Tài liệu Quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã thịnh đức, thành phố thái nguyên, tỉnh thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH BÙI VĂN QUÝ QUẢN LÝ NGÂN SÁCH XÃ TRÊN ĐỊA BÀN XÃ THỊNH ĐỨC, THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Chuyên ngành: Quản lý kinh tế THÁI NGUYÊN - 2018 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH BÙI VĂN QUÝ QUẢN LÝ NGÂN SÁCH XÃ TRÊN ĐỊA BÀN XÃ THỊNH ĐỨC, THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 8.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐỖ THỊ BẮC THÁI NGUYÊN - 2018 i LỜI CAM ĐOAN Số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này tôi xin cam đoan là hoàn toàn trung thực, do bản thân thu thập từ các nguồn tài liệu tham khảo và nghiên cứu, phân tích, đánh giá. Số liệu trên chưa được sử dụng để bảo vệ một đề tài học vị nào. Trong quá trình nghiên cứu thực hiện đề tài và hoàn thành được luận văn tác giả đều gửi lời cảm ơn tới những người đã giúp đỡ. Thông tin, tài liệu trình bày trong luận văn đã được ghi rõ nguồn gốc cụ thể. Thái Nguyên, tháng 02 năm 2018 Tác giả luận văn Bùi Văn Quý ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập tại trường Đại học Kinh tế & QTKD Thái Nguyên khi nghiên cứu thực hiện đề tài, tôi đã nhận được sự giúp đỡ rất lớn của các đơn vị, tập thể và các cá nhân. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo, bộ phận sau đại học, cùng các thầy, cô giáo trong trường Đại học Kinh tế và Quản trị Kinh doanh Thái Nguyên đã tận tình giúp đỡ, tạo mọi điều kiện cho tôi trong quá trình học tập nghiêm cứu và thực hiện đề tài. Đặc biệt xin chân thành cảm ơn sự hướng dẫn tận tình, khoa học của PGS. TS Đỗ Thị Bắc trong suốt thời gian nghiên cứu thực hiện đề tài. Tôi xin trân thành cảm ơn sự giúp đỡ và tạo điều kiện của các đồng chí lãnh đạo, cán bộ, công chức UBND xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên; Phòng Tài chính- kế hoạch thành phố, cùng các phòng, ban, ngành đoàn thể có liên quan đã giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu thực hiện đề tài. Tôi xin trân thành cảm ơn sự giúp đỡ của gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã cổ vũ, động viên, tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt quá trình tham gia học tập và thực hiện luận văn này. Xin trân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 02 năm 2018 Tác giả luận văn Bùi Văn Quý iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................... vi DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................................vii DANH MỤC CÁC HÌNH ....................................................................................... viii MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài ................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ............................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 3 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của Luận văn .......................................................... 3 5. Bố cục của luận văn ................................................................................................ 4 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ NGÂN SÁCH XÃ ................................................................................................................... 5 1.1. Cơ sở lý luận về quản lý ngân sách xã ................................................................. 5 1.1.1. Khái niệm, đặc điểm của Ngân sách xã ............................................................ 5 1.1.2. Vị trí của ngân sách trong hệ thống ngân sách Nhà nước ................................. 9 1.1.3. Nguyên tắc của quản lý ngân sách xã ............................................................. 14 1.1.4. Nội dung quản lý ngân sách xã ....................................................................... 15 1.1.5. Những yếu tố ảnh hưởng đến quản lý ngân sách xã ...................................... 22 1.2. Kinh nghiệm quản lý ngân sách xã ở Việt Nam và bài học kinh nghiệm rút ra .......................................................................................................................... 