Tài liệu Thơ ca huyền quang con đường của thiền và cái đẹp

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM TP. HOÀ CHÍ MINH Nguyeãn Thò Haø An THÔ CA HUYEÀN QUANG CON ÑÖÔØNG CUÛA THIEÀN VAØ CAÙI ÑEÏP Chuyeân ngaønh : Vaên hoïc Vieät Nam Maõ soá : 60 22 34 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ VAÊN HOÏC NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: PGS. TS. ÑOAØN THÒ THU VAÂN Thaønh phoá Hoà Chí Minh – 2008 1 MÔÛ ÑAÀU 1. Lyù do choïn ñeà taøi Trong lòch söû Thieàn toâng Vieät Nam, Huyeàn Quang (1254-1334) laø moät thieàn sö loãi laïc, laø vò toå thöù ba cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm, toâng phaùi Thieàn khoaùng ñaït vaø hieàn minh, ñoäng löïc tinh thaàn quan troïng cuûa caû daân toäc Vieät thôøi Traàn. Hôn taùm möôi naêm traûi mình trong coõi theá, oâng ñaõ ñi qua caû ba cuoäc chieán tranh choáng ngoaïi xaâm veû vang cuûa daân toäc, ñaõ goùp phaàn to lôùn ñöa Thieàn phaùi Truùc Laâm ñaït tôùi ñænh cao. Theá nhöng, beân caïnh ñoù, lòch söû vaên chöông Vieät Nam coøn ghi nhaän một Huyeàn Quang - nhaø thô - taøi hoa, “bay böôùm, phoùng khoaùng” (Leâ Quyù Ñoân), taùc giaû cuûa taäp thô Ngoïc tieân 玉鞭 (caùi roi ngoïc). Coù theå noùi, ñeán vôùi thô ca Huyeàn Quang, ta cuøng luùc baét gaëp moät con ngöôøi ôû nhieàu vò theá khaùc nhau, ña dieän, ña chieàu: moät Thieàn giaû, moät trieát gia vaø hôn heát laø moät ngheä só, ngheä só cuûa chính cuoäc ñôøi mình. Noåi baät leân trong soá caùc nhaø thô Thieàn Lyù Traàn nhôø söï ngoä caûm saâu xa vaø baûn chaát ngheä só phoùng khoaùng, Huyeàn Quang ñaõ trôû thaønh moái quan taâm cuûa nhieàu theá heä thi nhaân – ñoäc giaû. Töø nhöõng tröôùc taùc daân gian cho ñeán caùc nhaø văn thuộc Ngoâ Gia vaên phaùi, caùc Nho gia – thi só nhö Leâ Quyù Ñoân, Ninh Toán, Phaïm Ñình Hoå, Nguyeãn Khuyeán, … vaø caû caùc nhaø nghieân cöùu hieän ñaïi nhö Nguyeãn Phöông Chi, Hoaøng Coâng Khanh, Traàn Thò Baêng Thanh, Nguyeãn Höõu Sôn, Traàn Leâ Vaên, Nguyeãn Lang, Thích Phöôùc An, Thích Minh Tueä, … ñeàu coá gaéng phaùc hoïa moät chaân dung ñích thöïc cuûa Huyeàn Quang. Tuy nhieân, thöïc söï chöa coù moät coâng trình naøo ñöa ra moät caùi nhìn khaû dó coù theå bao quaùt ñöôïc caùc 2 chieàu kích trong nhaân caùch Huyeàn Quang, con ngöôøi coù moät ñaïo nghieäp löøng laãy, moät thi nghieäp taøi hoa vaø moät cuoäc ñôøi ñaày huyeàn thoaïi. Thöïc hieän ñeà taøi naøy, chuùng toâi coá gaéng ñaët thô ca Huyeàn Quang trong doøng vaên hoïc Thieàn Lyù Traàn noùi rieâng, trong doøng vaên hoïc Thieàn toâng phöông Ñoâng noùi chung vôùi mong muoán coù theå tieáp caän vaø lyù giaûi caùc chieàu kích ôû con ngöôøi vaø thi ca Huyeàn Quang trong moái töông quan vôùi nhau. Ñaëc bieät, qua ñoù coù theå laøm roõ nhöõng ñoùng goùp ñaëc saéc rieâng cuûa Huyeàn Quang trong doøng thô Thieàn Lyù Traàn. Töø nhöõng thi phaåm thaâm traàm cuûa Huyeàn Quang, ta baét gaëp moät taâm hoàn luoân thaønh taâm kieám tìm caùi ñeïp cuûa hieän höõu trong caùi nhìn minh trieát cuûa moät trieát gia vaø phong thaùi an nhieân töï taïi cuûa moät thieàn sö ñaït ñaïo. Vôùi Huyeàn Quang, Thieàn – cuoäc soáng – ngheä thuaät chöa bao giôø coù söï phaân bieät. Ñoù laø con ñöôøng cuûa Huyeàn Quang, con ñöôøng cuûa Thieàn vaø caùi Ñeïp. 2. Lòch söû vaán ñeà Gaén lieàn vôùi hai trieàu ñaïi Lyù – Traàn ñænh cao cuûa phong kieán Vieät Nam, Thieàn toâng Vieät Nam vaø ñaëc bieät laø Thieàn phaùi Truùc Laâm ngaøy caøng ñöôïc giôùi nghieân cöùu trong vaø ngoaøi nöôùc quan taâm. Trong ñoù, Thieàn sö Huyeàn Quang laø Toå sö thöù ba cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm taát nhieân khoâng theå khoâng ñöôïc ñeà caäp. Song, coù leõ do löôïng taùc phaåm cuûa oâng coøn löu giöõ ñöôïc ñeán ngaøy nay coù haïn, khoâng ñöôïc doài daøo nhö löôïng tröôùc taùc cuûa Toå thöù nhaát Traàn Nhaân Toâng, cho neân caùc nhaø nghieân cöùu thöôøng gaëp nhieàu khoù khaên trong vieäc khaéc hoïa moät chaân dung ñaày ñuû cuûa Huyeàn Quang – Thieàn sö vaø Huyeàn Quang – con ngöôøi. 