Tài liệu đề tài quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học việt nam từ cách mạng tháng 8 1945 đến nay

CHUYÊN ĐỀ HỘI THẢO HẢI PHÒNG 2015 ĐỀ TÀI: QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM TỪ CÁCH MẠNG THÁNG 8/1945 ĐẾN NAY A. PHẦN MỞ ĐẦU I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Trong lí luận của thi pháp học hiện đại, vấn đề quan niệm nghệ thuật nói chung, quan niệm nghệ thuật về con người nói riêng là một trong những khái niệm lí luận quan trọng bậc nhất. Trong bài Vấn đề Quan niệm nghệ thuật về con người, G.S Trần Đình Sử cho rằng: “Có thể xem quan niệm nghệ thuật là khái niệm lí luận quan trọng bậc nhất trong mấy thập niêm qua, có ý nghĩa trả về cho văn học bản chất nhân học”. Mỹ học hiện đại cũng khẳng định: “Quan niệm con người là hình thức đặc thù nhất cho sự phản ánh nghệ thuật, trong đó thể hiện sự tác động qua lại của nghệ thuật với các hình thái ý thức xã hội khác”. Với ý nghĩa đặc biệt quan trọng như vậy, việc nghiên cứu, tìm hiểu quan niệm nghệ thuật về con người đóng vai trò rất lớn trong việc đánh giá tư tưởng nghệ thuật của nhà văn, giá trị nội dung của tác phẩm cũng như những đóng góp của giai đoạn, thời kì văn học đối với sự phát triển của lịch sử văn học nói chung. Quan niệm nghệ thuật về con người tạo thành cơ sở, thành nhân tố vận động của nghệ thuật, thành bản chất nội tại của hình tượng nghệ thuật. Sự vận động của thực tế làm nảy sinh những con người mới, và miêu tả những con người ấy sẽ làm văn học đổi mới. Nhưng còn một khía khác là đổi mới cách giải thích và cảm nhận con người cũng làm cho văn học thay đổi căn bản. trong lịch sử văn học sử dụng lại các đề tài, cốt truyện, nhân vật truyền thống là rất phổ biến. Vẫn là con người đã biết, nhưng hôm qua được nhìn ở một góc độ, hôm nay nhìn sang góc độ mới cũng tạo thành sáng tác văn học mới. Nhìn vào thực tế của văn học Việt Nam thế kỉ XX, đặc biệt là giai đoạn từ Cách mạng tháng 8- 1945 cho đến nay, quan niệm nghệ thuật về con người đã có sự biến chuyển rõ rệt. Con người trong văn học cách mạng (1945 – 1975) được bao trùm bởi quan niệm sử thi và lãng mạn. Quan niệm ấy đã tạo nên hình tượng những con người anh hùng, con người hành động, con người lí trí, con người lí tưởng, con người cộng đồng, con người lịch sử... Tuy nhiên, văn học sau 1975 đã thay đổi quan niệm nghệ thuật về con người. Con người được nhìn nhận ở đa chiều hơn, nhiều góc độ hơn, phức tạp hơn. Điều đó đã hình thành nên kiểu con người lưỡng diện, con người đời tư - thế sự, con người phức tạp và bí ẩn, con người cá nhân, con người tự nhiên, con người tâm linh… Sự thay đổi trong quan niệm nghệ thuật về con người đã phản ánh những đặc trưng cơ bản nhất của hai giai đoạn văn học trong cách cảm nhận và khám phá thế giới, khám phá hiện thực và con người. 1 Tìm hiểu quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học từ Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay, chúng ta có điều kiện nhìn sâu hơn, rõ hơn về từng chặng đường phát triển của văn học Việt Nam hiện đại, góp phần tích cực vào giảng dạy các tác phẩm văn học hiện đại trong chương trình Ngữ văn THPT, cả mảng thơ ca và văn xuôi (xuyên suốt chương trình lớp 12). Đồng thời, đề tài cũng góp phần hữu ích cho công tác bồi dưỡng học sinh giỏi môn Ngữ văn các cấp, trong đó có bồi dưỡng học sinh giỏi cấp khu vực và cấp quốc gia. Đó là lí do đưa chúng tôi đến với đề tài: Quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học Việt Nam từ Cách mạng tháng 8/1945 đến nay. II. MỤC ĐÍCH CỦA ĐỀ TÀI: Tiến hành nghiên cứu đề tài này, chúng tôi nhằm đạt đến những mục đích sau đây: 1. Về lý luận Nhận thức sâu sắc, toàn diện hơn quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học Việt Nam từ CM Tháng 8/1945 đến nay, thấy được sự kế thừa và tinh thần đổi mới trong quan niệm nghệ thuật về con người của văn học sau 1975 so với văn học Việt Nam 1945 – 1975. Điều đó đã tạo thành một mạch tư tưởng vừa xuyên suốt thống nhất vừa đổi mới, đáp ứng nhu cầu của hiện thực đời sống và thị hiếu của độc giả. 2. Về thực tiễn Với đề tài này, giáo viên vận dụng quan niệm nghệ thuật về con người trong Văn học Việt Nam từ sau Cách mạng tháng 8/1945 vào việc hướng dẫn học sinh đọc hiểu tác phẩm văn học Việt Nam trong toàn bộ chương trình Ngữ văn 12; phân tích và giúp học sinh nắm được những đặc trưng của hình tượng con người trong văn học cách mạng 1945 – 1975 và văn học thời kì đổi mới sau 1975 đến nay qua từng tác phẩm cụ thể. Từ đó, đề tài góp phần tích cực vào công tác giảng dạy môn Ngữ văn ở nhà trường THPT hiện nay. 3. Về thái độ Từ nhận thức đúng đắn và lòng say mê, trân trọng của mình đối với văn học Việt Nam hiện đại, giáo viên giúp học sinh có một cái nhìn sự đánh giá đúng về giá trị của văn chương nước nhà, đặc biệt là đánh giá khách quan và nghiêm túc những đổi mới trong quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học Việt Nam từ sau cách mạng tháng 8/1945 đến nay. Từ đó, giáo viên và học sinh thêm yêu quý trân trọng những di sản tinh thần quy báu của văn học nước nhà, góp phần phát triển năng lực, bồi đắp nhân cách người học. III. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU Với đề tài Quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học Việt Nam từ Cách mạng tháng 8/1945 đến nay, chúng tôi xác định đây là một vấn đề rất lớn đòi hỏi phải có sự tìm tòi nghiên cứu một cách toàn diện và công phu. 2 Trong khuôn khổ của một chuyên luận, với một khoảng thời gian có hạn, chúng tôi không có tham vọng lý giải tường tận mọi vấn đề, mà trên cơ sở một cái nhìn tổng quan về văn học Việt Nam từ sau cách mạng tháng 8/1945 đến nay, sẽ đi sâu vào quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học Việt Nam giai đoạn 1930-1945 với mô tô số tác giả tác phẩm tiêu biểu. Thiết nghĩ việc làm này cũng hoàn toàn phù hợp với yêu cầu thực tiễn đặt ra đối với công tác giảng dạy trong nhà trường của người giáo viên. IV. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Thực hiện đề tài này, chúng tôi vâ nô dụng phối kết hợp các phương pháp nghiên cứu sau: 1. Phương pháp tổng hợp 2. Phương pháp phân tích 3. Phương pháp so sánh đối chiếu….. B. PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG MỘT: KHÁI LƯỢC QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI 3 I. KHÁI LƯỢC VỀ QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT 1. Quan niệm nghệ thuật là gì? Theo định nghĩa của Từ điển thuật ngữ văn học, quan niệm nghệ thuật là nguyên tắc cắt nghĩa thế giới và con người vốn có của hình thức nghệ thuật, đảm bảo cho nó khả năng thể hiện đời sống với một chiều sâu nào đó. Các tác giả chú thích thêm, để tái hiện cuộc sống của con người, tác giả phải hiểu cách họ giao tiếp với nhau, với thế giới và với bản thân, cách họ sống, hành động và suy nghĩ, điều họ quan tâm và không quan tâm trong cuộc đời. Tổng hợp những điều đó tạo thành cái mô hình nghệ thuật về thế giới và con người bao quát mà tác giả xuất phát để khắc hoạ hình tượng, số phận những con người cụ thể, tổ chức quan hệ của các nhân vật, giải quyết xung đột, xây dựng kết cấu tác phẩm. Nói khác đi, quan niệm nghệ thuật thể hiện cái giới hạn tối đa trong cách hiểu thế giới và con người của một hệ thống nghệ thuật, thể hiện khả năng, phạm vi, mức độ chiếm lĩnh đời sống của nó. Đối với một nhà thơ, nhà văn, nó thể hiện khả năng, phạm vi, mức độ chiếm lĩnh đời sống của bản thân họ trong quá trình sáng tác. Đó là cái hình thức bên trong của của sự chiếm lĩnh đời sống, là hệ quy chiếu ẩn chìm trong hình thức nghệ thuật, nó gắn với các phạm trù phương pháp sáng tác, phong cách nghệ thuật, làm thành thước đo của hình thức văn học và là cơ sở của tư duy nghệ thuật. Trong bài Vấn đề Quan niệm nghệ thuật về con người, G.S Trần Đình Sử nhà nghiên cứu thi pháp học hàng đầu ở nước ta cho rằng: “Có thể xem quan niệm nghệ thuật là khái niệm lí luận quan trọng bậc nhất trong mấy thập niêm qua, có ý nghĩa trả về cho văn học bản chất nhân học”. Mặc dù vậy theo ông “cho đến nay khái niệm này vẫn chưa có cách hiểu thống nhất” và cho biết: “ Viện sĩ Khrapchenko trong một bài báo phân tích hệ thống nhận xét rằng: Khái niệm quan niệm nghệ thuật là một khái niệm hợp quy luật về thực chất, song lại lắm lúc mang một tính cách hết sức mơ hồ. Đường nét của các mối quan hệ, tương quan của quan niệm nghệ thuật với cấu trúc của tác phẩm riêng biệt với các yếu tố cấu thành, với các tác phẩm khác của nhà văn chưa vạch đủ rõ”. Tuy nhiên G.S Trần Đình Sử cũng đưa ra cách hiểu của mình về quan niệm nghệ thuật, tác giả viết: “Trong nghệ thuật, thế giới được quan niệm hoá trên cơ sở sự cảm thụ cá nhân về một thế giới, thoả mãn nhu cầu tồn tại của nó. Nghệ thuật nâng sự cảm thụ thế giới lên tầm quan niệm về thế giới, ứng với một quan niệm nghệ thuật là một thế giới nghệ thuật. Với ý nghĩa này, quan niệm nghệ thuật là một phạm trù về các chỉnh thể nghệ thuật, là công cụ để tư duy về các hiện tượng nghệ thuật như những chỉnh thể” Theo chúng tôi, quan niệm nghệ thuật là cách nhìn, cách hiều và cách nghĩ, cách cảm về thế giới và con người của nhà văn được thể hiện thông qua một thế giới nghệ thuật trong tác phẩm. Quan niệm nghệ thuật là yếu tố không thể thiếu khi một 4 người bắt đầu cầm bút sáng tác. Trên phương diện nào đó, quan niệm nghệ thuật gần với lập trường tư tưởng hay quan điểm sáng tác của nhà văn. 2. Vai trò của quan niệm nghệ thuật trong quá trình sáng tác của nhà văn Quan niệm nghệ thuật về cơ bản không tách rời tư tưởng nghệ thuật của nhà văn. Đó là quan niệm bao trùm cả sự nghiệp sáng tác, chi phối về căn bản toàn bộ thế giới nghệ của anh ta. Nó tạo ra cho sự nghiệp ấy, cho thế giới nghệ thuật ấy tính thống nhất, tính hệ thống, hay nói đúng hơn, tính chỉnh thể. Tuy vậy, khác với tư tưởng, tác phẩm văn học tập trung thể hiện một thái độ đối với cuộc sống trong bình diện quan hệ giữa hiện thực và lí tưởng, khẳng định cuộc sống nào, phê phán cuộc sống nào, quan niệm nghệ thuật chỉ cung cấp một mô hình nghệ thuật về thế giới có tính chất công cụ để thể hiện những cuộc sống cần phải có mang tính khuynh hướng khác nhau. Với tính chất công cụ đó, quan niệm nghệ thuật về thế giới và con người chẳng những cung cấp một điểm xuất phát để tìm hiểu nội dung của tác phẩm văn học cụ thể, mà còn cung cấp một cơ sở để nghiên cứu sự phát triển, tiến hóa của văn học. Bởi lẽ điều chủ yếu trong sự tiến hóa của nghệ thuật và của xã hội nói chung, là đổi mới cách tiếp cận và chiếm lĩnh thế giới và con người, và do đổi mới quan niệm mà thế giới cũng được chiếm lĩnh sâu hơn, rộng hơn, với những phạm vi, giới hạn, chất lượng mới. Quan niệm nghệ thuật chi phối thế giới nghệ thuật trong sáng tác của nhà văn (đề tài, chủ đề, hình tượng nhân vật, ngôn ngữ, các biện pháp tu từ…). Nam Cao trên con đường chuyển từ lãng mạn chủ nghĩa sang hiện thực chủ nghĩa đã thay đổi nhận thức sâu sắc về thứ nghệ thuật phi hiện thực: “Nghệ thuật không phải là ánh trăng lừa dối, không nên là ánh trăng lừa dối”. Cho nên thay vì những đề tài chuyện tình cảm nam nữ sướt mướt, ông đã chuyển hẳn sang những đề tài về người lao động, nhất là những kiếp người đau khổ dưới đáy xã hội lúc bấy giờ. Thay vì lối viết lãng mạn, Nam Cao đã đống cũi sắt tình cảm của mình mà viết bằng lối văn lạnh lùng, tỉnh táo nhiều khi đến vô tình, để phơi bày hiện thực xã hội và những đau khổ của kiếp nhân sinh: “nghệ thuật có thể chỉ là tiếng đau khổ kia, thoát ra từ những kiếp lầm than”… Với Xuân Diệu, khi ông quan niệm về cuộc đời và con người trong niềm yêu sống, khát khao giao cảm với đời đến say mê, thì đề tài chủ yếu trong thơ ông là tình yêu, tuổi trẻ và mùa xuân; những hình ảnh xuất hiện nhiều nhất trong thơ ông là xuân hồng, lòng yêu, âm thanh, điệu nhạc, ánh sáng, mùi hương… và ngôn ngữ mà ông sử dụng là một lớp từ vựng vừa quen thuộc, vừa kết hợp mới lạ không ngừng. Ông không ưa sự tĩnh tại, ông sợ sự chảy trôi nên ông giục giã người ta “Sống toàn tâm! toàn trí! sống toàn hồn - Sống toàn thân! và thức nhọn giác quan”(Thanh niên). Có thể nói quan niệm nghệ thuật ấy đã chi phối toàn bộ các sáng tác của Xuân Diệu trước cách mạng, góp phần không nhỏ tạo nên phong cách nghệ thuật thơ Xuân Diệu. 3. Sự thể hiện của quan niệm nghệ thuật 5 Theo Từ điển thuật ngữ văn học, quan niệm nghệ thuật về thế giới và con người thể hiện ở điểm nhìn nghệ thuật, ở chủ đề cảm nhận đời sống được hiểu như những hằng số tâm lí của chủ thể, ở kiểu nhân vật và biến cố mà tác phẩm cung cấp, ở cách xử lí các biến cố và quan hệ nhân vật. Với những phương diện biểu hiện trên đây, việc xác định quan niệm nghệ thuật của một nhà văn, nhà thơ là không hề đơn giản. Mặt khác, quan niệm nghệ thuật không nhất thành bất biến, nó có thể thay đổi theo thời gian và theo độ chín trong tư tưởng, kinh nghiệm của nhà văn. Quan niệm nghệ thuật không đơn thuần là sự phát ngôn của nhà văn, hay quan niệm sống của anh ta ở ngoài đời. Quan niệm nghệ thuật không tách rời khỏi hệ thống các sáng tác của nhà văn. Nó phải được thể hiện một cách thống nhất trong toàn bộ các tác phẩm của một nhà văn, nhà thơ trong một giai đoạn sáng tác nhất định. Quan niệm nghệ thuật ấy có thể thống nhất trong suốt cuộc đời sáng tác của người nghệ sĩ, nhưng có thể thay đổi theo thời gian. Chế Lan Viên trước cách mạng bày tỏ một thái độ bi quan trước cuộc đời: Tôi có chờ đâu có đợi đâu Đem chi xuân đến gợi thêm sầu Với tôi tất cả như vô nghĩa Tất cả không ngoài nghĩa khổ đau (Xuân) Nhưng sau cách mạng ông lại thể hiện một niềm say mê trở về với nhân dân, với Tổ quốc: Con gặp lại nhân dân như nai về suối cũ Cỏ đón giêng hai, chim én gặp mùa Như đứa trẻ thơ đói lòng gặp sữa Chiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa (Tiếng hát con tàu) Vì vậy, ở mỗi nhà văn, nhà thơ, quan niệm nghệ thuật có những biểu hiện rất riêng, độc đáo không theo một công thức định sẵn nào. Quan niệm nghệ thuật của văn học từ cách mạng tháng 8 đến nay được khu biệt bởi hai giai đoạn (1945 -1975 và sau 1975) song ở mỗi giai đoạn, mỗi tác giả lại có những biểu hiện rất phong phú, độc đáo. II. KHÁI LƯỢC QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI 1. Quan niệm về con người trong văn học Macxim Gorki đã từng khẳng định: “Văn học là nhân học”. Văn học là nghệ thuật miêu tả, biểu hiện con người. Do vậy, con người chính là đối tượng chủ yếu của 6 văn học. Dù miêu tả thần linh, ma quỉ, đồ vật, hoặc đơn giản là miêu tả các nhân vật, tác phẩm văn học đều nhằm mục đích miêu tả và thể hiện con người. Quan niệm nghệ thuật về con người là khái niệm cơ bản nhằm thể hiện khả năng khám phá, sáng tạo trong lĩnh vực miêu tả, thể hiện con người của nhà văn. Có thể nói, nó giống như là một chiếc chìa khóa vàng góp phần gợi mở cho chúng ta tất cả những gì bí ẩn trong sáng tạo nghệ thuật của mỗi người nghệ sĩ nói chung và từng thời đại nói riêng. Tuy nhiên, cho đến nay, mặc dù được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm tìm hiểu, song khái niệm quan niệm nghệ thuật về con người vẫn còn nhiều cách định nghĩa và diễn đạt khác nhau. Cụ thể như sau: Giáo sư Trần Đình Sử cho rằng: "Quan niệm nghệ thuật về con người là một cách cắt nghĩa, lí giải tầm hiểu biết, tầm đánh giá, tầm trí tuệ, tầm nhìn, tầm cảm của nhà văn về con người được thể hiện trong tác phẩm của mình”[5;15]. Tức, quan niệm nghệ thuật về con người sẽ đi vào phân tích, mổ xẻ đối tượng con người đã được hóa thân thành các nguyên