Tài liệu Phát triển du lịch cộng đồng tại làng nghề gốm phù lãng, huyện quế võ, tỉnh bắc ninh

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN --------------------------------------- TRẦN THỊ ĐỊNH PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG TẠI LÀNG NGHỀ GỐM PHÙ LÃNG, HUYỆN QUẾ VÕ, TỈNH BẮC NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC Hà Nội, 2014 AseanStem ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN --------------------------------------- TRẦN THỊ ĐỊNH PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG TẠI LÀNG NGHỀ GỐM PHÙ LÃNG, HUYỆN QUẾ VÕ, TỈNH BẮC NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG MÃ SỐ: 60850101 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN THỊ HẢI Hà Nội, 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan những số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và chƣa đƣợc sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Tôi xin cam đoan mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã đƣợc cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày ….. tháng ….. năm 2014 Tác giả luận văn Trần Thị Định AseanStem LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này tôi đã nhận đƣợc sự quan tâm, tạo điều kiện, giúp đỡ tận tình của nhiều cá nhân và tập thể. Trƣớc hết tôi xin đƣợc gửi lời cảm ơn chân thành tới Ban giám hiệu, Phòng Đào tạo sau đại học, Khoa Địa lý, các thầy giáo, cô giáo trƣờng Đại học Khoa học Tự nhiên đã hết lòng chỉ dẫn, dạy dỗ cho tôi những kiến thức vô cùng quý giá. Tôi xin đƣợc bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến các thầy giáo, cô giáo trong Khoa Địa lý, đặc biệt là PGS.TS Nguyễn Thị Hải là ngƣời trực tiếp hƣớng dẫn, chỉ bảo và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu đề tài này. Tôi xin chân thành cảm ơn Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh; Huyện uỷ, UBND huyện, phòng Tài nguyên - Môi truờng và các ban, ngành chức năng của huyện Quế Võ; Đảng ủy, UBND cùng toàn thể bà con nhân dân xã Phù Lãng đã tạo điều kiện cho tôi tiếp cận và thu thập những thông tin cần thiết để làm sáng tỏ mục tiêu nghiên cứu của đề tài. Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn tất cả bạn bè, đồng nghiệp và ngƣời thân đã chia sẻ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập cũng nhƣ trong quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày ….. tháng …. năm 2014 Tác giả luận văn Trần Thị Định MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC BẢNG KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT .................................................................. i DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU .............................................................................. ii DANH MỤC HÌNH .................................................................................................. iii MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................................................................................5 1.1. Cơ sở lý luận ....................................................................................................5 1.1.1. Cơ sở lý luận về du lịch cộng đồng..................................................................5 1.1.2. Cơ sở lý luận về du lịch làng nghề truyền thống ...........................................11 1.2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .............................................................................23 1.2.1. Trên thế giới ...................................................................................................25 1.2.2. Ở Việt Nam ....................................................................................................27 1.2.3. Làng nghề gốm Phù Lãng ..............................................................................29 1.3. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................30 1.3.1. Quan điểm nghiên cứu ...................................................................................30 1.3.2. Phƣơng pháp nghiên cứu................................................................................31 CHƢƠNG 2: CÁC ĐIỀU KIỆN PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG TẠI LÀNG GỐM PHÙ LÃNG ........................................................................................34 2.1. Giới thiệu khái quát về làng gốm Phù Lãng ..................................................34 2.1.1. Lịch sử hình thành và phát triển.....................................................................34 2.1.2. Điều kiện tự nhiên ..........................................................................................36 2.1.3. Điều kiện xã hội .............................................................................................37 2.2. Các điều kiện phát triển du lịch cộng đồng tại làng gốm Phù Lãng ..............38 2.2.1. Tài nguyên du lịch..........................................................................................39 AseanStem 2.2.2. Khả năng cung ứng các dịch vụ du lịch .........................................................60 2.2.3. Khả năng tiếp cận điểm du lịch ......................................................................66 2.2.4. Công tác quảng bá du lịch ..............................................................................67 2.2.5. Chính sách phát triển du lịch của địa phƣơng ................................................69 2.2.6. Thái độ và khả năng tham gia của cộng đồng địa phƣơng ............................72 CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG DU LỊCH TẠI LÀNG GỐM PHÙ LÃNG ........................................................................................................................75 3.1. Thực trạng hoạt động du lịch của tỉnh Bắc Ninh ...........................................75 3.1.1. Khách du lịch .................................................................................................75 3.1.2. Các tuyến, điểm du lịch của tỉnh Bắc Ninh ...................................................79 3.1.3. Doanh thu du lịch ...........................................................................................79 3.2. Thực trạng hoạt động du lịch của làng gốm Phù Lãng ..................................80 3.2.1. Khách du lịch .................................................................................................80 3.2.2. Các tuyến, điểm du lịch tại làng gốm Phù Lãng ............................................84 3.2.3. Doanh thu du lịch ...........................................................................................84 3.3. Đánh giá tác động của hoạt động du lịch .......................................................86 3.3.1. Tác động đối với cộng đồng...........................................................................86 3.3.2. Tác động đối với việc bảo tồn giá trị của làng nghề ......................................87 3.3.3. Tác động đối với môi trƣờng .........................................................................87 CHƢƠNG 4 : ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG TẠI LÀNG GỐM PHÙ LÃNG ....................................................................90 4.1. Định hƣớng ....................................................................................................90 4.1.1. Cơ sở xây dựng định hƣớng ...........................................................................90 4.1.2. Các định hƣớng phát triển ..............................................................................92 