2.1. Tình hình nghieân cöùu Huyeàn Quang trong nöôùc 3 Veà tình hình nghieân cöùu Huyeàn Quang cuûa caùc hoïc giaû trong nöôùc, phaàn lôùn ôû daïng moät boä phaän naèm trong caùc chuyeân khaûo maø phaïm vi nghieân cöùu töông ñoái roäng. Huyeàn Quang ñöôïc ñeà caäp ñeán trong haàu heát caùc coâng trình nghieân cöùu lieân quan ñeán Phaät giaùo Vieät Nam, Thieàn hoïc Vieät Nam, vaên hoïc coå ñieån Vieät Nam, vaên hoïc chöõ Noâm Vieät Nam, Töø ñieån vaên hoïc… Veà caùc coâng trình naøy Traàn Thò Baêng Thanh trong Huyeàn Quang - cuoäc ñôøi, thô vaø ñaïo ñaõ thoáng keâ moät caùch khaù ñaày ñuû 68 taùc phaåm trong nöôùc coù ñeà caäp ñeán Huyeàn Quang [43, tr.230-426]. Nhìn chung, taùc giaû caùc coâng trình nghieân cöùu naøy ñeàu khaúng ñònh vò trí quan troïng vaø Thieàn hoïc uyeân thaâm cuûa Huyeàn Quang, khaúng ñònh oâng laø moät Thieàn sö – thi só nhöng haàu heát chöa ñi vaøo nghieân cöùu saâu moät caùch coù heä thoáng veà Thieàn hoïc vaø thô ca cuûa oâng. Ngoâ Thì Nhaäm, hoïc giaû noåi tieáng cuûa Ngoâ Gia vaên phaùi trong Truùc laâm toâng chæ nguyeân thanh [18, tr.199], phaàn Haønh traïng ba vò Toå sö chæ giôùi thieäu ngaén goïn veà thaân theá vaø cuoäc ñôøi Huyeàn Quang, coøn laïi daønh phaàn lôùn giôùi thieäu, phieân aâm, dòch nghóa 24 baøn thô chöõ Haùn coøn soùt laïi cuûa oâng, khaúng ñònh thô oâng coù taùc duïng “di döôõng tinh thaàn, aâm ñieäu yù töù ñeàu raát trang nhaõ” [18, tr.200], khoâng thaáy ñeà caäp ñeán thô phuù chöõ Noâm. Daïng saùch hoaëc chuyeân khaûo veà Huyeàn Quang noùi chung khoâng nhieàu. Gaàn ñaây, trong giôùi nghieân cöùu, ñaëc bieät laø coù söï tham gia cuûa caùc hoïc giaû xuaát gia, xuaát hieän moät soá coâng trình nghieân cöùu môùi veà Huyeàn Quang. Thích Phöôùc An trong baøi vieát Huyeàn Quang vaø con ñöôøng traàm laëng muøa thu [36, tr.48-52] ñi saâu vaøo nghieân cöùu khaúng ñònh tieáng noùi caûm thoâng, hoùa giaûi noãi thoáng khoå cuûa kieáp ngöôøi trong thô ca Huyeàn Quang. Thích Thanh Töø trong Tam toå Truùc Laâm giaûng giaûi, chöông vieát veà Huyeàn Quang [39, tr.523-631], ñaõ toång hôïp veà cuoäc 4 ñôøi vaø thô ca cuûa oâng, ñoàng thôøi ñi vaøo giaûng giaûi yù nghóa cuûa töøng baøi thô khaù chi tieát, nhöng ñaùng tieác chöa chæ ra ñaëc ñieåm vaø bieåu hieän tö töôûng Thieàn hoïc cuûa Huyeàn Quang, ñieàu maø caùc coâng trình khaùc coøn boû ngoû hoaëc chæ nhaéc ñeán moät caùch khaùi quaùt. Cuõng coù theå vì muïc ñích giaûng giaûi cuûa taäp saùch neân taùc giaû chöa chuù troïng ñeán khaùi quaùt thaønh caùc luaän ñieåm cuï theå. Trong soá caùc coâng trình nghieân cöùu veà Huyeàn Quang cho ñeán nay, ñaày ñuû nhaát phaûi keå ñeán Huyeàn Quang, cuoäc ñôøi, thô vaø Ñaïo [43] cuûa taùc giaû Traàn Thò Baêng Thanh ñaõ ñeà caäp ñeán ôû treân. Nhö töïa ñeà cuûa saùch, taùc giaû taäp trung khaúng ñònh tö caùch Thieàn gia – Thi nhaân cuûa Huyeàn Quang vaø ñi vaøo toång hôïp moät caùch ñaày ñuû vaø coù heä thoáng veà con ngöôøi, thôøi ñaïi vaø thô ca Huyeàn Quang, cuõng nhö taäp hôïp caùc taùc phaåm coù lieân quan ñeán oâng. Taùc phaåm khaúng ñònh: “Sau caùc vò saùng laäp, Huyeàn Quang vaãn laø nhaø Phaät hoïc loãi laïc, coù theå noùi laø nhaø Phaät hoïc loãi laïc nhaát trong caùc hoïc giaû cuûa nuùi Yeân Töû luùc baáy giôø, laø vò Toå coù coâng tích ñoái vôùi doøng Thieàn Truùc Laâm. Vaø theâm nöõa, ñoái vôùi vaên hoïc Vieät Nam oâng cuõng laø moät thi nhaân ñaëc saéc, moät göông maët tieâu bieåu ñaëc saéc cuûa giai ñoaïn Lyù Traàn.”[43, tr.51]. Tuy nhieân, taùc giaû daønh phaàn lôùn taäp saùch cho phaàn dòch, chuù thích caùc baøi thô vaø söu taàm caùc taùc phaåm laáy caûm höùng töø Huyeàn Quang, nieân bieåu, thö muïc, v.vv cho neân phaàn daønh vieát veà thô ca Huyeàn Quang chæ voûn veïn 25/246 trang saùch, taát nhieân chöa theå phaùc hoïa roõ neùt dieän maïo thô ca oâng. 2.2. Tình hình nghieân cöùu Huyeàn Quang ôû nöôùc ngoaøi Veà caùc nghieân cöùu Huyeàn Quang cuûa giôùi nghieân cöùu nöôùc ngoaøi, chuû yeáu laø trong giôùi nghieân cöùu Haùn hoïc vaø Phaät hoïc Trung Quoác vaø Ñaøi Loan, Huyeàn Quang cuõng ñöôïc khoâng ít coâng trình ñeà caäp ñeán, vôùi tö caùch laø toå thöù ba 5 cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm vaø vôùi tö caùch laø moät nhaø thô coå ñieån. Coù theå khaùi quaùt caùc coâng trình nghieân cöùu ñoù vaøo hai daïng nhö sau. Nghieân cöùu Huyeàn Quang nhö moät Toå sö cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm: - Phöông Hoaøi Nhaãn (1994), Vieät Nam Truùc Laâm phaùi Thieàn toâng saùng thuûy nhaân Traàn Nhaân toâng ñích Thieàn hoïc tö töôûng, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät giaùo, Sôû nghieân cöùu