tắc, phương tiện, biện pháp thể hiện con người trong văn học của tác giả, từ đó, tạo nên giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ cho các hình tượng nhân vật trong đó. Vì vậy, chúng ta sẽ thấy được giá trị của hình tượng nghệ thuật trong các tác phẩm. Giáo sư Huỳnh Như Phương cũng góp tiếng nói của mình bằng một cách nhìn khá bao quát: “Quan niệm nghệ thuật về con người thể hiện tầm nhìn của nhà văn và chiều sâu triết lí của tác phẩm”. Cũng với vấn đề về quan niệm nghệ thuật về con người, Từ điển Thuật ngữ văn học định nghĩa như sau: “Quan niệm nghệ thuật về con người là hình thức bên trong, là hệ quy chiếu ẩn chìm trong hình thức tác phẩm. Nó gắn với các phạm trù khác như phương pháp sáng tác, phong cách của nhà văn, làm thành thước đo của hình thức văn học và cơ sở của tư duy nghệ thuật.” Nhìn chung, tuy khác nhau về cách diễn đạt nhưng những khái niệm trên đều nói lên được cái cốt lõi của vấn đề quan niệm nghệ thuật về con người. Từ đó, chúng ta có thể đi đến khái quát cách hiểu quan niệm nghệ thuật về con người như sau: Quan niệm nghệ thuật về con người được hiểu là cách nhìn, cách cảm, cách nghĩ, cách cắt nghĩa lí giải về con người của nhà văn. Đó là quan niệm mà nhà văn thể hiện trong từng tác phẩm. Quan niệm ấy bao giờ cũng gắn liền với cách cảm thụ và biểu hiện chủ quan sáng tạo của chủ thể, ngay cả khi miêu tả con người giống hay không giống so với đối tượng. Như vậy, vì trung tâm của văn học là con người nên con người cũng chính là đối tượng thẩm mĩ thể hiện quan niệm của tác giả về cuộc sống. Người sáng tác sẽ là người vận động, suy nghĩ về con người, cho con người, nêu ra những tư tưởng mới để hiểu về con người. Bởi người ta không thể miêu tả và tạo nên chiều sâu, tính độc đáo 7 của hình tượng con người trong văn học nếu không hiểu biết, cảm nhận và có các phương tiện, biện pháp nhất định. Từ việc hướng đến xác định khái niệm quan niệm nghệ thuật về con người, có thể khẳng định rằng: chúng ta sẽ không thể hiểu một cách đầy đủ những đổi thay trong nội dung phản ánh cũng như nghệ thuật biểu hiện của văn học, nếu không quan tâm tới sự vận động của con người trong văn học, đặc biệt là vấn đề quan niệm nghệ thuật của các tác giả về con người trong văn học. Nói cách khác, nếu bỏ qua quan niệm nghệ thuật về con người sẽ dẫn tới cách hiểu đơn giản về bản chất phản ánh của nghệ thuật, hạ thấp yêu cầu sáng tạo thẩm mĩ của nghệ thuật. Cho nên, tìm hiểu quan niệm nghệ thuật về con người là điều hết sức quan trọng. Đây được xem là cơ sở lí luận để chúng ta bắt tay vào tìm hiểu Quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học trung đại Việt Nam. 2. Cơ sở lịch sử xã hội và văn hóa của quan niệm nghệ thuật về con người Quan niệm nghệ thuật về con người là nguyên tắc cảm thấy, thấu hiểu và miêu tả con người trong văn học. Nhưng các nguyên tắc ấy có cơ sở sâu xa trong thực tế lịch sử. Do đó, quan niệm nghệ thuật về con người là một sản phẩm của lịch sử. Chẳng hạn như quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa trước hết gắn liền với thế giới quan Mac - Lênin , với thực tế đấu trnh cách mạng do giai cấp vô sản lãnh đạo và nhất là gắn với quan niệm về con người mới và cuộc sống mới . Quan niệm nghệ thuật về con người cũng là sản phẩm của văn hóa tư tưởng. Chẳng hạn như quan niệm về con người vũ trụ trong văn học trung đại Việt Nam gắn liền với cảm thức xã hội của con người trung đại. Đó là quan niệm Thiên Địa Nhân hay “ Thiên - Nhân tương cảm”, con người là tiểu vũ trụ trong đại vũ trụ, con người có mối liên hệ mật thiết với thiên nhiên. Chính vì thế con người trong văn học trung đại thường cản nhận mình trong mối quan hệ với đât trời với những cái lớn lao cao cả. Quan niệm nghệ thuật về con người còn mang dấu ấn sáng tạo của người nghệ sĩ, gắn liền với cái nhìn của người nghệ sĩ. Trong văn học ta bắt gặp con người tha hóa trong sáng tác của Nam Cao, con người vô nghĩa lí trong sáng tác Vũ Trọng Phụng, con người chính trị trong thơ Tố Hữu,… Trong các thể loại văn học khác nhau, chức năng và hệ thống phương tiện biểu hiện khác nhau, quan niệm nghệ thuật về con người cũng khác nhau. Con người trong thần thoại là con người siêu phàm như năng lực, một sức mạnh để chế ngự thiên nhiên hay thực hiện một công việc nào đó,con người trong truyện cổ tích là hiện thân của một quy ước xã hội,… 3. Vai trò của quan niệm nghệ thuật về con người trong sáng tác văn học Quan niệm nghệ thuật về con người là tiêu chí quan trọng để đánh giá giá trị của tác phẩm văn học. Cảm nhận tác phẩm chính là cảm nhận cái nhìn của tác giả về 8 con người thể hiện trong tác phẩm. Đồng thời, quan niệm nghệ thuật về con người còn được xem là nhân tố cơ bản, là xuất phát điểm cho mọi sáng tạo của nhà văn; các phương tiện, thủ pháp nghệ thuật được nhà văn sử dụng trong tác phẩm, từ xây dựng nhân vật, tổ chức kết cấu cốt truyện hay giọng điệu trần thuật,… đều chịu sự chi phối và góp phần thể hiện con người theo quan niệm của tác giả. Do vậy, xuất phát từ quan niệm nghệ thuật về con người để tìm hiểu tác phẩm văn học nên được xem là một trong những biện pháp tối ưu để có cái nhìn toàn diện