4.2. Một số giải pháp phát triển du lịch cộng đồng...............................................92 4.2.1. Giải pháp về vốn, đầu tƣ và quảng bá sản phẩm............................................95 4.2.2. Giải pháp về đầu ra – tiêu thụ sản phẩm ........................................................97 4.2.3. Giải pháp về nguồn nhân lực .........................................................................98 4.2.4. Giải pháp về liên kết và hợp tác ...................................................................100 4.2.5. Giải pháp về bảo vệ môi trƣờng ...................................................................100 KẾT LUẬN .............................................................................................................102 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................105 PHỤ LỤC AseanStem BẢNG KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tên cụm từ CĐĐP: Cộng đồng địa phƣơng DLCĐ: Du lịch cộng đồng LNTCTT: Làng nghề thủ công truyền thống UBND: Ủy ban nhân dân i DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1. Đặc trƣng về hình thái, tính chất một số sản phẩm gốm Phù Lãng ..........52 Bảng 2.2. Đối sánh gốm Phù Lãng với gốm Bát Tràng ............................................53 Bảng 2.3. Số lƣợng cơ sở lƣu trú du lịch tỉnh Bắc Ninh (2004-2013) ......................62 Bảng 2.4. Sự phân bố các cơ sở lƣu trú ở Bắc Ninh (đến 31/12/2013) ....................63 Bảng 2.5. Phân loại cơ sở lƣu trú du lịch tỉnh Bắc Ninh ..........................................63 Bảng 2.6. Bảng tổng hợp kinh phí quảng bá du lịch (2001 – 2010) .........................68 Bảng 2.7. Thái độ của CĐĐP đối với khách du lịch .................................................73 Bảng 2.8. Khả năng tham gia của Cộng đồng địa phƣơng .......................................73 Bảng 3.1. Lƣợng khách du lịch đến du lịch Bắc Ninh giai đoạn 2001 – 2013 .........75 Bảng 3.2. Cơ cấu thị trƣờng khách du lịch quốc tế đến Bắc Ninh phân theo thị trƣờng (giai đoạn 2009 – 2013).................................................................................76 Bảng 3.3. Khách du lịch quốc tế đến Bắc Ninh (giai đoạn 2001 – 2013).................77 Bảng 3.4. Cơ cấu thị trƣờng khách du lịch quốc tế đến Bắc Ninh phân theo mục đích chuyến đi (Giai đoạn 2009 – 2013) ...................................................................77 Bảng 3.5. Khách du lịch nội địa đến Bắc Ninh (giai đoạn 2001 – 2013) .................78 Bảng 3.6. Cơ cấu thị trƣờng khách du lịch nội địa đến Bắc Ninh phân theo mục đích chuyến đi (Giai đoạn 2009 – 2013) ...........................................................................78 Bảng 3.7. Doanh thu từ dịch vụ du lịch tỉnh Bắc Ninh từ 2010 - 2013 ....................80 Bảng 3.8. Số lƣợng du khách đến Phù Lãng .............................................................81 Bảng 3.9. Nguồn thông tin du khách đƣợc biết về làng gốm Phù Lãng ...................82 Bảng 3.10. Phàn nàn của khách du lịch về các điều kiện ở làng gốm Phù Lãng ......83 Bảng 3.11. Doanh thu từ sản phẩm gốm Phù Lãng 2009 - 2013 ..............................85 Bảng 3.12. Ý kiến của ngƣời dân về lợi ích của du lịch ...........................................86 Bảng 3.13. Môi trƣờng làng nghề gốm Phù Lãng.....................................................88 ii AseanStem DANH MỤC HÌNH Hình 2.1. Sơ đồ các công đoạn chính sản xuất sản phẩm gốm .................................43 Hình 3.1. Biểu đồ số lƣợng du khách đến Phù Lãng giai đoạn 2009 - 2013 ............81 Hình 3.2. Biểu đồ Doanh thu từ sản phẩm gốm Phù Lãng giai đoạn 2009 - 2013 ...85 iii MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Kinh tế nông thôn có vị trí quan