Phaät hoïc Ñaïi hoïc sö phaïm Thieåm Taây, Trung Quoác, Tr. 180~186. - Thích Thiện Nghị （biên dịch）(1988), Việt Nam Phật Giáo Sử Lược. Thế giới Phật học, quyển 57, NXB Hoa Vũ, Đài Bắc. - Thích Thanh Quyết (2001), Việt Nam Thiền Tông Sử Luận, Viện nghiên cứu khoa học xã hội Trung Quốc, Luận văn tiến sĩ, Bắc Kinh. - Thích Hành Tâm (2005), Lịch sử truyền thừa của Lâm Tế Thiền hệ tại Việt Nam, Đại Học Sư Phạm Quốc Lập Đài Loan, Khoa Quốc văn, Luận văn thạc sĩ, Đài Bắc. - Lí Đạo Đức Hùng （biên tập） (2005), Đông Nam Á Phật giáo khái thuyết, NXB Đồ Thư, Đài Bắc. - Trương Đình Sĩ (2005), Lịch sử và hiện trạng Phật giáo Việt Nam, NXB Tân Á. Hương Cảng. - Đàm Chí Từ (2006). Chuyết Công hòa thượng người Mân Việt Nam và sự giao lưu Phật Giáo Trung Việt thế kỉ VII, VIII, Đại học Tế Nam, hệ Trung văn, Luận văn tiến sĩ, Tế Nam. - Thích Viên Nhã (2006), Nghiên cứu Trần Nhân Tông và Thiền phái Trúc Lâm,. Đại Học Quốc Lập Đài Loan, Khoa lịch sử học, Luận văn thạc sĩ, Đài Bắc. 6 - Thích Quảng Lâm (2007), Nghiên cứu Trúc Lâm Thiền phái Triều Trần Việt Nam, Đại học Tông Giáo Phật Quang, Luận văn thạc sĩ, Đài Loan. - Giả Duy Khang (2007), Nghiên cứu Thiền phái Trúc Lâm triều Trần, Học viện Ngoại ngữ nhân dân Quân giải phóng Trung Quốc, Luận văn thạc sĩ. - Nguyeãn Phuùc Ñöùc (2007), Nghieân cöùu so saùnh tö töôûng Thieàn hoïc vaø phöông phaùp tu haønh cuûa Hueä Naêng Trung Quoác vaø Truùc Laâm Thieàn phaùi Vieät Nam, Ñaïi hoïc sö phaïm Ñaøi Loan, Khoa giaùo duïc hoïc, Luaän vaên Thaïc só, Ñaøi Baéc. Noùi chung, caùc coâng trình nghieân cöùu naøy taäp trung tieáp caän Huyeàn Quang döôùi goùc ñoä moät Thieàn sö vaø böôùc ñaàu chuù troïng phaân tích ñaëc ñieåm tö töôûng Thieàn cuûa oâng. Nghieân cöùu thô ca cuûa Huyeàn Quang döôùi goùc ñoä thi só: - Mạnh Chiêu Nghị (1998), Thiền vaø Triều Tiên, Nhật Bản, Việt Nam Hán thi, Tạp chí khoa học Đại học Thiên Tân, Số 4/1998 - Chung Phuøng Nghóa (2002), Luaän Vieät Nam Lyù trieàu Thieàn thi, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät giaùo, Sôû nghieân cöùu Phaät hoïc Ñaïi hoïc sö phaïm Thieåm Taây, Trung Quoác, tr. 31~51 - Hà Thiên Niên (2003), Hình thành truyền thống Thơ ca cổ điển Việt Nam － Nghiên cứu thi ca tiền Mạc, Đại học Trung văn Dương Châu, Luận văn tiến sĩ, Dương Châu. - Tôn Sĩ Giác (2003), Nghiên cứu thơ Thiền cổ Việt Hán, Đại học Sư phạm Quảng Tây, Hệ Trung văn, Luận văn thạc sĩ, Quảng Tây. - Tôn Sĩ Giác (2006), Thơ cổ Việt Hán sử thuật và văn bản tập khảo, Đại học Sư phạm Hoa Trung, Hệ Trung văn, Luận văn tiến sĩ, Hoa Trung. 7 - Vu Tại Chiếu (2007), Nghiên cứu so sánh Thơ chữ Hán Việt Nam và thơ ca cổ điển Trung Quốc, Học viện ngoại ngữ giải phóng quân, Luận văn tiến sĩ. Nhìn chung, caùc taùc giaû chuû yeáu ñeà caäp ñeán Huyeàn Quang döôùi goùc ñoä moät thi só trong doøng thô Thieàn noùi rieâng vaø trong doøng thô chöõ Haùn coå ñieån Vieät Nam noùi chung. Vì theá, trong moãi coâng trình, soá trang daønh rieâng baøn veà thô ca Huyeàn Quang ñeàu khoâng nhieàu. Toùm laïi, keá thöøa thaønh töïu nghieân cöùu cuûa caùc baäc tieàn boái, chuùng toâi mong muoán coù theå môû roäng hôn nöõa phaïm vi nghieân cöùu veà Huyeàn Quang treân caû ba phöông dieän Thieàn sö, trieát gia vaø thi só ñeå phaùc hoïa moät chaân dung toaøn veïn hôn veà Huyeàn Quang, con ngöôøi sinh ra trong doøng chaûy lòch söû nhöng ñaõ vöôït qua doøng chaûy lòch söû ñeå saùng taïo neân moät nhaân caùch loãi laïc, töø bi, an nhieân töï taïi, soáng maõi trong kyù öùc ngöôøi ñôøi sau. 3. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu Theo söû saùch ghi laïi, tröôùc taùc cuûa Huyeàn Quang khaù nhieàu, bao goàm thô ca vaø caû caùc saùch giaùo khoa kinh nhö Chö phaåm kinh, Coâng vaên taäp, Phoå Tueä ngöõ luïc,… Tuy nhieân, cho ñeán nay, chæ coøn laïi taäp thô chöõ Haùn Ngoïc tieân goàm 25 baøi thô vaø moät baøi phuù chöõ Noâm Vònh Vaân Yeân töï. Ñeà taøi chuû yeáu khaûo saùt thô ca Huyeàn Quang döïa treân caùc tö lieäu naøy. Ngoaøi ra, chuùng toâi cuõng quan taâm ñeán caùc huyeàn thoaïi xung quanh cuoäc ñôøi Huyeàn Quang vaø ghi cheùp trong caùc thö tòch Thieàn, nhaát laø thô vaên vaø phaåm bình cuûa caùc vaên gia thi só ñeå coù caùi nhìn toaøn dieän vaø thaáu ñaùo hôn. Theâm vaøo ñoù, nhö ñaõ noùi ôû phaàn treân, chuùng toâi tìm hieåu vaø caûm nghieäm thô ca Huyeàn Quang treân