về sự nghiệp sáng tác của mỗi nhà văn cũng như về một giai đoạn văn học. Quan niệm con người tạo thành cơ sở, thành nhân tố vận động của nghệ thuật, thành bản chất nội tại của hình tượng nghệ thuật. Sự vận động của thực tế làm nảy sinh những con người mới, và miêu tả những con người ấy sẽ làm văn học đổi mới. Nhưng còn một khía khác là đổi mới cách giải thích và cảm nhận con người cũng làm cho văn học thay đổi căn bản. trong lịch sử văn học sử dụng lại các đề tài, cốt truyện, nhân vật truyền thống là rất phổ biến. Vẫn là con người đã biết, nhưng hôm qua được nhìn ở một góc độ, hôm nay nhìn sang góc độ mới cũng tạo thành sáng tác văn học mới. Quan niệm nghệ thuật về con người không phải bất cứ cách cắt nghĩa, lý giải nào về con người, mà là cách cắt nghĩa có tính phổ quát, tột cùng mang ý vị triết học, nó thể hiện cái giới hạn tối đa trong việc miêu tả con người. Quan niệm nghệ thuật về con người luôn hướng vào con người trong mọi chiều sâu của nó, cho nên đây là tiêu chuẩn quan trọng nhất để đánh giá giá trị nhân văn vốn có của văn học. Nghệ sĩ là người suy nghĩ về con người, cho con người, nêu ra những tư tưởng mới để hiểu về con người, do đó càng khám phá nhiều quan niệm nghệ thuật về con người thì càng đi sâu vào thực chất sáng tạo của họ, càng đánh giá đúng thành tựu của họ. Quan niệm nghệ thuật về con người không nhất thành bất biến, mà biến đổi theo lịch sử và quy luật phát triển nội tại của văn học. Do đó, nghiên cứu quan niệm nghệ thuật về con người qua các thời kì văn học sẽ góp phần làm sáng rõ những biến đổi của nền văn học cũng như tư duy nghệ thuật, quan niệm thẩm mĩ của nhà văn và thị hiếu của công chúng. Quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học Việt Nam từ Cách mạng tháng 8/1945 đến nay cũng nằm trong quy luật phát triển và biến đổi ấy. 9 CHƯƠNG HAI QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM 1945 - 1975 I. ĐÔI NÉT VỀ VĂN HỌC VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1945 – 1975 Sau cách mạng tháng 8/1945, đất nước ta giành độc lập nhưng lại phải bước vào 2 cuộc kháng chiến trường kì chống Pháp và chống Mĩ. Thoát khỏi ách đô hộ kìm kẹp của thực dân Pháp và phong kiến, xã hội Việt Nam bước sang thời kì mới, con người mới trong chế độ mới, tiến lên CNXH. Một kỉ nguyên mới mở ra cho dân tộc ta. Từ đây nền văn học mới gắn liền với lí tưởng độc lập tự do và CNXH được khai sinh. Hoàn cảnh đặc biệt như vậy đó tác động trực tiếp tới sự vận động, phát triển của văn học 1945 – 1975. Văn học Việt Nam từ cách mạng tháng 8/1945 đến đầu năm 1975 phát triển qua 3 giai đoạn với rất nhiều thành tựu. Giai đoạn đầu tiên 1945 – 1954 được chia làm 2 giai đoạn nhỏ. Từ tháng 8/1945 đến 19/12/1946 đất nước ta hân hoan trong niềm vui giành độc lập, văn học giai đoạn này cũng thể hiện niềm say mê háo hức trước chiến thắng lịch sử của cách mạng tháng 8, sự “say mê trước sự thay đổi màu nhiệm” ( Hoài Thanh ). Thành tựu giai đoạn này phải kể đến “Ngọn quốc kì” (Xuân Diệu ), “Huế Tháng Tám” và “Vui bất tuyệt” ( Tố Hữu )… Văn học giai đoạn 1946 – 1954 là văn học chống Pháp với nhiều thành tựu. Truyện và kí có “Đôi mắt”, “Nhật kí ở rừng” ( Nam Cao ), “Làng” ( im Lân ), “Tây Bắc” ( Tô Hoài ). Thơ ca có các bài thơ của Hồ Chí Minh như “Cảnh khuya”, “Rằm tháng riêng”; “Bên kia sông Đuống” (Hoàng Cầm , “Tây Tiến” ( Quang Dũng ). Kịch có “Bắc Sơn” của Nguyễn Huy Tưởng. Giai đoạn thứ hai 1955 – 1964, văn học phản ánh công cuộc xây dựng CNXH ở miền Bắc và đấu tranh thống nhất đất nước. Thành tựu giai đoạn này có tùy bút “Sông Đà” (Nguyễn Tuân), tập truyện ngắn “Mùa lạc” ( Nguyễn Khải), truyện ngắn “Cửa biển” (Nguyên Hồng ); các tập thơ “Gió lộng” (Tố Hữu), “Ánh sáng và phù sa” (Chế Lan Viên), “Riêng chung” (Xuân Diệu )…; các vở kịch “Nổi gió” ( Đào Hồng Cẩm ), “Một Đảng viên” (Học Phi )… Giai đoạn thứ ba 1965 -1975 là giai đoạn văn học đạt được nhiều thành tựu xuất sắc nhất, phản ánh đời sống lao động và chiến đấu, khắc họa thành công hình ảnh con người Việt Nam anh hùng, kiên cường, bất khuất. Truyện kí giai đoạn này nổi bật với các tác phẩm “Chiếc lược ngà” ( Nguyễn Quang Sáng ), “Hòn đất” ( Anh Đức ), “Người mẹ cầm súng”, “Những đứa con trong gia đình” ( Nguyễn Thi ), “Rừng xà nu” (Nguyễn Trung Thành)... Thơ ca giai đoạn này phát triển vô cùng mạnh mẽ và đạt 10 những thành tựu xuất sắc, thực sự là bước tiến của thơ ca hiện đại Việt Nam. Xuất hiện một lớp nhà thơ trẻ chống Mĩ cứu nước, những người trực tiếp cầm súng và cầm bút phản ánh cuộc kháng chiến một cách thực, sống động, phong phú và sôi nổi. Các tác phẩm tiêu biểu là “Mặt đường khát vọng” (Nguyễn Khoa Điềm ), “Ra trận”, “Máu và hoa” của Tố Hữu…Kịch đạt thành tựu với “Quê hương Việt Nam” của Xuân Trình, “Đại đội trưởng của tôi” ( Đào Hồng Cẩm ). Văn học Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975 nổi lên 3 đặc điểm cơ bản. Văn học chủ yếu vận động theo hướng cách mạng hóa, gắn bó sâu sắc với vận mệnh chung của đất nước. Văn học vận động theo hướng phát triển của lịch sử với tinh thần : “Văn học nghệ thuật là một mặt trận” ( Hồ Chí Minh ) cùng với kiểu nhà văn mới : Nhà văn – chiến