trọng hàng đầu trong chiến lƣợc phát triển kinh tế xã hội ở nƣớc ta, bởi vì nông thôn Việt Nam chiếm hơn 70% lao động và gần 80% dân số. Một trong những nội dung định hƣớng phát triển kinh tế nông thôn do Đại hội IX đề ra là: mở mang các làng nghề, phát triển các điểm công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp sản xuất hàng thủ công mỹ nghệ. Các làng nghề truyền thống có ý nghĩa rất quan trọng trong việc tạo việc làm, tăng thu nhập ở nông thôn, góp phần xóa đói giảm nghèo, nâng cao đời sống văn hóa của nhân dân… Hiện nay, các làng nghề truyền thống ở nƣớc ta đang có xu hƣớng ngày càng mai một. Để bảo tồn các làng nghề thì cần phải phát triển hoạt động du lịch tại đây. Sự phát triển của ngành du lịch đã trở thành một hiện tƣợng cuốn hút hàng tỷ ngƣời trên thế giới, mang lại nhiều lợi ích to lớn, góp phần thúc đẩy các ngành kinh tế phát triển. Đặc biệt phát triển du lịch tại các làng nghề truyền thống đem lại rất nhiều lợi ích nhƣ nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của ngƣời dân, bảo tồn giá trị văn hóa làng nghề, và góp phần bảo vệ môi trƣờng làng nghề…. Du lịch bền vững cũng nhƣ du lịch cộng đồng ở nƣớc ta vẫn còn là một khái niệm mới. Tuy rằng trong thời gian gần đây cụm từ này đã đƣợc nhắc đến khá nhiều. Thông qua các bài học kinh nghiệm thực tế về phát triển du lịch tại các quốc gia trên thế giới, nhận thức về một phƣơng thức du lịch có trách nhiệm với môi trƣờng, có tác dụng nâng cao hiểu biết và chất lƣợng cuộc sống cho cộng đồng đã xuất hiện tại Việt Nam dƣới các hình thức du lịch tham quan, tìm hiểu với những tên gọi nhƣ: du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng, du lịch thiên nhiên.... Nằm trong chiến lƣợc phát triển chung của cả nƣớc, du lịch Bắc Ninh cũng đƣợc chú trọng và đƣợc coi là một điểm du lịch vệ tinh của Hà Nội. Bắc Ninh quê hƣơng của các vua nhà Lý – triều đại khai mở nền văn minh Đại Việt, một vùng đất “địa linh nhân kiệt”, nơi còn lƣu giữ và bảo tồn những di sản văn hóa mang đậm bản sắc dân tộc. Đặc biệt, Bắc Ninh còn là tỉnh có mạng lƣới các 1 AseanStem làng nghề dày đặc, 62 làng nghề trong đó có 31 làng nghề truyền thống (chiếm 1/10 tổng số làng nghề truyền thống của cả nƣớc). Hầu hết các làng nghề hiện nay vẫn còn lƣu giữ đƣợc các phong tục tập quán mang đậm bản sắc vùng Kinh Bắc xƣa. Ngoài ra, các làng nghề đều nằm dọc các trục giao thông lớn, liền kề với những di tích lịch sử - văn hóa, khu vực có tổ chức lễ hội nhƣ Đền Đô, chùa Dâu, chùa Bút Tháp, đồi Lim… khiến các làng nghề thực sự trở thành điểm đến hấp dẫn cho các tour văn hóa, cộng đồng. Làng gốm Phù Lãng thuộc xã Phù Lãng, huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh là một trong ba trung tâm gốm cổ của vùng đồng bằng Bắc Bộ, đƣợc hình thành và phát triển cách đây khoảng 900 năm với những sản phẩm gốm rất đa dạng và phong phú. Song, trên thực tế, sự khai thác làng gốm Phù Lãng chƣa thực sự tƣơng xứng với tiềm năng du lịch vốn có của làng nghề. Vì vậy, luận văn muốn đề cập sâu hơn tới vấn đề “Phát triển du lịch cộng đồng tại làng nghề gốm Phù Lãng, huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh” với mong muốn góp phần nhỏ vào việc đƣa hình ảnh của quê hƣơng mình tới đƣợc nhiều bạn bè hơn. 2. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở làm rõ tiềm năng và thực trạng hoạt động du lịch tại làng gốm Phù Lãng, đề tài tìm ra những giải pháp cho việc phát triển và nhân rộng mô hình du lịch cộng đồng ở làng gốm Phù Lãng nói riêng và du lịch của tỉnh Bắc Ninh nói chung, nhằm nâng cao mức sống của cộng đồng địa phƣơng, bảo tồn và phát huy giá trị truyền thống và giảm áp lực tới môi trƣờng và tài nguyên trong khu vực. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt đƣợc mục tiêu trên, đề tài cần hoàn thành 4 nhiệm vụ chính sau: - Khái quát cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu về DLCĐ tại làng nghề truyền thống - Đánh giá đƣợc các điều kiện phát triển DLCĐ tại làng gốm Phù Lãng - Đánh giá thực trạng hoạt động du lịch tại làng gốm Phù lãng - Đƣa ra đƣợc định hƣớng và giải pháp phát triển DLCĐ tại làng nghề gốm Phù Lãng 2 4. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của đề tài gồm 3 thôn: Thƣợng Thôn, Trung thôn và Hạ thôn thuộc xã Phù Lãng, huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh. 5. Cơ sở tài liệu thực hiện luận văn Để thực hiện luận văn tác giả sử dụng các nguồn tài liệu sau: - Các tài liệu về cơ sở lý luận du lịch cộng đồng - Các tài liệu về du lịch làng nghề truyền thống - Các tài liệu, số liệu thống kê, các báo cáo, dự án của UBND huyện Quế Võ, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh - Đề tài kế thừa kết quả nghiên cứu cơ sở lý luận của các công trình liên quan: Du lịch cộng đồng; Cộng đồng làng xã Việt Nam; Phát triển cộng đồng (lý thuyết và vận dụng); Cộng đồng và các vấn đề xã hội; Du lịch với dân tộc thiểu số ở Sa Pa; Nghiên cứu xây dựng mô hình phát triển du lịch cộng đồng tại Chùa HƣơngHà Tây; - Tài liệu điều tra xã hội học theo các bảng hỏi cho: khách du lịch, cộng đồng địa phƣơng. Bên cạnh đó còn tiến hành phỏng vấn nhanh tại đây. 6. Kết quả và ý nghĩa a) Kết quả - Tổng quan cơ sở lý luận về DLCĐ tại các làng nghề truyền thống - Đánh giá các điều kiện phát triển DLCĐ tại làng gốm Phù Lãng - Đánh giá thực trạng hoạt động du lịch tại làng gốm Phù Lãng. - Đánh giá tác động của hoạt động du lịch đối với kinh tế - xã hội và môi trƣờng của làng nghề. - Đề xuất định hƣớng và giải pháp phát triển DLCĐ tại làng gốm Phù Lãng. b) Ý nghĩa  Ý nghĩa khoa học DLCĐ tại các làng nghề truyền thống là một vấn đề còn khá mới đối với Việt Nam. Bởi vậy, ý nghĩa đầu tiên của đề tài chính là đƣa ra một cách nhìn đúng đắn về việc phát triển DLCĐ tại các làng nghề truyền thống, trên cơ sở tổng hợp các 3 AseanStem định nghĩa, nguyên tắc của nhiều tác giả và tổ chức du lịch thế giới.  Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của đề tài là nguồn tài liệu phục vụ cho việc xây dựng quy hoạch phát triển DLCĐ tại làng nghề Phù Lãng. Các nghiên cứu trƣớc đó về DLCĐ thƣờng diễn ra tại các VQG, khu bảo tồn, nghiên cứu DLCĐ tại làng gốm Phù Lãng sẽ mang đến nguồn tƣ liệu đa dạng về tính khả thi trong triển khai hoạt động du lịch này. Từ đó, hỗ trợ đắc lực cho công tác tổ chức và phát triển hoạt động DLCĐ trên quy mô cả nƣớc. Kết quả nghiên cứu và những định hƣớng, giải pháp cho việc phát triển DLCĐ ở khu vực nghiên cứu còn có thể đƣợc ứng dụng cho các khu vực có điều kiện tƣơng đồng, đồng thời là bài học kinh nghiệm cho việc phát triển bền vững. 7. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận thì luận văn gồm 4 chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu Chƣơng 2: Các điều kiện phát triển DLCĐ tại làng gốm Phù Lãng Chƣơng 3: Thực trạng hoạt động du lịch tại làng gốm Phù Lãng Chƣơng 4: Định hƣớng và giải pháp phát triển du lịch cộng đồng tại làng gốm Phù Lãng. 4 CHƢƠNG 1 : TỔNG QUAN CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Cơ sở lý luận về du lịch cộng đồng 1.1.1.1. Khái niệm về du lịch cộng đồng “Du lịch cộng đồng: Community tourism”, hay “Du lịch dựa vào cộng đồng: Communitybáed tourism” thực chất là nói đến những phƣơng cách, quan điểm, nguyên tắc phát triển của các loại hình du lịch bền vững có sự tham gia của CĐĐP nơi phân bố hoặc gần nơi phân bố các nguồn tài nguyên du lịch. Khái niệm DLCĐ cũng đã đƣợc nhiều nhà khoa học, nhiều tổ chức đƣa ra trong các công trình khoa học. Thuật ngữ Du lịch cộng đồng xuất phát từ hình thức du lịch làng bản từ những năm 1970 và khách du lịch tham quan