goùc ñoä khaûo saùt so saùnh vôùi taùc phaåm cuûa caùc nhaø thô 8 Thieàn Lyù Traàn ñöông thôøi, vôùi nhaø thô Thieàn Trung Hoa thôøi Ñöôøng - Thi Phaät Vöông Duy. Thieàn toâng Vieät Nam chòu aûnh höôûng khoâng ít cuûa Thieàn toâng Trung Hoa ñôøi Ñöôøng Toáng. Ñôøi Ñöôøng cuõng laø thôøi ñaïi hoaøng kim cuûa thô ca coå ñieån Trung Hoa. Thi Phaät Vöông Duy ñaõ keát hôïp moät caùch tuyeät vôøi caû hai nhaân toá ñoù trong cuoäc ñôøi vaø thô ca cuûa mình, trôû thaønh ñaïi dieän tieâu bieåu nhaát cuûa hình töôïng Thi nhaân – Thieàn gia Trung Hoa. Chuùng toâi ñaët Huyeàn Quang beân caïnh Vöông Duy, ñeå hai con ngöôøi, hai Thieàn gia – Thi só naøy cuøng aùnh chieáu laãn nhau trong söï töông ñoàng vaø caû khaùc bieät, vôùi mong muoán khaéc hoïa roõ neùt hôn coát caùch thô vaø con ngöôøi Huyeàn Quang. 4. Phöông phaùp nghieân cöùu Chuùng toâi söû duïng caùc phöông phaùp sau: 1. Phöông phaùp phaân tích toång hôïp 2. Phöông phaùp so saùnh 3. Phöông phaùp loaïi hình 4. Phöông phaùp heä thoáng 5. Caáu truùc luaän vaên Luaän vaên bao goàm 3 phaàn chính: daãn nhaäp, noäi dung vaø keát luaän. Phaàn Daãn nhaäp goàm caùc noäi dung: lyù do choïn ñeà taøi, lòch söû vaán ñeà, ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu, phöông phaùp nghieân cöùu, caáu truùc luaän vaên. Phaàn Noäi dung goàm coù 3 chöông: 9 - Chöông 1: Huyeàn Quang – con ngöôøi, thôøi ñaïi, thi ca. Chöông naøy chuû yeáu khaéc hoïa thaân theá – söï nghieäp cuûa Huyeàn Quang, thôøi ñaïi maø oâng soáng vaø caùc taùc phaåm thô ca hieän coøn laïi cuûa oâng. - Chöông 2: Thô ca Huyeàn Quang, moät Thieàn giaû – Trieát gia – Ngheä syõ. Noäi dung chính cuûa chöông naøy laø ñi vaøo phaân tích chi tieát veà con ngöôøi Huyeàn Quang töø ba goùc ñoä, moät Thieàn giaû, moät trieát gia vaø moät ngheä syõ. - Chöông 3: Huyeàn Quang, Thieàn sö – Thi nhaân vaø Vöông Duy, Thi só – Thieàn sö. Chöông naøy chuû yeáu taäp trung vaøo so saùnh maøu saéc Thieàn vaø phong caùch thi nhaân theå hieän trong thô Huyeàn Quang vaø thô Vöông Duy, nhaèm chæ ra nhöõng töông ñoàng vaø khaùc bieät giöõa hai nhaø thô naøy. Phaàn Keát luaän Phaàn Phuï luïc - Thieàn - Baûn dòch töø Lôøi töïa saùch Thiền học Trung Quốc. Du Mai Ẩn 1984 . Đài Bắc : Kim Lâm xuaát baûn, tr. 1~ tr. 19. 10 Chöông 1: HUYEÀN QUANG CON NGÖÔØI – THÔØI ÑAÏI – THI CA 1.1. 1.1.1. Con ngöôøi Xuaát thaân huyeàn thoaïi – Hoaïn loä thung dung (1254 – 1350) Huyeàn Quang (1254 – 1334), theo saùch Tam toå Thöïc luïc [37], oâng teân laø Lyù Taûi Ñaïo, coøn Lónh Nam chích quaùi cuûa Vuõ Quyønh thì cho raèng oâng teân Lyù Kieân Cöông, töï laø Thöôøng Hueä, hieäu laø Ñaïo Taûi [43, tr.11]. Tuy caùc ghi cheùp coù chuùt sai khaùc, nhöng oâng thöôøng ñöôïc bieát ñeán vôùi teân tuïc laø Lyù Ñaïo Taùi, nhö ghi cheùp cuûa Tam toå Thöïc luïc. OÂng laø ngöôøi höông Vaïn Taûi, chaâu Nam Saùch, loä Baéc Giang, nay laø huyeän Gia Löông, tænh Baéc Ninh. Toå tieân oâng laø Lyù OÂn Hoøa, quan haønh khieån döôùi trieàu Lyù Thaàn Toâng. Cha oâng laø Lyù Bích Tueä, ham hoïc, hoïc vaán tinh thoâng, laøm ñeán chöùc tri huyeän Tröôøng Taân, sau ñoù nghæ höu veà nhaø. Xuaát thaân töø moät vuøng ñaát vaên vaät cuûa nöôùc Vieät, xöù Baéc queâ oâng voán truyeàn baù ñaïo Phaät töø raát sôùm, trung taâm Phaät giaùo Luy Laâu1 (Thuaän Thaønh, Baéc Ninh) sôùm nhaát treân ñaát Vieät, trung taâm cuûa Thieàn phaùi Tyø ni ña löu chi cuõng naèm treân chính vuøng ñaát xöù Baéc naøy, moät vuøng giao thoâng thuûy boä ñeàu thuaän lôïi, hoaït ñoäng giao löu vaên hoùa heát söùc soáng ñoäng vôùi voâ soá nhöõng huyeàn thoaïi. Ñeán thôøi Lyù Traàn, xöù Kinh Baéc trôû thaønh vuøng ñaát maø theá löïc nhaø chuøa Phaät giaùo phaùt tích maïnh meõ vaø trôû thaønh thaùnh ñòa cuûa Phaät giaùo. Haàu heát caùc vò sö danh tieáng ñeàu xuaát thaân hoaëc hoïc ñaïo taïi nay. Nhö theá, vôùi thaân theá moät 1 Luy Laâu laø trung taâm Phaät giaùo sôùm nhaát taïi Vieät Nam, hình thaønh vaøo khoaûng nhöõng naêm ñaàu Coâng nguyeân, vôùi heä thoáng Töù Phaùp – Man Nöông: Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi, Phaùp Ñieän. Trung taâm Luy Laâu coøn ñöôïc cho laø nôi trung chuyeån Phaät giaùo AÁn Ñoä vaøo Trung Hoa thôøi baáy giôø. 11 nhaân vaät kieät xuaát cuûa queâ höông, Toå thöù ba cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm, xuaát thaân cuûa Huyeàn