24 1.2.1. Kinh nghiệm quản lý ngân sách xã ở Việt Nam ............................................. 24 1.2.2. Bài học kinh nghiệm rút ra cho xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên về công tác quản lý thu, chi ngân sách xã .................................... 29 Chương 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU....................................................... 30 2.1. Các câu hỏi đặt ra mà đề tài cần nghiên cứu ...................................................... 30 2.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 30 2.2.1. Phương pháp thu thập thông tin ...................................................................... 30 iv 2.2.2. Phương pháp tổng hợp thông tin ..................................................................... 31 2.2.3. Phương pháp phân tích .................................................................................... 32 2.3. Các chỉ tiêu phân tích ......................................................................................... 33 2.3.1. Chỉ tiêu về hiệu quả kinh tế - xã hội của địa phương ..................................... 33 2.3.2.. Chỉ tiêu đánh giá kết quả quản lý ngân sách xã ............................................. 34 2.3.3. Chỉ tiêu phản ánh nguyên nhân ảnh hưởng đến kết quả quản lý ngân sách xã ....................................................................................................................... 34 Chương 3: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NGÂN SÁCH XÃ TRÊN ĐỊA BÀN XÃ THỊNH ĐỨC, TP. THÁI NGUYÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN ............ 36 3.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội của xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên ........................................................................................ 36 3.1.1. Đặc điểm tự nhiên xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên ............................ 36 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên ................. 39 3.1.3. Đánh giá những thuận lợi, khó khăn của xã Thịnh Đức ................................. 43 3.2. Thực trạng quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên................................................................................ 45 3.2.1. Tổ chức bộ máy quản lý ngân sách Xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên ........................................................................................ 45 3.2.2. Thực trạng quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên................................................................................ 46 3.2.3. Kết quả quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên ........................................................................................ 54 3.2.4. Đánh giá của các cán bộ về quản lý ngân sách xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên................................................................................ 68 3.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý ngân sách xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên................................................................................ 73 3.4. Đánh giá chung về tình hình công tác quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên ........................................... 76 3.4.1. Những thành tựu đạt được............................................................................... 76 3.4.2. Những mặt hạn chế cần khắc phục ................................................................. 77 v 3.4.3. Nguyên nhân ................................................................................................... 78 Chương 4: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUẢN LÝ NGÂN SÁCH XÃ THỊNH ĐỨC, THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN .......... 80 4.1. Quan điểm, định hướng, mục tiêu hoàn thiện quản lý thu, chi ngân sách xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên ........................................... 80 4.1.1. Quan điểm hoàn thiện quản lý ngân sách xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên ........................................................................................ 80 4.1.2. Định hướng hoàn thiện quản lý thu, chi ngân sách xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên ........................................................................ 80 4.1.3. Mục tiêu hoàn thiện quản lý thu, chi ngân sách xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên................................................................................ 81 4.2. Giải pháp hoàn thiện quản lý thu, chi ngân sách xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên................................................................................ 81 4.2.1. Hoàn thiện hệ thống căn cứ, định mức trong lập dự toán và phân bổ dự toán ngân sách xã Thịnh Đức .................................................................................... 81 4.2.2. Tăng cường quản lý chấp hành dự toán thu, chi ngân sách xã Thịnh Đức ..... 83 4.2.3. Hoàn thiện quyết toán ngân sách xã Thịnh Đức ............................................. 86 4.2.4. Hoàn thiện tốt công khai quyết toán ngân sách xã Thịnh Đức ....................... 86 4.2.5. Thường xuyên kiểm tra, thanh tra trong quản lý ngân sách xã Thịnh Đức .... 87 4.2.6. Cần tăng cường cải tạo, nuôi dưỡng nguồn thu, cơ chế quản lý nguồn thu ........ 87 4.2.7. Phấn đấu tăng cường công tác đào tạo cán bộ quản lý ngân sách xã Thịnh Đức ................................................................................................................. 88 4.2.8. Cần khuyến khích phát triển kinh tế - xã hội trên địa bàn xã Thịnh Đức ....... 89 4.3. Kiến nghị ............................................................................................................ 90 KẾT LUẬN .............................................................................................................. 92 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 94 PHỤ LỤC ................................................................................................................. 97 vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BHXH : Bảo hiểm xã hội BHYT : Bảo hiểm y tế CC : Cơ cấu DVXD : Dịch vụ xây dựng GTGT : Giá trị gia tăng HĐND : Hội đồng nhân dân NS : Ngân sách NSNN : Ngân sách nhà nước NSX : Ngân sách xã SL : Số lượng THCS : Trung học cơ sở TNCN : Thu nhập cá nhân TP : Thành phố UBND : Ủy ban nhân dân VSATTP : Vệ sinh an toàn thực phẩm VSMTNT : Vệ sinh môi trường nông thôn XDCB : Xây dựng cơ bản vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Số lượng mẫu điều tra ............................................................................... 31 Bảng 3.1: Trình độ chuyên môn đội ngũ cán bộ quản lý Ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức....................................................................................... 46 Bảng 3.2. Cơ cấu nguồn thu ngân sách xã Thịnh Đức năm 2014 - 2016 ................. 54 Bảng 3.3. Tình hình thực hiện dự toán chi ngân sách xã Thịnh Đức năm 20142016............................................................................................................ 59 Bảng 3.4. Cơ cấu các khoản chi ngân sách xã Thịnh Đức năm 2014-2016 ............. 60 Bảng 3.5. Tổng hợp chi thường xuyên xã Thịnh Đức năm2014 - 2016 ................... 61 Bảng 3.6. Quyết toán thu ngân sách xã Thịnh Đức năm 2014 ................................ 65 Bảng 3.7. Quyết toán thu ngân sách xã Thịnh Đức năm 2015 ................................. 66 Bảng 3.8. Quyết toán thu ngân sách xã Thịnh Đức năm 2016 ................................. 67 Bảng 3.9. Đánh mức độ quan tâm và hiểu biết về quản lý ngân sách xã Thịnh Đức ............................................................................................................. 69 Bảng 3.10. Đánh giá về mức độ tin tưởng quản lý ngân sách xã Thịnh Đức ........... 69 Bảng 3.11. Đánh giá về lập dự toán trên địa bàn xã Thịnh Đức ............................... 70 Bảng 3.12. Đánh giá về chấp hành dự toán ngân sách xã Thịnh Đức ...................... 