các làng bản, tìm hiểu về phong tục tập quán, cuộc sống hoang dã, lễ hội, cũng có thể là một vài khách muốn khám phá hệ sinh thái đa dạng, địa hình hiểm trở, nhiều núi cao vực sâu nhƣng lại thƣa thớt dân cƣ, các điều kiện sinh hoạt đi lại và hỗ trợ rất khó khăn, nhất là đối với khách tham quan. Những lúc nhƣ vậy, những khách này rất cần có sự trợ giúp nhƣ dẫn đƣờng để tránh lạc, nơi ở qua đêm, ăn uống đã đƣợc ngƣời dân bản xứ tạo điều kiện giúp đỡ, cung cấp các dịch vụ; lúc đó, khách du lịch thƣờng gọi là chuyến du lịch có sự hỗ trợ của ngƣời bản xứ - đây là tiền đề cho phát triển loại hình DLCĐ. Ngày nay, DLCĐ đƣợc chính phủ, tổ chức kinh tế, xã hội của các nƣớc quan tâm nên đã trở thành lĩnh vực mới trong ngành công nghiệp du lịch. Bên cạnh đó, các tổ chức phi chính phủ tạo điều kiện giúp đỡ và tham gia vào lĩnh vực này nên từ đó các vấn đề xã hội, văn hóa, chính trị, kinh tế và sinh thái trong khuôn viên làng bản trở thành những tác nhân tham gia cung cấp dịch vụ cho du khách và thu hút đƣợc nhiều khách du lịch đến tham quan, ngƣời dân bản xứ cũng có thu nhập từ việc cung cấp dịch vụ và phục vụ khách tham quan nên loại hình DLCĐ ngày càng đƣợc phổ biến và có ý nghĩa không chỉ đối với khách du lịch, chính quyền sở tại mà với cả cộng đồng. 5 AseanStem Trên thực tế, DLCĐ đã đƣợc hình thành, lan rộng và tạo ra sự phong phú, đa dạng cho các loại sản phẩm dịch vụ cho các loại khách du lịch vào thập kỷ 89 và 90 của thế kỷ trƣớc tại các nƣớc trong khu vực châu Âu, châu Úc, châu Mỹ La tinh, DLCĐ đƣợc phát triển thông qua các tổ chức phi chính phủ, Hội thiên nhiên Thế giới. Du lịch cộng đồng bắt đầu phát triển mạnh ở các nƣớc châu Á, trong đó có các nƣớc trong khu vực ASEAN: Indonesia, Philipin, Thái Lan; các nƣớc khu vực khác: Ấn Độ, Nepal, Đài Loan. Do vị trí về du lịch cộng đồng, tùy theo góc nhìn, quan điểm nghiên cứu mà DLCĐ có những khái niệm khác nhau. Nhà nghiên cứu Nicole Hausle và Wollfgang Strasdas đƣa ra khái niệm: “Du lịch cộng đồng là một loại hình du lịch trong đó chủ yếu người dân địa phương đứng ra phát triển và quản lý. Lợi ích kinh tế có được từ du lịch sẽ đọng lại nền kinh tế địa phương”. Từ định nghĩa này, Nicole và Wolfgang chú trọng đến vai trò và lợi ích kinh tế DLCĐ đem lại cho ngƣời dân địa phƣơng. Theo Đỗ Thanh Hoa trong Tạp chí du lịch Việt Nam “Phát huy vai trò của CĐĐP phát triển du lịch bền vững”: “DLCĐ là một hình thái du lịch, trong đó chủ yếu là những ngƣời dân địa phƣơng đứng ra phát triển quản lý du lịch. Kinh tế địa phƣơng sẽ đƣợc phần lớn lợi nhuận từ hoạt động du lịch”. Từ việc nghiên cứu các khái niệm về DLCĐ, tiến sỹ Võ Quế đã rút ra khái niệm Phát triển DLCĐ trong cuốn sách của mình: “Du lịch cộng đồng là phương thức phát triển du lịch trong đó cộng đồng dân cư tổ chức cung cấp các dịch vụ để phát triển du lịch, đồng thời tham gia bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và môi trường, đồng thời cộng đồng được hưởng quyền lợi về vật chất và tinh thần từ phát triển du lịch và bảo tồn tự nhiên”[11] Theo Bùi Thị Hải Yến trong cuốn “Du lịch cộng đồng”: “DLCĐ có thể đƣợc hiểu là phƣơng thức phát triển du lịch bền vững mà ở đó CĐĐP có sự tham gia trực tiếp và chủ yếu trong các giai đoạn phát triển và mọi hoạt động du lịch. Cộng đồng nhận đƣợc sự hợp tác giúp đỡ của các tổ chức, cá nhân trong nƣớc và quốc tế, của chính quyền địa phƣơng, cũng nhƣ chính phủ và nhận đƣợc phần lớn lợi nhuận thu 6 đƣợc từ hoạt động du lịch nhằm phát triển cộng đồng, bảo tồn, khai thác tài nguyên môi trƣờng du lịch bền vững, đáp ứng nhu cầu du lịch phong phú, có chất lƣợng cao và hợp lý của du khách để mọi tầng lớp dân cƣ đều có thể sử dụng tiêu dùng các sản phẩm du lịch”.