Quang cuõng mang ñaâäm maøu saéc huyeàn thoaïi, daân gian truyeàn raèng oâng laø thaùc sinh cuûa Toân giaû A Nan. Töông truyeàn cha meï oâng ñöôøng con caùi muoän maèn neân leân chuøa Ngoïc Hoaøng ôû gaàn nhaø caàu töï. Saùch Tam Toå thöïc luïc ghi laïi: “Moät hoâm, Leâ thò (meï Huyeàn Quang – tg) ñeán nuùi Chu Sôn haùi thuoác, vöøa tôùi chuøa Ma Coâ Tieân thì gaëp luùc trôøi heø naéng gaét, baø lieàn ñeán nghæ döôùi boùng chuøa. Chôïp maét mô maøng, baø boãng thaáy moät con khæ lôùn maëc aùo hoaøng baøo, oâm maët trôøi hoàng neùm vaøo loøng baø. Leâ thò kinh haõi thöùc giaác, thaáy loøng rung ñoäng, trôû veà thuaät laïi vôùi moät vò Toân ñöùc. Vò naøy suy ñoaùn: neùm maët trôøi vaøo buïng laø ñieàm baùo seõ coù thai. Naêm aáy, Toå sinh ra, khi sinh coù tia saùng môø aûo, muøi höông thôm phöùc. Ngöôøi ta goïi ñoù laø ñöùa haøi ñoàng coù muøi thôm thanh tònh.” [37, tr.78] Söï ñaûn sinh ñaày haøo quang huyeàn thoaïi naøy laø moät aùm duï tieân baùo cuoäc ñôøi Huyeàn Quang seõ gaén vôùi con ñöôøng hoaèng döông Phaät phaùp. Ngay caû teân hieäu cuûa oâng cuõng mang maøu saéc toân giaùo: Kieân Cöông, Thöôøng Hueä, Taûi Ñaïo. Maëc duø khoâng theå khoâng xeùt ñeán yeáu toá thaùnh hoùa caùc nhaân vaät lòch söû voán thöôøng thaáy trong daân gian, song huyeàn thoaïi naøy cuõng goùp phaàn giaûi thích söï xuaát hieän cuûa moät baäc vó nhaân kieät xuaát trong lòch söû daân toäc. Ngay töø khi coøn trong buïng meï ñaõ ñöôïc nuoâi döôõng baèng doøng söõa huyeàn thoaïi, khi lôùn leân, cuoäc ñôøi vaø haønh traïng cuûa oâng döôøng nhö cuõng vaãn nhuoám ñaày maøu saéc huyeàn aûo aáy. Neáu nhö thaân theá haønh traïng caùc vò toå Truùc Laâm khaùc ñeàu ñöôïc ghi laïi töông ñoái roõ raøng thì tieåu söû cuoäc ñôøi Huyeàn Quang khaù mô hoà. Saùch Tam toå thöïc luïc cho raèng oâng laøm quan khoaûng 20 naêm. Phaûi ñeán naêm 50 tuoåi, oâng môùi chính thöùc xuaát gia ñaàu Phaät, vaø baét ñaàu cuoäc ñôøi 12 haønh ñaïo keùo daøi 30 naêm. Coøn Tam toå haønh traïng thì cho raèng oâng thi ñoã Traïng nguyeân, song khoâng chòu ra laøm quan maø xin vua Traàn cho xuaát gia vaøo nuùi tu haønh. Veà ñieåm naøy, vaên bia Ñeä tam toå Lyù traïng nguyeân haønh traïng taïi ñeàn Traïng nguyeân taïi thoân Phuùc Loäc, Vaïn Tö, Gia Bình (xaõ Thaùi Baûo, Baéc Ninh) do oâng phoù baûng Nguyeãn Phaåm vieát vaøo naêm Töï Ñöùc 18 (1865) ghi cheùp: “Naêm oâng ñoã Traïng môùi 21 tuoåi, ñöôïc Traàn Thaùnh Toâng keùn laøm phoø maõ, nhöng oâng töø choái, chæ nhaän chöùc Thò noäi vaên haøn, töøng ñi söù Trung Quoác. Sau töø quan, ñi tu ôû chuøa Ñöùc La.” [43, tr.25] Thích Thanh Quyeát trong Vieät Nam Thieàn toâng söû luaän, phaàn vieát veà Huyeàn Quang laïi khoâng ñeà caäp ñeán vieäc ñoã Traïng maø cho raèng: “OÂng ñöôïc tuyeån vaøo cung laøm quan, töøng tieáp kieán söù giaû nhaø Nguyeân Trung Quoác. OÂng thoâng thaïo thö tòch, trích daãn kinh nghóa, öùng ñoái mau leï nhö nöôùc chaûy, töøng ñöôïc vua Traàn Nhaân Toâng (1258-1308) vaø söù nhaø Nguyeân khen ngôïi. Sau khi laøm quan hôn 20 naêm, naêm 51 tuoåi (1305) oâng xuaát gia tu haønh vôùi söï daãn daét cuûa Quoác sö Baõo Phaùc.”[72, tr.107] Taùc giaû khaúng ñònh oâng laøm quan trong suoát hôn 20 naêm, vaø ñaëc bieät coù taøi ngoaïi giao, tieáp ñaõi caùc söù thaàn Trung Hoa. Vua cuõng ñònh gaû coâng chuùa Lieãu Nöõ, chaùu cuûa An Sinh Vöông cho oâng nhöng oâng töø choái. Ngoaøi ra, daân gian coøn ghi laïi caâu chuyeän Huyeàn Quang khi ôû laøng gia caûnh khoù khaên neân khoâng ai giuùp ñôõ. Ñeán khi oâng ñoã Traïng nguyeân, ra laøm quan thì nhieàu ngöôøi ñeán nhaän hoï haøng, laïi coøn höùa gaû con gaùi cho. Cho neân trong daân gian coøn truyeàn caâu ca: Khoù khaên chaúng coù ai nhìn Ñeán khi ñoã traïng chín nghìn nhaân duyeân 13 Caâu chuyeän mang ñaäm maøu saéc daân gian, ôû moät goùc ñoä naøo ñoù cho thaáy söï yeâu quyù cuûa nhaân daân ñöông thôøi vôùi Huyeàn Quang. Vì thöïc ra, neáu caùc ghi cheùp veà gia theá cuûa Huyeàn Quang laø ñuùng, thì cha oâng töøng laøm quan, hoïc vaán roäng nhö vaäy thì khoâng coù leõ naøo tuoåi thô oâng laïi laâm vaøo caûnh baàn haøn khoâng ngöôøi nhoøm ngoù nhö theá. Nguyeãn Lang trong Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän cuõng coù ghi cheùp veà thôøi nieân thieáu vaø vieäc ñoã traïng cuûa Huyeàn Quang nhö sau: “OÂng theå maïo kyø dò, maø coù chí khí cuûa baäc vó nhaân. Cha meï oâng raát yeâu quyù, daïy cho hoïc vaên chöông. OÂng nghe moät bieát möôøi, coù taøi cuûa Nhan Hoài AÙ Thaùnh, do ñoù oâng ñöôïc ñaët teân laø Taûi Ñaïo. Naêm 20 tuoåi oâng thi Höông, naêm sau ñaäu luoân thuû khoa kyø thi Hoäi.”