bầu cử quốc gia đã được hiểu nhất quán và áp dụng trong thực tiễn? - Có cần ban hành Luật về Hội đồng bầu cử Quốc gia? - Có cần phải thành lập Viện nghiên cứu về bầu cử? Viện này trực thuộc cơ quan nào? - Có cần hiến định quy định về từ chức hay không? Kết luận Chương 1 Chương 1 luận án đã khái quát tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án “Pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân ở Việt Nam hiện nay” với hai nhóm vấn đề: nhóm các công trình nghiên cứu liên quan đến chế độ, mô hình bầu cử, và nhóm các công trình nghiên cứu liên quan đến pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND. Đa số các công trình nghiên cứu kể cả trong nước và nước ngoài đều nhìn nhận pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND dưới góc độ chế độ, mô hình bầu cử với đặc điểm thể chế chính trị khác nhau “Đa đảng” và “Nhất nguyên”. Bên cạnh đó, trong việc nghiên cứu pháp luật thực định vẫn có những quan điểm khác nhau trong các vấn đề như: Vai trò lãnh đạo của Đảng trong các cuộc bầu cử; tiêu chuẩn và cơ cấu đại biểu; việc thực hiện các nguyên tắc bầu cử; quyền bầu cử, quyền và độ tuổi ứng cử; quy trình hiệp thương, phân chia đơn vị bầu cử; lấy phiếu, bỏ phiếu tín nhiệm, quy định từ chức; công tác quản trị bầu cử..,và có nên có Luật riêng về Hội đồng bầu cử Quốc gia hay không?.., và có cần hiến định nguyên tắc bầu cử tự do vào 15 Hiến pháp hay không, nghiên cứu khôi phục quy định từ chức, việc thành lập Viện nghiên cứu về bầu cử..,là những vấn đề chưa được nghiên cứu làm rõ về mặt lý luận và thực tiễn pháp luật về bầu cử. Nhìn tổng thể, các nghiên cứu về chế độ, mô hình bầu cử và các nghiên cứu pháp luật về bầu cử QH&HĐND chưa tập hợp, xây dựng được hệ thống tri thức lý luận đầy đủ và vững chắc về dân chủ đại diện để hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND, chưa phân tích đánh giá một cách tổng quát thực trạng xây dựng và thực hiện pháp luật bầu cử để đưa ra các quan điểm và giải pháp phù hợp nhằm hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam. Hạn chế này làm ảnh hưởng không nhỏ đến sự phát triển của pháp luật về bầu cử nói riêng và hệ thống pháp luật nói chung. Trên cơ sở đánh giá tình hình nghiên cứu, luận án đã xác định những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu trên cả 3 phương diện về lý luận, thực tiễn và quan điểm và giải pháp hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND. Ở mỗi phương diện đều nêu các vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu, qua đó đặt ra các câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu mà luận án cần trả lời, làm rõ. Qua đánh giá tổng quan tình hình nghiên cứu, có thể nói, dưới góc độ khoa học luật học chuyên ngành Luật Hiến Pháp và luật Hành chính thì ở Việt Nam chưa có một công trình khoa học nào nghiên cứu một cách toàn diện, có hệ thống về pháp luật bầu cử đại biểu QH&HĐND trên cả hai cấp độ bầu cử cơ quan lập pháp ở Trung ương- Quốc hội và bầu cử chính quyền địa phương - Hội đồng nhân dân các cấp. Vì vậy, Luận án “Pháp luật về bầu cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân ở Việt Nam hiện nay” là công trình khoa học đầu tiên nghiên cứu toàn diện cả về cơ sở lý luận và thực tiễn để đưa ra những giải pháp hoàn thiện pháp luật về bầu cử đại biểu QH&HĐND ở Việt Nam, đáp ứng yêu cầu đổi mới, hội nhập và phát triển của đất nước, phù hợp với thể chế chính trị của Việt Nam. 16