sĩ. Với vũ khí là ngòi bút, các nhà văn đó tái hiện hiện thực cách mạng – nguồn cảm hứng lớn tạo phẩm chất mới cho văn học. Gắn bó sâu sắc với vận mệnh chung của đất nước nên quá trình vận động phát triển của nền văn học mới bắt nhịp với từng chặng đường lịch sử của dân tộc, theo sát nhiệm vụ chính trị của đất nước. Vì thế mới có các tên gọi : Văn học chống Pháp ( 1945 – 1954 ), văn học xây dựng chủ nghĩa xã hội ( 1955 – 1964 ), văn học chống Mĩ ( 1965 – 1975 ). Tổ quốc và CNXH là hai đề tài bao quát toàn bộ giai đoạn văn học này với những tiểu thuyết của các tác giả tiêu biểu như Nguyễn Khải, Đào Vũ, Chu An…, những bài thơ của Tố Hữu, Huy Cận, Chế Lan Viên, Xuân Diệu… Văn học 1945 – 1975 là nền văn học hướng về đại chúng. Quần chúng nhân dân vừa là đối tượng phục vụ vừa là nguồn cung cấp bổ sung lực lượng sáng tác cho văn học. Quan niệm : “Đất nước của nhân dân, tạo cảm hứng chủ đạo và là chủ đề của nhiều tác phẩm viết về đất nước trong văn học giai đoạn này. Văn học quan tâm đến đời sống nhân dân lao động với bất hạnh cùng cực cũng như niềm vui, niềm tự hào; cùng họ vùng lên với khả năng cách mạng và phẩm chất anh hùng. Hình tượng quần chúng cách mạng, hình tượng người nông dân, người mẹ, chị phụ nữ, em bé…được tập trung xây dựng; thể hiện vẻ đẹp tâm hồn cao cả với hình thức nghệ thuật quen thuộc. Đó là một nền văn học có tính nhân dân sâu sắc và nội dung nhân đạo mới. Nền văn học chủ yếu mang khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn. Khuynh hướng sử thi thể hiện ở đề tài các tác phẩm: Tổ quốc, chủ nghĩa xã hội, những đề tài lớn lao liên quan đến vận mệnh dân tộc như chiến tranh, nhân dân. Nhân vật trong các tác phẩm giai đoạn này là những người anh hùng mang phẩm chất được đánh giá chung cho thời đại bấy giờ, mang tính chất lớn lao cao cả, tiêu biểu cho lí tưởng cộng đồng. Đó là chị Út Tịch trong “Người mẹ cầm súng” của Nguyễn Thi, là chị Trần Thị Lý trong “Người con gái Việt Nam” của Tố Hữu, là những người anh hùng trong “Đất nước đứng lên”, “Rừng xà nu” của Nguyễn Trung Thành... Lời văn giọng điệu ngợi ca, trang trọng và đẹp một cách tráng lệ, hào hùng.Cảm hứng lãng mạn thể hiện ở cỏi “tụi” cảm xúc hướng tới lí tưởng, khẳng định cuộc sống mới, con người mới, ngợi 11 ca chủ nghĩa anh hùng cách mạng và tin tưởng vào tương lai tươi sáng của dân tộc. Cảm hứng lóng mạn nâng đỡ con người Việt Nam vượt qua mọi gian khổ, thử thách ác liệt của chiến tranh, làm nên chiến thắng lịch sử, chấn động năm châu. Cho nên những cuộc chia li cũng “chói ngời sắc đỏ” (Nguyễn Mỹ ), ra trận mà lòng vui như mở hội “Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước – Mà lòng phơi phới dậy tương lai!” ( Tố Hữu ). Tất cả những đặc điểm trên hòa nhịp vào với nhau tạo nên đặc điểm cơ bản về khuynh hướng thẩm mĩ của văn học Việt Nam từ 1945 đến 1975. II. QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1945 - 1975 Cách mạng tháng Tám là một bước ngoặt lịch sử, mở ra một trang mới đối với đất nước và con người Việt Nam, chấm dứt ngàn năm chế độ phong kiến, hơn tám mươi năm đô hộ của thực dân Pháp, để bắt đầu một thời đại mới - thời đại độc lập, dân chủ và tiến bộ xã hội. Sau Cách mạng tháng Tám, dân tộc Việt Nam cũng phải trải qua hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mĩ trường kì gian khổ nhưng cũng rất hào hùng. Mọi đổi thay ấy đã đem đến cho văn học Việt Nam những sắc diện mới, luồng sinh khí mới ở nhiều khía cạnh, trong đó có quan niệm nghệ thuật về con người. Nếu con người trong văn học Việt Nam chặng 1945 - 1954 là “con người tập thể”, “thức tỉnh về sức mạnh của cộng đồng”, “tham dự vào các biến cố lịch sử, gánh vác cuộc kháng chiến qua các tổ chức, các đoàn thể của mình”, “ít có những dằn vặt, suy tư, giằng xé nội tâm”, “dứt khoát, toàn tâm vì sự nghiệp chung, hòa mình trong tập thể”; nếu con người trong văn học Việt Nam chặng 1955 - 1964 là “con người trong sự thống nhất riêng - chung”, “nhìn nhận giải pháp duy nhất để giải quyết các số phận cá nhân và khát vọng hạnh phúc của con người là sự hòa nhập với tập thể, cách mạng và cuộc sống mới xã hội chủ nghĩa”; thì con người trong văn học Việt Nam chặng 1965 1975 là mang vẻ đẹp của chủ nghĩa anh hùng, của khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn. Cuộc kháng chiến chống Mĩ của dân tộc ta tuy vô cùng ác liệt, dữ dội nhưng đã khơi dậy được sức sống tiềm tàng, ý chí đấu tranh, tinh thần đoàn kết của con người Việt Nam. Tất cả kề vai, sát cánh để phục vụ tiền tuyến, hướng đến chiến thắng. Văn học chặng này đã nhanh chóng “nhập cuộc”, khai thác và thể hiện con người “trên phương diện con người chính trị, con người công dân, nhưng mỗi cá nhân như là biểu hiện tập trung của ý chí, khát vọng và sức mạnh của cả cộng đồng dân tộc, thậm chí của thời đại, của nhân loại”. Những nét chính trong quan niệm về con người của toàn bộ giai đoạn văn học cách mạng 1945 – 1975 có thể được khái quát ở các phương diện cơ bản như sau: 1. Quan niệm con người tập thể, đại chúng Trong quan điểm chỉ đạo của Đảng và chủ tịch Hồ Chí Minh đối với giới văn nghệ sĩ cách mạng, ý thức: “Viết cho ai? – Viết cho đại đa