[21, tr.400] Cho ñeán nay, quaõng ñôøi theá tuïc cuûa oâng vaãn laø ñeà taøi coøn nhieàu tranh luaän. OÂng coù töøng ñoã traïng, laøm quan, ñi söù hay ñaõ sôùm lui veà soáng aån daät? Ngay caû haønh traïng cuûa oâng khi ñaõ chính thöùc böôùc chaân vaøo cöûa Thieàn cuõng chæ ñöôïc ghi laïi moät caùch giaûn löôïc. Song, phaàn lôùn caùc taøi lieäu khaúng ñònh vieäc oâng ñoã traïng nguyeân vaø ra laøm quan, ñeán naêm 50 tuoåi môùi xuaát gia ñaàu Phaät, coøn vieäc cho raèng oâng khoâng ra laøm quan maø ñi aån tu vaø caû caâu chuyeän daân gian veà thôøi thô aáu baàn haøn coù leõ laø do ngöôøi ñôøi sau muoán nhaán maïnh phaåm khí cuûa oâng maø truyeàn tuïng nhö theá chaêng. Huyeàn Quang, vôùi söï ra ñôøi ñaày haøo quang huyeàn thoaïi Phaät giaùo, vôùi quaõng ñôøi gaàn 30 naêm laøm quan trong trieàu, ñöôïc tieáp xuùc vaø hoïc taäp vôùi nhöõng tinh hoa trí thöùc, ñoàng thôøi laø tinh hoa Phaät phaùp cuûa thôøi baáy giôø nhö hoaøng ñeá Traàn Nhaân Toâng, quoác sö Baõo Phaùc, döôøng nhö ñaõ ñöôïc chuaån bò heát söùc toaøn veïn ñeå böôùc vaøo con ñöôøng Thieàn, ñeå trôû thaønh vò Toå thöù ba cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm. 14 1.1.2. Tu haønh ñaéc ñaïo – Nhaäp theá haønh Thieàn (1305 - 1334) Cuoäc ñôøi tu Thieàn cuûa Huyeàn Quang ñaõ taïo neân moät ñaïo nghieäp löøng laãy. Trong Phaät giôùi Thieàn hoïc, oâng ñöôïc ghi nhaän laø coù ñöùc ñoä cuûa baäc thaàn taêng traùc vieät, chöùng nhaäp saâu xa ñaïo phaùp, trí tueä uyeân baùc, vaên chöông xuaát chuùng. Theo Tam toå Thöïc luïc thì Huyeàn Quang xuaát gia vaøo naêm 1305, laø hoïc troø cuûa Quoác sö Baõo Phaùc taïi chuøa Vuõ Ninh, khi ñoù Traàn Nhaân Toâng (1258-1308) ñaõ xuaát gia vaø saùng laäp Thieàn phaùi Truùc Laâm ñöôïc hôn 8 naêm (töø 1297). Ñeán naêm 1306, oâng gaëp laïi ñöùc Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng Traàn Nhaân Toâng 調御覺皇陳仁 宗,Toå thöù nhaát cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm. Ñieàu Ngöï raát vui khi gaëp laïi oâng trong maøu aùo Thieàn, ngöôøi coøn möøng hôn nöõa khi nhaän thaáy oâng laø ngöôøi coù con maét ñaïo neân yeâu caàu oâng theo phuï taù Thieàn sö Phaùp Loa Ñoàng Kieân Cöông 法螺同 堅剛 (1284-1330). Sau ñoù, Ñieàu Ngöï cuõng nhieàu laàn giao cho Huyeàn Quang soaïn caùc taùc phaåm giaùo khoa Thieàn nhö : - Chö phaåm kinh: tuyeån taäp nhöõng phaåm kinh thieát yeáu vaø thöïc duïng. - Coâng vaên taäp: tuyeån taäp nhöõng baøi vaên sôù ñieäp duøng trong caùc nghi leã Phaät giaùo. - Thích giaùo khoa: taäp saùch giaùo khoa veà ñaïo Phaät. ñeå phuïc vuï vieäc truyeàn baù Thieàn phaùp. Ñieàu Ngöï raát haøi loøng vôùi caùc tröôùc taùc cuûa Huyeàn Quang, khi ñoïc xong baûn thaûo Chö phaåm kinh vaø Coâng vaên taäp, Toå ngöï buùt pheâ nhö sau: “ Caùc kinh saùch nhaø Phaät töøng qua tay Huyeàn Quang thì moät chöõ khoâng theå theâm, moät chöõ khoâng theå bôùt.”[21, tr.406] Coù theå thaáy, Ñieàu Ngöï raát tín nhieäm voán Thieàn hoïc cuûa Huyeàn Quang. Nhöng tieác thay, nhöõng tröôùc taùc naøy ñeàu khoâng coøn sau bao bieán thieân cuûa lòch söû, khieán chuùng ta 15 khoâng ñöôïc thöôûng thöùc voán hoïc roäng bieát nhieàu vaø nhaát laø Thieàn hoïc uyeân thaâm cuûa oâng. Ngoaøi ra, oâng cuõng nhieàu laàn ñöôïc Ñieàu Ngöï khai thò vaø öu aùi ñöa oâng theo böôùc vaân du truyeàn ñaïo cuûa Toå, nhieàu laàn cho oâng ngoài leân toøa sen Traàm Höông cuûa Ngaøi ñeå giaûng kinh cho ñeä töû. Sau ñoù oâng ñöôïc laäp laøm truï trì chuøa Vaân Yeân nuùi Yeân Töû. Meán phuïc söùc hoïc quaûng baùc cuûa oâng, taêng ni theo veà hoïc ñaïo coù ñeán khoaûng 1000 ngöôøi. Coù leõ chính trong thôøi gian naøy oâng ñaõ saùng taùc baøi phuù chöõ Noâm Vònh Hoa Yeân töï. Naêm 1308, Ñieàu Ngöï vieân tòch, Phaùp Loa keá tuïc trôû thaønh vò Toå sö thöù hai, laõnh ñaïo Thieàn phaùi Truùc Laâm trong suoát 22 naêm (1308 – 1330). Trong suoát thôøi gian naøy, Huyeàn Quang trôû thaønh phuï taù cho Phaùp Loa trong söï nghieäp hoaèng döông Phaät phaùp laãy löøng cuûa vò Toå thöù hai naøy2. Naêm 1313, ngaøy raèm thaùng gieâng aâm lòch, oâng veà laøng Vaïn Taûi