71 Bảng 3.13. Đánh giá về quyết toán ngân sách xã Thịnh Đức ................................... 72 Bảng 3.14. Đánh giá về kiểm tra, thanh tra trong quản lý ngân sách xã Thịnh Đức ............................................................................................................. 73 Bảng 4.1. Dự kiến kế hoạch thu ngân sách xã Thịnh Đức giai đoạn 2017 2020............................................................................................................ 84 Bảng 4.2. Dự kiến kế hoạch chi ngân sách xã Thịnh Đức giai đoạn 2017 2020............................................................................................................ 85 viii DANH MỤC CÁC HÌNH Sơ đồ 1.1. Sơ đồ Bộ máy quản lý ngân sách xã Thịnh Đức .....................................45 Sơ đồ 3.2: Quy trình lập dự toán xã Thịnh Đức ........................................................49 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Hoàn thiện công tác quản lý ngân sách Nhà nước là một phạm trù khoa học, nó biểu hiện năng lực tổ chức quản lý và trình độ của nền kinh tế - xã hội. Ngân sách xã (NSX) là cấp cuối cùng trong phân cấp quản lý ngân sách Nhà nước (NSNN). NSX có vai trò rất quan trọng trong đời sống của người dân, đặc biệt đối với người dân nông thôn. Là một đơn vị hành chính Nhà nước cấp cơ sở, chính quyền cấp xã trực tiếp giải quyết các mối quan hệ giữa Nhà nước với nhân dân dựa trên các quy định của pháp luật. Do vậy, NSX là công cụ tiên quyết cho chính quyền xã thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình. Trong chủ trương đổi mới của Đảng và Nhà nước, việc ưu tiên cho phát triển nông thôn là vấn đề cấp thiết cần giải quyết nhằm thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước. Để thực hiện được điều đó, ngoài việc phát triển kinh tế - xã hội, xây dựng cơ sở hạ tầng, các công trình phúc lợi,… thì còn phải xây dựng và hoàn thiện các cơ chế chính sách để quản lý tại cấp cơ sở, cụ thể là chính quyền cấp xã, thị trấn (sau đây gọi chung là cấp xã). Đặc biệt, phải hoàn thiện cơ chế chính sách liên quan đến hoạt động tài chính ngân sách xã, vì lĩnh vực này ảnh hưởng đến tất cả các hoạt động của chính quyền cấp xã. Ngân sách xã là công cụ, phương tiện vật chất bằng tiền để chính quyền cấp xã thực hiện các chức năng nhiệm vụ của mình, là một công cụ kinh tế quan trọng điều tiết, quản lý nền kinh tế xã hội tại địa phương. Là một cấp ngân sách cơ sở cuối cùng trong hệ thống NSNN, ngân sách xã trong những năm qua đã được Đảng và Nhà nước quan tâm chú ý cùng với quá trình phát triển và hoàn thiện không ngừng chức năng, nhiệm vụ của chính quyền cấp cơ sở. Chính vì lý do đó, cùng với việc chú trọng quản lý ngân sách của nhà nước (NSNN), Đảng và nhà nước còn quan tâm tới việc nâng cao hiệu quả công tác quản lý ngân sách xã bằng hệ thống Luật ngân sách Nhà nước: Luật NSNN số 47/1996/QH10 ban hành ngày 20/3/1996; Luật NSNN số 06/1998/QH10 sửa đổi bổ sung một số điều của Luật NSNN năm 1996; Luật số 01/2002/QH11 - Luật NSNN; Luật NSNN số 83/2015/QH13 (có hiệu lực từ 1/1/2017). 2 Tuy nhiên, trong điều kiện hiện nay, công tác quản lý ngân sách xã còn nhiều vấn đề cần phải bàn, nhiều điều bất cập, nhiều những tồn tại cần phải được hoàn thiện để đáp ứng được sự phát triển lớn mạnh của nền kinh tế đất nước, cả về chiều rộng lẫn chiều sâu phù hợp với thời đại hội nhập kinh tế. Sự ổn định vững chắc, ngày càng lớn mạnh của ngân sách xã sẽ đóng góp vào sự ổn định phát triển của ngân sách nhà nước và nền tài chính quốc gia. Ngân sách Nhà nước là một bộ phận trọng tâm cấu thành quan trọng nhất của nền tài chính nhà nước, là nguồn lực để bảo đảm thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước và phát triển quốc gia. Vì vậy, quản lý thống nhất nền tài chính quốc gia, xây dựng ngân sách Nhà nước lành mạnh, củng cố kỷ luật tài chính, sử dụng tiết kiệm, có hiệu quả, tăng tích lũy để thực hiện công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao đời sống nhân dân, bảo đảm quốc phòng, an ninh, đối ngoại là yêu cầu quan trọng trong quản lý kinh tế của các quốc gia. Ngân sách xã