[16] Nhƣ vậy có thể hiểu DLCĐ là loại hình du lịch bền vững dựa vào cộng đồng địa phƣơng, trong đó cộng đồng sẽ trực tiếp tham gia vào hoạt động du lịch nhƣ khai thác, quản lý và bảo tồn nguồn tài nguyên và cộng đồng phải đƣợc hƣởng lợi từ hoạt động du lịch để từ đó giảm tỉ lệ nghèo đói, cải thiện thu nhập và nâng cao chất lƣợng cuộc sống. Tóm lại, DLCĐ tại làng nghề truyền thống là hình thức du lịch mà ở đó mục tiêu của du khách là muốn tìm hiểu về các làng nghề có lịch sử lâu đời. Các sản phẩm thủ công mỹ nghệ nhƣ mây tre đan, đồ gốm, đồ dệt, chạm khắc gỗ, đồ da, đồ trang sức, nhạc cụ, giấy, quần áo... tạo ra sức hút rất lớn đối với du khách. Do đó, du khách đến các làng nghề với mong muốn đƣợc tìm hiểu về các sản phẩm này, quy trình làm ra chúng và đƣợc tự tay làm ra một sản phẩm của riêng mình. Thực tế này tạo ra cơ hội cho DLCĐ phát triển. Du khách sẽ đƣợc hƣớng dẫn làm sản phẩm và trải nghiệm cuộc sống cùng ngƣời dân làng nghề nơi đây. Hình thức này giúp du khách có thể tiếp cận với những sản phẩm truyền thống, đặc trƣng của địa phƣơng. Qua đó tìm hiểu cách thức sản xuất và đời sống sinh hoạt của những ngƣời tạo ra những sản phẩm đó. Không những vậy, hình thức du lịch này còn giúp quảng bá cho hình ảnh của các sản phẩm truyền thống tại địa phƣơng đến với du khách. Hơn nữa, nó cũng giúp đem lại thêm thu nhập cho làng nghề từ hoạt động khai thác du lịch. Đây là một hƣớng đi mới trong việc phát triển du lịch, nó cũng rất phù hợp với phần lớn các làng quê tại Việt Nam. 1.1.1.2. Các điều kiện phát triển du lịch cộng đồng Để tổ chức hoạt động DLCĐ, một điểm du lịch cần đảm bảo các điều kiện cơ bản sau: - Điều kiện tiềm năng về tài nguyên môi trƣờng tự nhiên và nhân văn có ý 7 AseanStem nghĩa quyết định đến phát triển DLCĐ. Tài nguyên thiên nhiên và nhân văn đƣợc xem xét phong phú về số lƣợng, chủng loại, giá trị về chất lƣợng của từng loại, đƣợc đánh giá về độ quý hiếm. - Điều kiện yếu tố cộng đồng dân cƣ đƣợc xem xét đánh giá trên các yếu tố số lƣợng thành viên, bản sắc dân tộc, phong tục tập quán, trình độ học vấn và văn hóa, nhận thức trách nhiệm về tài nguyên và phát triển du lịch. - Điều kiện về cơ chế chính sách hợp lý tạo môi trƣờng thuận lợi cho việc phát triển du lịch và sự tham gia của cộng đồng. - Sự hỗ trợ, giúp đỡ của chính phủ, tổ chức phi chính phủ trong và ngoài nƣớc về nhân lực, tài chính và kinh nghiệm phát triển DLCĐ và các công ty lữ hành trong vấn đề tuyên truyền quảng cáo thu hút khách du lịch đến tham quan. 1.1.1.3. Mục tiêu và nguyên tắc phát triển du lịch cộng đồng a) Mục tiêu phát triển du lịch cộng đồng Phát triển DLCĐ nhằm đạt đến 4 mục tiêu cơ bản về mặt kinh tế, xã hội và môi trƣờng: - Góp phần bảo vệ tài nguyên (tự nhiên và nhân văn) và môi trƣờng. Phát triển DLCĐ nhằm phục hồi và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, vì vậy có đóng góp cho phát triển du lịch bền vững từ góc độ tài nguyên, môi trƣờng du lịch. - Đóng góp vào phát triển kinh tế địa phƣơng thông qua việc tăng doanh thu du lịch và những lợi ích kinh tế khác cho CĐĐP (tạo cơ hội việc làm tăng thu nhập cho CĐĐP, nâng cao trình độ lao động khu vực này; địa phƣơng hƣởng lợi từ việc phát triển hạ tầng du lịch…). - Khuyến khích và hỗ trợ sự tham gia của cộng đồng. - Mang đến cho du khách một sản phẩm du lịch có trách nhiệm đối với môi trƣờng và xã hội. b) Nguyên tắc phát triển du lịch cộng đồng Một số nguyên tắc chủ yếu đối với phát triển DLCĐ bao gồm: - Có sự đồng thuận của CĐĐP và các bên tham gia (bao gồm chính quyền địa phƣơng, cơ quan quản lý khác, các doanh nghiệp du lịch, các nhà nghiên cứu, 8 các tổ chức phi lợi nhuận và chính cộng đồng). - Có sự đa dạng về vai trò tham gia của cộng đồng. Các thành viên của cộng đồng sẽ tham gia vào việc lên kế hoạch, triển khai, kiểm soát các hoạt động du lịch tại cộng đồng. Ở đây, cần nhấn mạnh sự tham