queâ oâng ñeå thaêm cha meï. Luùc ñoù oâng ñaõ hôn 60 tuoåi, cha meï ñaõ giaø yeáu. Muoán gaàn guõi cha meï trong moät thôøi gian, oâng lieàn laäp moät ngoâi chuøa ngay trong laøng, saùt meù taây nhaø cha meï oâng, ñaët teân laø chuøa Ñaïi Bi. Nghe tin oâng laäp chuøa, nhieàu ngöôøi ôû kinh ñoâ theo veà baùi Phaät. Ngaøy khaùnh thaønh chuøa, oâng môû phaùp hoäi lôùn, môøi chö taêng boán phöông veà tham döï. Haøng ngaøn ngöôøi tham gia phaùp hoäi toå chöùc trong baûy ngaøy baûy ñeâm. Nhöõng vaät phaåm vaø tieàn baïc do Phaät töû cuùng döôøng, oâng ñem ra phaùt taëng cho ngöôøi ngheøo. Sau ñoù, oâng laïi trôû veà chuøa Vaân Yeân nuùi Yeân Töû. Cho ñeán taän ngaøy nay, nhaân daân xöù Kinh Baéc haøng naêm vaøo ngaøy 23 thaùng gieâng (ngaøy maát cuûa sö) vaãn tuï veà ngoâi chuøa xöa ñeå töôûng nhôù ñeán vò Toå 2 Theo söû saùch ghi cheùp, Thieàn phaùi Truùc Laâm döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Toå Phaùp Loa ñaït ñeán ñænh cao höng thònh, haøng traêm ngoâi chuøa ñöôïc xaây döïng, moãi naêm ñeàu toå chöùc nhieàu laàn phaùp hoäi, truyeàn baù giaùo lyù Thieàn ñeán ñoâng ñaûo taêng ni Phaät töû 16 sö. Trong loøng nhaân daân, Huyeàn Quang thaät söï laø moät vò Toå sö ñaïi ñöùc, ñöôïc daân gian ñôøi ñôøi meán moä vaø toân vinh. Naêm 1317, Toå Phaùp Loa laâm troïng beänh, beøn ñem y baùt vaø taâm keä ra truyeàn cho Huyeàn Quang laøm Toå thöù ba Thieàn Truùc Laâm, nhöng sau ñoù Phaùp Loa daàn bình phuïc, Huyeàn Quang beøn töø choái söï phuù phuùc ñoù. Laàn thöù 2, naêm 1330 thaùng 2, Phaùp Loa laïi trôû beänh naëng, ñem y baùt vaø taâm keä truyeàn laïi cho oâng gìn giöõ, sau ñoù Phaùp Loa vieân tòch. OÂng keá tuïc Phaùp Loa laõnh ñaïo Thieàn phaùi Truùc Laâm trong 4 naêm. OÂng nhaäp tòch ngaøy 23 thaùng gieâng naêm Giaùp Tuaát (1334) taïi chuøa Coân Sôn, thoï 80 tuoåi. Vua Traàn Minh Toâng ban teân thuïy cho oâng laø “Truùc Laâm Thieàn sö ñeä tam toå”, phong laø “Töï phaùp Huyeàn Quang toân giaû”. Nhö vaäy, quaõng ñôøi haønh ñaïo cuûa Huyeàn Quang troøn 30 naêm, trong ñoù coù ñeán hôn 22 naêm oâng phoø taù Phaùp Loa, 4 naêm chính thöùc laõnh ñaïo Thieàn phaùi. OÂng maát, ngoïn ñeøn Toå cuõng taét theo, khoâng coù ngöôøi truyeàn noái. Tuy nhieân, Thieàn toâng vaãn toàn taïi nhöng phaùt trieån trong laëng leõ ñeå ñeán theá kyû XVIII laïi ñöôïc phuïc höng vaø coù nhöõng thaønh töïu môùi. Coù theå noùi, cuoäc ñôøi 80 naêm traûi mình trong coõi theá cuûa Huyeàn Quang laø moät cuoäc ñôøi löøng laãy. Cho duø tö lieäu lòch söû chính xaùc coøn löu laïi ñeán ngaøy nay khoâng nhieàu, song coù theå noùi Huyeàn Quang baèng nhöõng traûi nghieäm trong cuoäc theá suoát 50 naêm, ñaõ thaáu hieåu baûn chaát buoàn vui söôùng khoå cuûa cuoäc ñôøi, cho neân khi böôùc vaøo cöûa Thieàn, oâng ñaõ trôû thaønh nhaø Thieàn hoïc loãi laïc hieám coù thôøi baáy giôø, laø vò Toå coù coâng tích ñoái vôùi doøng Thieàn Truùc Laâm. 17 1.2. 1.2.1. Thôøi ñaïi Lyù Traàn – thôøi ñaïi phuïc höng vaên hoùa daân toäc Thôøi ñaïi Lyù Traàn (1009 – 1440) laø laø thôøi kyø ñænh cao trong lòch söû caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam. Thôøi Lyù (1009 – 1225) baét ñaàu töø naêm 1009 khi Lyù Coâng Uaån leân ngoâi thaùng 10 naêm 1009 sau khi giaønh ñöôïc quyeàn löïc töø trong tay nhaø Tieàn Leâ vaø keát thuùc naêm 1225 khi vua Lyù Chieâu Hoaøng, luùc ñoù môùi coù 8 tuoåi bò eùp thoaùi vò ñeå nhöôøng ngoâi cho choàng laø Traàn Caûnh, toång coäng laø 216 naêm. Quoác hieäu Ñaïi Vieät cuûa Vieät Nam coù töø naêm 1054 khi vua Lyù Thaùnh Toâng leân ngoâi. Thôøi Traàn (1225 – 1440) baét ñaàu khi vua Thaùi Toâng Traàn Caûnh leân ngoâi naêm 1225 sau khi giaønh ñöôïc quyeàn löïc töø tay nhaø Lyù vaø chaám döùt khi vua Thieáu Ñeá, khi ñoù môùi 5 tuoåi bò eùp thoaùi vò ñeå nhöôøng ngoâi cho oâng ngoaïi laø Hoà Quyù Ly, toång coäng laø 175 naêm. Hôn boán theá kyû lòch söû soâi ñoäng cuûa moät quoác gia non treû ôû phöông Nam vöøa môùi thoaùt khoûi söï thoáng trò cuûa phong kieán phöông Baéc vaø mang treân mình söù meänh phaùt trieån toaøn dieän vaên hoùa – tö töôûng – chính trò – ngoaïi giao – quaân söï ñaõ ñaët neàn taûng cho söï phaùt trieån nhieàu theá kyû veà sau cuûa caû daân toäc. Nhaø nöôùc non treû ñaõ coù coâng lôùn khi ra moät quyeát ñònh chieán löôïc laø dôøi ñoâ töø Hoa Lö heûo laùnh hieåm trôû ra