số; công nông binh. Viết để 12 làm gì? – Để giáo dục, giải thích, cổ động, phê bình. Để phục vụ quần chúng” đã trở thành ý thức bao trùm trong toàn bộ sáng tác của văn học 45-75. Điều này có cơ sở lí luận và thực tiễn rõ ràng. Cách mạng và kháng chiến phải dựa hẳn vào công nông và trước hết nhằm giải phóng công nông. Cho nên văn học phục vụ chính trị, cổ vũ chiến đấu tất phải hướng về công nông binh. Đây là đối tượng phản ánh, là công chúng văn học, là lực lượng sáng tác. Đó là phương hướng cơ bản xác định nội dung và hình thức của văn học giai đoạn 1945-1975. Quan điểm văn nghệ này của Đảng cũng được các nhà văn chấp nhận một cách tự giác. Bởi vì họ là những trí thức yêu nước. Họ không thể không cảm phục nhân dân lao động là lực lượng chủ yếu làm nên cuộc Cánh mạng tháng Tám và sau đó gánh cả cuộc kháng chiến trên đôi vai lực lưỡng của mình. Trong truyện ngắn Đôi mắt của Nam Cao, văn sĩ Độ đã “ngã ngửa người ra” trước vai trò vĩ đại của người nông dân như thế, không phải ngẫu nhiên mà tác phẩm này đã được coi là bản tuyên ngôn nghệ thuật chung của cả một thế hệ nhà văn đi theo cách mạng và kháng chiến. Có thể nói, giác ngộ về vai trò vĩ đại của quần chúng nhân dân lao động, “qui phục” công nông một cách - hoàn toàn tự giác và đầy vui sướng là đặc điểm tâm lý chung của giới trí thức văn nghệ sĩ yêu nước sau Cách mạng tháng Tám và trong chiến tranh giải phóng dân tộc, đặc biệt là những năm tháng chống Pháp. Trước sự nghiệp to lớn của Cách mạng, trước vai trò vĩ đại của nhân dân lao động, họ cảm thấy chính trị, phục vụ công nông binh, dù chỉ làm “anh tuyên truyền nhãi nhép” (Nam Cao) nhưng có ích cho kháng chiến, đấy là niềm vinh dự lớn cho những Nguyễn Tuân, Xuân Diệu, Hoài Thanh, Nam Cao v.v… họ sẵn sàng từ bỏ nghiệp văn chương cũ như những “đứa con hoang”, thậm chí những “đứa con tội lỗi” để “lột xác” và làm lại cuộc đời nghệ thuật mới của mình vì kháng chiến, vì đại chúng công nông. Họ hăng hái đi tực tế sản xuất và chiến đấu sát cách với công nông binh để “Cách mạng hoá tư tưởng, quần chúng hoá sinh hoạt”. Đến khi phong trào giảm tô và cải cách ruộng đất được phát động thì tinh thần hướng về công nông lại càng sôi nổi hơn nữa. Tình giai cấp giữa những người nghèo khổ là tình cảm đẹp nhất, cao cả nhất. Con người trong sạch nhất, đang tin cậy nhất và vì thế cũng đáng tự nào nhất là con người xuất thân từ bần cố nông và giai cấp vô sản. Trên cơ sở tư tưởng hướng về quần chúng, văn học đã hình thành quan niệm nghệ thuật về con người tập thể, con người cộng đồng, theo GS Nguyễn Đăng Mạnh, quan niệm này được thể hiện với hai dạng chủ yếu: Một là, phê phán cách nhìn có định kiến sai trái đối với quần chúng bằng cách, hoặc đối lập những nhân vật có quan điểm khác nhau và đề cao quan điểm đúng (Đôi mắt của Nam Cao), hoặc mô tả sự chuyển biến của một nhân vật nào đấy từ chỗ hiểu sai mà xem thường quần chúng, đến chỗ hiểu đúng và khâm phục (nhiều truyện ngắn 13 của Nguyễn Khải, Nguyễn Kiên, Vũ Thị Thường, Hoa và thép của Bùi Hiển, Mẫn và tôi của Phan Tứ, Mảnh trăng cuối rừng của Nguyễn Minh Châu v.v…) Hai là, trực tiếp ca ngợi quần chúng, hoặc bằng cách xây dựng hình tượng đám đông sôi động của công nhân, nông dân, bộ đội, dân công… đầy khí thế và sức mạnh (Kí sự của Trần Đăng, Kí sự Cao Lạng của Nguyễn Huy Tưởng, Đuốc dân công tiếp vận của Nguyễn Tuân, Xung kích, Vỡ bờ của Nguyễn Đình Thi, Con trâu của Nguyễn Văn Bổng, Vùng mỏ của Võ Huy Tâm, Cửa biển của Nguyên Hồng, Bão biển của Chu Văn, Dấu chân người lính của Nguyễn Minh Châu, Đêm liên hoan của Hoàng Cầm, Ta đi tới, Hoan hô chiến sĩ Điện Biên của Tố Hữu, Mặt đường khát vọng của Nguyễn Khoa Điềm, Đoàn thuyền đánh cá của Huy Cận, Đường ra mặt trận của Chính Hữu v.v…); hoặc xây dựng những nhân vật anh hùng kết tinh những phẩm chất cao đẹp của giai cấp, của nhân dân, của dân tộc (Đất nước đứng lên, Rừng xà nu của Nguyên Ngọc; Người mẹ cầm súng, Những đứa con trong gia đình của Nguyễn Thi; Hòn đất của Anh Đức; Sống như Anh của Trần Đình Văn…; Hồ Chí Minh, Sáng tháng năm, Bác ơi!, Theo chân Bác, Người con gái Việt Nam, Mẹ Tơm, Mẹ Suốt v.v… của Tố Hữu v.v…). Nhìn vào các tác phẩm trong chương trình Ngữ văn phổ thông hiện nay, quan niệm con người tập thể, con người cộng đồng đã tạo nên kiểu nhân vật điển hình cho tập thể: điển hình trong lao động sản xuất (anh thanh niên trong Lặng lẽ Sa Pa của Nguyễn Thành Long, ông lái đò Lai Châu trong Người lái đò sông Đà của Nguyễn Tuân...) và điển hình trong chiến đấu hi sinh (người lính Tây Tiến trong Tây Tiến của Quang Dũng, Đồng chí của Chính Hữu; nhân vật trữ tình mình và ta trong Việt Bắc của Tố Hữu, anh và em trong Đất Nước của Nguyễn Khoa Điềm; Việt và Chiến trong Những đứa con trong gia đình của Nguyễn Thi; Tnú trong Rừng xà nu của Nguyễn Trung Thành; Nho, Thao, Phương Định trong Những ngôi sao xa xôi của Lê Minh Khuê...). Những nhân vật này đều mang những phẩm chất đại diện cho tập thể, cộng đồng; mang tiếng nói yêu nước, ngợi ca cách mạng, Tổ quốc, chủ nghĩa xã hội chung của thời đại. Những tâm trạng của con người cũng được điển hình hóa: “yêu, căm, chiến, lạc” là những cảm xúc phổ biến