là một khâu quan trọng trong điều tiết kinh tế vĩ mô. Ngân sách xã là một bộ phận cấu thành ngân sách nhà nước, là công cụ để chính quyền cấp xã thực hiện các chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn trong quá trình quản lý kinh tế xã hội, an ninh quốc phòng. Trong những năm qua, thực hiện chiến lược ổn định và phát triển kinh tế - xã hội, xã Thịnh Đức đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Tốc độ phát triển kinh tế năm sau cao hơn năm trước, trong đó quản lý thu, chi ngân sách xã được đặc biệt trú trọng. Tuy nhiên, thực tế hiện nay những yếu tố, điều kiện tiền đề chưa được tạo lập đồng bộ, làm cho quá trình quản lý ngân sách các cấp đạt hiệu quả thấp, chưa đáp ứng được yêu cầu mà Luật Ngân sách đặt ra. Vì vậy, tăng cường quản lý ngân sách xã, đổi mới quản lý thu, chi ngân sách xã là nhiệm vụ quan trọng, tạo điều kiện tăng thu ngân sách xã và sử dụng ngân sách xã tiết kiệm, có hiệu quả hơn góp phần đạt được mục tiêu công nghiệp hoá, hiện đại hoá, đáp ứng được yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao đời sống nhân dân. Qua thực tế quản lý NSNN nói chung và quản lý NSX nói riêng còn nhiều khiếm khuyết, hạn chế. Để góp phần hơn nữa Luật NSNN nói chung và chế độ quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức nói riêng. 3 Chính vì vậy, việc nghiên cứu đề tài “Quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên" mang tính cấp thiết và có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài 2.1. Mục tiêu chung Trên cơ sở lý luận về quản lý ngân sách xã và thực tiễn hoạt động quản lý ngân sách xã, đánh giá thực trạng quản lý ngân sách xã, đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện quản lý ngân sách xã trên trên địa bàn xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hoá cơ sở lý luận và thực tiễn hoạt động quản lý ngân sách xã. - Phân tích, đánh giá thực trạng quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên trong giai đoạn 2014 - 2016. - Giải pháp hoàn thiện quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên trong giai đoạn tới. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu * Đối tượng nghiên cứu là các vấn đề quản lý ngân sách xã Thịnh Đức, TP Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên theo Luật Ngân sách ... chính sách của xã về quản lý thu, chi NSNN * Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: Đề tài được thực hiện tại xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên. - Phạm vi thời gian: Nghiên cứu thực trạng quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2014 - 2016. - Phạm vi nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu các vấn đề có liên quan đến quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức. Chủ yếu tập trung vào việc nghiên cứu, giải quyết về quản lý ngân sách xã. 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của Luận văn Luận văn là công trình khoa học có ý nghĩa lý luận và thực tiễn thiết thực, là tài liệu giúp quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức, thành phố Thái 4 Nguyên, tỉnh Thái Nguyên xây dựng quy hoạch và kế hoạch quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020 có cơ sở khoa học. Luận văn nghiên cứu khá toàn diện và có hệ thống quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên có ý nghĩa thiết thực. Hoàn thiện quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên 5. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và phụ lục, nội dung của luận văn được kết cấu thành 4 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý ngân sách xã. Chương 2: Phương pháp nghiên cứu Chương 3: Thực trạng quản lý ngân sách xã trên địa bàn xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên. Chương 4: Giải pháp hoàn thiện quản lý ngân sách xã Thịnh Đức, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên. 5 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ NGÂN SÁCH XÃ 1.1. Cơ sở lý luận về quản lý ngân sách xã 1.1.1. Khái niệm, đặc điểm của Ngân sách xã 1.1.1.1. Khái niệm ngân sách xã Nhà nước ra đời là kết quả của cuộc đấu tranh giai cấp trong xã hội. Nhà nước đảm bảo thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của mình bằng công cụ tài chính là Ngân sách nhà nước, nhằm thúc đẩy phát triển toàn diện nền kinh tế xã hội của đất nước. Nhà nước kiểm soát trật tự xã hội chặt chẽ thông qua tổ chức bộ máy theo các cấp chính quyền, từ trung ương đến địa phương để kịp thời can thiệp vào nền kinh tế theo chiều hướng khuyến khích phát triển. Gắn với cấp chính quyền trong tổ chức bộ máy Nhà nước là một cấp ngân sách. Cấp xã tồn tại kéo theo sự xuất hiện của Ngân sách xã, chính vì vậy NSX tồn tại là một tất yếu khách quan. Ngân sách xã là toàn bộ các khoản thu, chi trong dự toán đã được Hội đồng nhân dân (HĐND) xã quyết định và được thực hiện trong 1 năm nhằm đảm bảo nguồn tài chính cho chính quyền cấp xã hoạt động trong quá trình thực hịên các chức năng, nhiệm vụ về quản lý kinh tế - xã hội trên địa bàn. Xét về hình thức biểu hiện, ngân sách cấp xã là toàn bộ các khoản thu, chi trong dự toán đã được HĐND cấp xã quyết định và được thực hiện trong một năm, nhằm đảm bảo nguồn tài chính cho chính quyền nhà nước cấp xã trong quá trình thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của mình về quản lý kinh tế-xã hội trên địa bàn. Xét về bản chất, ngân sách cấp xã là hệ thống các quan hệ kinh tế giữa chính quyền Nhà nước cấp xã với các chủ thể khác phát sinh trong quá trình phân phối các nguồn tài chính nhằm tạo lập quỹ ngân sách cấp xã, trên cơ sở đó đáp ứng các nhu cầu chi gắn với việc thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của chính quyền cấp xã. Ngân sách xã là một cấp ngân sách nhà nước (NSNN) nên nó mang đầy đủ những đặc điểm chung của NSNN: + Các khoản thu, chi ngân sách được dự toán và thực hiện trong 1 năm, theo một chu trình; 6 + Thu ngân sách bao gồm các khoản thu của NSNN phân cấp cho ngân sách xã và các khoản huy động đóng góp của các tổ chức cá nhân trên nguyên tắc tự nguyện theo quy định của pháp luật do HĐND xã quyết định; + Chi ngân sách bao gồm chi đầu tư phát triển và chi thường xuyên theo phân cấp quản lý nhà nước cho cấp xã; Ngân sách xã là một cấp ngân sách cơ sở trong hệ thống NSNN, nó đại diện và đảm bảo tài chính cho chính quyền xã có thể chủ động khai thác những thế mạnh có sẵn để phát triển kinh tế, thực hiện các chính sách xã hội, giữ gìn an ninh trật tự xã hội công bằng dân chủ và văn minh trên địa bàn xã. Ngân sách xã trực tiếp gắn với người dân, trực tiếp giải quyết toàn bộ mối quan hệ về lợi ích giữa Nhà nước với dân. Chính vì vậy, NSX là tiền đề đồng thời là hệ quả trong quá trình quản lý kinh tế - xã hội của Nhà nước. Có thể hiểu một cách khái quát nhất về NSX như sau: NSX là hệ thống các quan hệ kinh tế phát sinh trong quá trình tạo lập, phân phối và sử dụng quỹ tiền tệ của chính quyền Nhà nước cấp xã nhằm phục vụ cho việc thực hiện các chức năng của Nhà nước cấp cơ sở trong khuôn khổ đã được phân công, phân cấp quản lý. 1.1.1.2. Đặc điểm của ngân sách xã Trong công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, hệ thống NSNN ngày càng được hoàn thiện, nền tài chính quốc gia đã và đang được nâng cao hiệu quả. Song song với quá trình đó, NSX ngày càng chứng minh tầm quan trọng, tính hiệu quả trong hoạt động của mình góp phần vào sự nghiệp phát triển kinh tế. Ngân sách cấp xã là một cấp ngân sách trong hệ thống NSNN nên nó cũng mang đầy đủ những đặc điểm của NSNN; thêm vào đó là đặc điểm riêng tạo nên sự khác biệt căn bản với các cấp ngân sách khác. * Đặc điểm chung: - Hoạt động của ngân sách cấp xã luôn gắn chặt với hoạt động chính quyền nhà nước cấp xã. - Quản lý ngân sách cấp xã nhất thiết phải tuân theo một chu trình chặt chẽ và khoa học. 7 - Phần lớn các khoản thu, chi của ngân sách cấp xã được thực hiện theo phương thức phân phối lại và không hoàn trả một cách trực tiếp. * Đặc điểm riêng: Ngân sách cấp xã vừa là một cấp ngân sách cơ sở trong hệ thống NSNN, vừa là một đơn vị dự toán trực tiếp sử dụng kinh phí. Đặc điểm này có ảnh hưởng không nhỏ đến việc thiết lập các chính sách, cơ chế trong quản lý ngân sách cấp xã. + Một là, các chỉ tiêu thu, chi NSX luôn mang tính pháp lý (nghĩa là các chỉ tiêu này được quy định bằng văn bản