Ñaïi La, ñieåm trung taâm cuûa ñaát nöôùc, roài möôïn hình töôïng roàng bay khaúng ñònh laïi moät laàn nöõa nguoàn goác con Roàng chaùu Tieân, ñaët teân cho kinh ñoâ môùi laø Thaêng Long. Sau ñoù ñoåi teân nöôùc Ñaïi Coà Vieät thaønh Ñaïi Vieät, trang troïng vaø kieâu haõnh, cuõng laø moät caùch khaúng ñònh ñaát nöôùc trong theá ñoäc laäp vôùi ñeá quoác Trung Hoa phöông Baéc. Luaät phaùp, ngoaïi giao, quaân söï, giaùo duïc - thi cöû, kieán truùc, ngheä thuaät, kinh teá thôøi Lyù Traàn ñeàu coù nhöõng thaønh töïu lôùn lao. Trieàu Lyù ñaõ laõnh ñaïo nhaân daân choáng quaân Toáng xaâm löôïc thaéng lôïi 18 naêm 1075, thaäm chí vò anh huøng Lyù Thöôøng Kieät coøn chæ huy quaân ñoäi ñaùnh sang Ung Chaâu, nôi taäp trung binh maõ chuaån bò xaâm löôïc nöôùc ta cuûa nhaø Toáng. Naêm 1258, 1275 vaø 1277-1278 trieàu Traàn laïi laõnh ñaïo nhaân daân ba laàn ñaùnh baïi aâm möu xaâm löôïc cuûa ñeá quoác huøng maïnh Nguyeân Moâng, ñe doïa söï toàn vong cuûa daân toäc. Thôøi ñaïi ñaày bieán ñoäng ñoøi hoûi nhieàu laàn phaûi duøng ñeán vuõ löïc ñeå ñaùnh ngoaïi xaâm, deïp noäi loaïn, nhöng giaù trò ñöôïc daân toäc ta ñeà cao hôn heát laïi laø tinh thaàn nhaân vaên nhaân ñaïo töø bi mang ñaäm maøu saéc Phaät giaùo. Ngay töø trieàu Lyù, Phaät giaùo ñaõ cöïc kyø höng thònh, Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cheùp: “Năm 1010, mùa thu, tháng 7, vua [Lý Thái Tổ] từ thành Hoa Lư, dời đô ra kinh phủ ở thành Đại La... Xuống chiếu phát tiền kho 2 vạn quan, thuê thợ làm chùa ở phủ Thiên Đức, tất cả 8 sở đều dựng bia ghi công...Lại ở trong thành làm chùa ngự Hưng Thiên. Ngoài thành về phía nam dựng chùa Thắng Nghiêm... Tháng 12, phát bạc ở kho 1.680 lạng để đúc chuông lớn, treo ở chùa Đại Giáo... Năm 1011, bên hữu dựng chùa Vạn Tuế. Ngoài thành dựng chùa Tứ Đại Thiên Vương và các chùa Cẩm Y, Long Hưng, Thánh Thọ... Năm 1014, mùa thu, tháng 9, xuống chiếu phát 310 lạng vàng trong kho để đúc chuông treo ở chùa Hưng Thiên, tháng 10, xuống chiếu phát trăm lạng bạc trong kho để đúc hai quả chuông treo ở chùa Thắng Nghiêm... Năm 1016, độ cho hơn nghìn người ở kinh sư làm tăng đạo. Dựng hai chùa Thiên Quang, Thiên Đức và tô bốn pho tượng Thiên Đế... Năm 1018, mùa hạ, tháng 6, sai Viên ngoại lang là Nguyễn Đạo Thanh và Phạm Hạc sang nước Tống xin kinh Tam Tạng... Năm 1019, xuống chiếu độ dân trong nước làm tăng... Năm 1021, làm nhà Bát giác chứa kinh... Năm 1024, mùa thu, tháng 9, 19 làm chùa Chân Giáo ở trong thành để vua tiện ngự xem tụng kinh.” [72, tr.125] Caùc ñôøi vua veà sau tieáp tuïc tích cöïc uûng hoä vieäc cheùp kinh, ñuùc chuoâng, taïc töôïng, xaây chuøa. Phaät giaùo trôû thaønh quoác ñaïo vaø phaùt trieån tôùi möùc “nhaân daân quaù nöûa laø sö saõi, trong nöôùc choã naøo cuõng coù chuøa chieàn” (Leâ Vaên Höu). Ñænh cao cuûa Phaät giaùo Vieät Nam – cuõng laø ñænh cao tinh thaàn daân toäc thôøi Lyù Traàn laø söï hình thaønh vaø höng thònh cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû maø Huyeàn Quang laø Toå sö thöù ba. Thôøi ñaïi Lyù Traàn laø thôøi ñaïi phoùng khoaùng vaø haøo saûng. Tinh thaàn tam giaùo ñoàng nguyeân cuøng vôùi tinh thaàn hoøa quang ñoàng traàn ñaõ môû ra moät thôøi kì vaên hoùa röïc rôõ trong lòch söû daân toäc. Vaên hoùa Phaät giaùo toân troïng töï do cuûa con ngöôøi. Trong khoâng khí vaên hoùa aáy, con ngöôøi môû ra boán höôùng vôùi taâm hoàn bao dung roäng lôùn, ñaày söùc saùng taïo. Vì theá, con ngöôøi cuûa neàn vaên hoùa Thieàn laø con ngöôøi ña dieän ña chieàu, hieàn minh, phoùng khoaùng. Ba theá kæ thôøi Lyù Traàn ñaõ saûn sinh cho daân toäc bieát bao teân tuoåi löøng laãy ôû nhieàu phöông dieän: giöõ nöôùc, döïng nöôùc, vaên chöông hoïc thuaät vaø caû trong phöông dieän taâm linh. Huyeàn Quang laø moät trong nhöõng keát tinh tieâu bieåu cuûa truyeàn thoáng vaên hoùa aáy. 1.2.2. Thiền phái Trúc Lâm Maïch phaùt trieån chuû ñaïo cuûa Phaät giaùo Vieät Nam laø Thieàn toâng. Theâm vaøo ñoù laø söï uûng hoä nhieät tình cuûa caùc vöông trieàu Lyù - Traàn, Thieàn toâng Vieät Nam phaùt trieån leân ñeán thôøi kyø hoaøng kim maø ñænh cao laø Thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû. Vò Hoaøng ñeá xuaát gia Traàn Nhaân Toâng saùng laäp Thieàn phaùi Truùc Laâm naêm Ñinh Daäu 1297, vaø doác söùc doác loøng hoaèng döông Phaät phaùp. Ñaây laø moät böôùc