gia của CĐĐP vào quá trình tổ chức và thực hiện các hoạt động du lịch. Một số trƣờng hợp có thể trao quyền làm chủ cho cộng đồng. - Tôn trọng các giá trị văn hóa của cộng đồng: Thực tế cho thấy bất cứ chƣơng trình du lịch nào cũng ảnh hƣởng ít nhiều đến CĐĐP. Vì thế các giá trị văn hóa của cộng đồng phải đƣợc bảo vệ và giữ gìn với sự đóng góp tích cực của tất cả các thành phần tham gia vào hoạt động du lịch, đặc biệt là ngƣời dân địa phƣơng bởi không đối tƣợng nào có khả năng bảo vệ và duy trì các giá trị văn hóa tốt hơn họ. CĐĐP phải nhận thức đƣợc vai trò và vị trí của mình cũng nhƣ mặt tích cực và tiêu cực từ phát triển du lịch. - Phù hợp với khả năng của cộng đồng. Bao gồm khả năng nhận thức về vai trò và vị trí của mình trong việc sử dụng tài nguyên, nhận thức đƣợc tiềm năng to lớn của du lịch cho sự phát triển của cộng đồng cũng nhƣ biết đƣợc các bất lợi từ hoạt động du lịch và khách du lịch đối với tài nguyên cộng đồng. Các điều kiện, khả năng tài chính và nhân lực của cộng đồng để đáp ứng các yêu cầu phát triển du lịch. - Chia sẻ lợi ích từ DLCĐ: Theo nguyên tắc này cộng đồng phải cùng đƣợc hƣởng lợi nhƣ các thành phần khác khi tham gia vào hoạt động kinh doanh cung cấp các sản phẩm cho khách du lịch. Lợi ích kinh tế từ phát triển du lịch sẽ đƣợc phân chia công bằng cho mọi thành viên tham gia và một phần dành để tái đầu tƣ cho cộng đồng về cơ sở hạ tầng và chăm sóc sức khỏe, giáo dục. - Xác lập quyền sở hữu và tham gia của cộng đồng đối với việc bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và văn hóa hƣớng tới sự phát triển bền vững. 1.1.1.4. Ý nghĩa phát triển du lịch cộng đồng Nhiều hội thảo, diễn đàn quốc tế về DLCĐ đã nêu lên ý nghĩa phát triển DLCĐ đối với nhiều vấn đề nhƣ kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa, an ninh quốc phòng, bản thân cộng đồng …, thể hiện rõ nét nhất các vấn đề: 9 AseanStem - Đối với công tác bảo tồn: DLCĐ phát triển sẽ gia tăng thu nhập cho CĐĐP đặc biệt là ở vùng nông thôn nơi tỷ lệ đói nghèo còn cao. Đây sẽ là yếu tố tích cực góp phần làm giảm tác động của cộng đồng đến các giá trị cảnh quan, tự nhiên, qua đó sẽ góp phần bảo tồn tài nguyên, môi trƣờng đảm bảo cho phát triển du lịch bền vững. - Đối với cộng đồng: Du lịch phát triển góp phần tạo cơ hội việc làm cho cộng đồng, làm thay đổi cơ cấu, nâng cao trình độ lao động từ đó hạn chế tình trạng di cƣ của cộng đồng từ khu vực nông thôn ra khu vực thành thị, góp phần ổn định xã hội. Phát triển du lịch giúp CĐĐP đƣợc hƣởng lợi từ cơ sở hạ tầng xã hội (giao thông, điện, nƣớc, bƣu chính viễn thông…). Đây cũng sẽ là yếu tố tích cực để đảm bảo sự công bằng trong phát triển du lịch, một trong những nội dung quan trọng của phát triển du lịch bền vững. Mang lại lợi ích cho các thành viên cộng đồng tham gia trực tiếp cung cấp các dịch vụ cho khách du lịch, đồng thời các thành viên khác cũng đƣợc hƣởng lợi từ sự đóng góp của du lịch. Tạo điều kiện đẩy mạnh giao lƣu văn hóa và giao lƣu kinh tế giữa các vùng miền, giữa Việt Nam và các nƣớc khác trên thế giới. Ý nghĩa này cũng là yếu tố quan trọng góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của Việt Nam đồng thời là cơ hội để phát triển kinh tế ở những địa phƣơng còn khó khăn. - Đối với du lịch: phát triển DLCĐ có ý nghĩa tạo ra sự đa dạng sản phẩm dịch vụ du lịch của các địa phƣơng, các quốc gia. Góp phần thu hút khách du lịch. Góp phần bảo vệ tài nguyên thiên nhiên nói chung và tài nguyên du lịch nói riêng. 1.1.1.5. Một số hình thức tham gia phổ biến của CĐĐP trong du lịch Nhƣ đã trình bày, DLCĐ thƣờng không tồn tại độc lập mà có tính liên kết chặt chẽ với các loại hình du lịch khác để tạo thành những sản phẩm du lịch đảm bảo các nội dung đã nên ở trên. Trong giai đoạn hiện nay, các dạng tham gia phổ 10