pháp luật và được pháp luật đảm bảo thực hiện). + Hai là, NSX là một loại quỹ tiền tệ của cơ quan chính quyền Nhà nước cấp cơ sở. Hoạt động của quỹ được thể hiện trên hai phương diện: huy động nguồn thu vào quỹ gọi là thu NSX, phân phối và sử dụng quỹ gọi là chi NSX. + Ba là, đằng sau quan hệ thu chi NSX là quan hệ lợi ích phát sinh trong quá trình thu chi NSX giữa hai chủ thể: một bên là lợi ích chung của cộng đồng cấp cơ sở mà đại diện là chính quyền cấp xã, một bên là các chủ thể kinh tế xã hội… + Bốn là, NSX vừa là một cấp ngân sách, lại vừa là một đơn vị dự toán đặc biệt (dưới nó không có đơn vị dự toán trực thuộc). Đặc điểm này có ảnh hưởng chi phối lớn đến quá trình tổ chức lập, chấp hành và quyết toán NSX. Xã là đơn vị cơ sở trong hệ thống tổ chức bộ máy Nhà nước, gắn bó trực tiếp với người dân và nền kinh tế xã hội. Chính vì vậy, nghiên cứu công tác quản lý NSX tuy không phải là công việc mới đặt ra song lại vô cùng cần thiết để tìm ra những giải pháp hữu hiệu nhất nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách trong điều kiện kinh tế hiện nay. Ngân sách xã mang tính chất “lưỡng tính”, vừa là một cấp tự cân đối thu chi, vừa là đơn vị trực tiếp chi tiêu. Hay nói cách khác, NSX vừa là một cấp ngân sách, vừa là đơn vị dự toán, nó không có đơn vị dự toán trực thuộc nào, nó vừa tạo nguồn thu vừa phải phân bổ nhiệm vụ chi. 1.1.1.3. Khái niệm quản lý ngân sách xã Quản lý ngân sách xã thực chất là quản lý một bộ phận nhỏ trong Quản lý NSNN, phạm vi quản lý thu hẹp trong một xã hoặc thị trấn. Vậy, có thể hiểu Quản lý ngân sách xã là sự tác động của Nhà nước nói chung (bộ máy chính quyền xã) lên công tác quản lý thu - chi ngân sách xã nhằm thực hiện các chức năng nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. 8 Công tác quản lý ngân sách xã gồm: quản lý quy trình ngân sách (quản lý thu, quản lý chi), quản lý thanh tra, kiểm tra ngân sách. 1.1.1.4. Đặc điểm của quản lý ngân sách xã Vai trò của NSNN ngày càng được khẳng định và nền tài chính quốc gia đã và đang được nâng cao hiệu quả. Cùng với vấn đề đó NSX cũng ngày càng chứng minh tầm quan trọng, tính hiệu quả trong hoạt động của mình góp phần vào sự nghiệp phát triển kinh tế xã hội. Là một cấp ngân sách trong hệ thống NSNN nên NSX cũng mang đầy đủ các đặc điểm chung của ngân sách các cấp chính quyền địa phương, đó là: - Được phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi theo quy định của pháp luật hiện hành. - Được quản lý và điều hành theo dự toán và theo chế độ, tiêu chuẩn, định mức do cơ quan có thẩm quyền quy định. - Hoạt động thu, chi của Ngân sách xã luôn gắn liền với chức năng, nhiệm vụ của chính quyền xã đã được phân cấp, đồng thời luôn chịu sự kiểm tra, giám sát của cơ quan quyền lực Nhà nước cấp xã - đó là HĐND cấp xã; - Ngân sách xã là cấp Ngân sách cuối cùng gắn chặt với việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của chính quyền cấp xã, là nơi trực tiếp giải quyết mối quan hệ lợi ích giữa Nhà nước và nhân dân. Mối quan hệ về lợi ích đó được thực hiện thông qua hoạt động thu, chi Ngân sách xã. Trên cơ sở đó, chính quyền cấp xã cũng đảm bảo thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình. Bên cạnh các đặc điểm chung, NSX còn có các đặc điểm riêng sau đây: Một là, NSX là một loại quỹ tiền tệ của cơ quan chính quyền Nhà nước cấp cơ sở. Hoạt động của quỹ được thể hiện trên hai phương diện: huy động nguồn thu vào quỹ gọi là thu NSX, phân phối và sử dụng quỹ gọi là chi NSX. Hai là, các chỉ tiêu thu chi NSX luôn mang tính pháp lý (nghĩa là các chỉ tiêu này được quy định bằng văn bản pháp luật và được pháp luật đảm bảo thực hiện). Ba là, đằng sau quan hệ thu chi NSX là quan hệ lợi ích phát sinh trong quá trình thu, chi NSX giữa hai chủ thể: một bên là lợi ích chung của cộng đồng cấp cơ sở mà đại diện là chính quyền cấp xã, một bên là các chủ thể kinh tế xã hội... 9 Bốn là, NSX vừa là một cấp ngân sách, lại vừa là một đơn vị dự toán đặc biệt (dưới nó không có đơn vị dự toán trực thuộc). Đặc điểm này có ảnh hưởng chi phối lớn đến quá trình tổ chức lập, chấp hành và quyết toán NSX. Xã là đơn vị cơ sở trong hệ thống tổ chức bộ máy Nhà nước, gắn bó trực tiếp với người dân và nền kinh tế xã hội. Chính vì vậy, nghiên cứu công tác quản lý NSX tuy không phải là công việc mới đặt ra song lại vô cùng cần thiết để tìm ra những giải pháp hữu hiệu nhất nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách trong điều kiện hiện nay. Hay nói cách khác, NSX vừa là một cấp ngân sách, vừa là đơn vị dự toán, nó không có đơn vị dự toán trực thuộc nào, nó vừa tạo nguồn thu vừa phải phân bổ nhiệm vụ chi. 1.1.2. Vị trí của ngân sách trong hệ thống ngân sách Nhà nước 1.1.2.1. Vị trí của ngân sách trong hệ thống ngân sách Nhà nước - Điều tiết nền kinh tế, thúc đẩy phát triển kinh tế. Góp phần định hướng hình thành cơ cấu kinh tế mới, kích thích sản xuất kinh doanh, phát triển và chống độc quyền. Ngân sách nhà nước cung cấp kinh phí để nhà nước đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng cơ sở, hình thành các doanh nghiệp thuộc lĩnh vực then chốt từ đó tạo môi trường, điều kiện thuận lợi cho các thành phần kinh tế khác phát triển. Nhà nước sử dụng một nguồn vốn không nhỏ để hình thành các doanh nghiệp nhà nước là biện pháp thúc đẩy nền kinh tế phát triển. Hệ thống ngân sách Nhà nước là tổng thể các cấp ngân sách có mối quan hệ cơ hữu với nhau trong quá trình thực hiện việc thu, chi của mỗi cấp ngân sách. Ngân sách nhà nước bao gồm ngân sách trung ương và ngân sách địa phương. Ngân sách địa phương bao gồm ngân sách của đơn vị hành chính các cấp có Hội đồng Nhân dân và Uỷ ban Nhân dân. Theo quy định của Luật tổ chức Hội đồng Nhân dân và Uỷ ban Nhân dân hiện hành bao gồm: Ngân sách tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương (gọi chung là ngân sách tỉnh) bao gồm ngân sách cấp tỉnh và ngân sách của các TP Thái Nguyên, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh. - Ngân sách huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh (gọi chung là ngân sách TP) Bao gồm ngân sách cấp TP và ngân sách các xã, thị trấn. 10 - Ngân sách các xã, thị trấn (gọi chung là ngân sách xã). Trên thế giới, hầu hết các nước, kể cả các nước phát triển và đang phát triển đều có ngân sách xã. Ngân sách xã là một bộ phận của hệ thống NSNN và được quản lý theo quy định của luật pháp để chống độc quyền và giữ cho thị trường tránh rơi vào tình trạng cạnh tranh không hoàn hảo. Trong những trường hợp cần thiết, sử dụng một số vốn trong ngân sách để hỗ trợ cho các doanh nghiệp ổn định về cơ cấu, vượt qua thời kỳ khó khăn hoặc chuẩn bị chuyển sang một cơ cấu mới cao hơn. Thông qua các khoản thuế và chính sách thuế sẽ đảm bảo thực hiện vai trò định hướng đầu tư, kích thích hoặc hạn chế sản xuất kinh doanh. Vay nợ nước ngoài và trong nước sẽ tạo thêm nguồn thu cho ngân sách nhà nước nhưng cần phải thận trọng trong các chính sách điều khoản, mức vay và thời hạn vay và đảm bảo sử dụng hợp lý, tiết kiệm và hiệu quả nguồn vốn vay này. Bên cạnh đó ngân sách Nhà nước đóng vai trò quan tọng trong việc định hướng hình thành cơ cấu kinh tế mới, kích thích sản xuất kinh doanh phát triển và chống độc quyền, hạn chế có hiệu quả trong việc quản lý nguồn ngân sách xã Ngân sách nhà nước cung cấp kinh phí để nhà nước đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng cơ sở, hình thành các doanh nghiệp thuộc lĩnh vực then chốt từ đó tạo môi trường, điều kiện thuận lợi cho các thành phần kinh tế khác phát triển. Nhà nước sử dụng một nguồn vốn không nhỏ để hình thành các doanh nghiệp nhà nước là biện pháp để chống độc quyền và giữ cho thị trường tránh rơi vào tình trạng cạnh tranh không hoàn hảo. Trong những trường hợp cần thiết, sử dụng một số vốn trong ngân sách để hỗ trợ cho các doanh nghiệp ổn định về cơ cấu, vượt qua thời kỳ khó khăn hoặc chuẩn bị chuyển sang một cơ cấu mới cao hơn. Thông qua các khoản thu thuế, chính sách NSX thuế sẽ đảm bảo thực hiện vai trò định hướng đầu tư, kích thích hoặc hạn chế sản xuất kinh doanh. Vay nợ nước ngoài và trong nước sẽ tạo thêm nguồn thu cho ngân sách nhà nước nhưng cần phải thận trọng trong các chính sách điều khoản, mức vay và thời hạn vay và đảm bảo sử dụng hợp lý, tiết kiệm và hiệu quả nguồn vốn vay này.