mà hầu hết các tác phẩm văn học cách mạng đều thể hiện trong giai đoạn này. Chịu sự chi phối của quan niệm con người tập thể, con người cộng đồng, văn học cách mạng viết về quần chúng không thể không gắn với công lao của Cách mạng. Một chủ đề phổ biến khác của văn học 1945-1975 là khẳng định sự đổi đời của nhân dân nhờ Cách mạng. Ấy là sự đổi đời từ thân phận nô lệ cực khổ trở thành người làm chủ, người tự do. Cũng là sự phục sinh về tinh thần, từ chỗ mê muội, thậm chí lạc đường (do xã hội cũ hoặc tác động của địch) đến chỗ được giải phóng về tư tưởng, được thanh thoát về tâm hồn (Làng, Vợ nhặt của Kim Lân, Vợ chồng A Phủ của Tô 14 Hoài, Đứa con nuôi, Mùa lạc của Nguyễn Khải, Xoè của Nguyễn Tuân, Anh Keng của Nguyễn Kiên, Bão biển của Chu Văn v.v…). Văn học chân chính không thể tạo ra được bằng sự áp đặt từ bên ngoài của một đường lối văn nghệ nào, cũng không thể được tao ra bằng sự gắng sức của lý trí đơn thuần. Đó là vấn đề tình cảm, cảm xúc, vấn đề cảm hứng nghệ thuật. Đường lối văn nghệ phục vụ chính trị, cổ vũ chiến đấu hướng về công nông binh, do phù hợp với yêu cầu khách quan của lịch sử, phù hợp với bản chất yêu nước của văn nghệ sĩ, phù hợp với trình độ ý thức và tâm lý của họ trong hoàn cảnh đặc biệt của hai cuộc kháng chiến, nên đã tạo được nguồn cảm hứng nghệ thuật thực sự của những người cầm bút trong sáng tác. Đại chúng công nông binh, như đã nói không phải chỉ là đối tượng phản ánh, ngợi ca của văn học mà còn là nguồn cung cấp lực lượng sáng tác cho nó. Đảng rất chú ý phát động phong trào văn nghệ quần chúng để từ đấy phát hiện và bồi dưỡng những cây bút nổi lên từ các phong trào ấy, đặc biệt là trong quân đội. Văn học viết cho đại chúng tất nhiên phải dễ hiểu và được quần chúng đông đảo ưa thích. Lối viết gọi là “biểu tượng hai mặt” có ẩn dấu nhiều nghĩa hoặc nghĩa không rõ ràng thường bị “uốn nắn”, thậm chí bị coi là thiếu tính Đảng (tác phẩm có tính Đảng chủ đề phải rõ ràng). Tiểu thuyết chỉ viết về hiện thực dưới hình thức của bản thân hiện thực. Truyện người thật việc thật chép theo lời tự thuật của các anh hùng chiến sĩ thi đua, có một thời rất được khuyến khích và đánh giá cao. Thơ không vần của Nguyễn Đình Thi bị phê phán. Lối văn Nguyễn Tuân bị coi là thiếu trong sáng. Hoài Thanh phê phán hàng loạt những thứ gọi là “rơi rớt tiểu tư sản” trong văn học kháng chiến: buồn rớt một rớt, ngắm rớt, nhắm rớt, “Yêng hùng” “rớt…”[2]. Nhiều nhà thơ tìm về kho tàng văn học dân gian. Lưu Trọng Lư, Trần Hữu Thung tìm đến thể hát dặm Nghệ Tĩnh, Thanh Tịnh soạn những bài độc tấu phát huy điệu nói lối vui nhộn của hề chèo. Tố Hữu chú ý phát huy các thể điệu dân ca và những thủ pháp nghệ thuật của ca dao truyền thống… Xuân Diệu ra sức học tập cao dao, dân ca, đề cao thơ của bần cố nông phát hiện trong cải cách ruộng đất, thơ “báng súng” của binh nhất, binh nhì… Ông viết: “Muốn làm được thơ khá, thiết tưởng nên bắt đầu làm được ca dao khá. Vì thơ của ta phải hay trên cơ sở quần chúng”. (Phê bình giới thiệu thơ v.v…). 2. Quan niệm con người sử thi 2.1. Kiểu con người anh hùng Cuộc chiến tranh vô cùng ác liệt đã đặt mỗi người Việt Nam bình thường ở vào tình huống không thể không trở thành anh hùng - “Mỗi chú bé đều nằm mơ ngựa sắt – Mỗi con sông đều muốn hóa Bạch Đằng”. Đồng thời, mỗi con người, một cách tự nhiên đều cảm thấy hết sức gắn bó với cộng đồng và có ý thức nhân danh cộng đồng mà suy nghĩ và hành động. Tổ quốc còn hay mất, độc lập tự do hay nô lệ, ngục tù? 15 Câu hỏi ấy khiến mỗi người Việt Nam chân chính tự nguyện dẹp đi tất cả mọi lợi ích cá nhân, cá thể, hy sinh tất cả, kể cả tính mệnh của mình: Ôi Tổ quốc, ta yêu như máu thịt Như mẹ cha ta, như vợ như chồng Ôi Tổ quốc, nếu cần, ta chết Cho mỗi ngôi nhà, ngọn núi, con sông… (Chế Lan Viên) Ra đời và phát triển trong không khí lịch sử đó, văn học giai đoạn 1945 – 1975 là văn học của những sự kiện lịch sử, của số phận toàn dân, của chủ nghĩa anh hùng. Nhân vật trung tâm của nó là những con người đại diện cho giai cấp dân tộc, thời đại và kết tinh một cách chói lọi những phẩm chất cai quý của cộng đồng. Tố Hữu nhìn chị Trần Thị Lý không phải là một cá nhân mà là một con người của dân tộc và nhân loại, với “trái tím vĩ đại không phải “đập cho em” mà cho “lẽ phải trên đời, cho quê hương em, cho Tổ quốc, loài người”. Nhà thơ không gọi nhân vật của mình là Trần Thị Lý mà là “Người con gái Việt Nam”. Những mẹ Tơm, mẹ Suốt, bà bầm, bà bủ trong thơ Tố Hữu đều là những bà mẹ Việt Nam anh hùng, trung hậu, bất khuất, đảm đang. Những em bé liên lạc như Lượm “Vụt qua mặt trận – Đạn bay vèo vèo – Thư đề thượng khẩn – Sợ chi hiểm nghèo”, như em Hòa: “Tuổi mười bốn những ước ao – Buổi đầu cầm súng biết bao là mừng – Mẹ ơi súng đẹp quá chừng – Con đi đánh giặc mẹ đừng lo chi” cũng là những anh hùng thiếu niên, như nhà thơ đã khẳng định: “Ôi Việt Nam, xứ sở lạ lùng Đến em thơ cũng hóa những anh hùng Đến ong dại cũng luyện thành chiến sĩ Và hoa trái cũng biến thành vũ khí”. (Ê-mi-ly, con) Đặc biệt là các anh chiến sĩ, người lính trong thơ Tố Hữu: “Hoan hô chiến sĩ Điện Biên Chiến sĩ anh hùng Đầu nung lửa đạn Năm mươi sáu ngày đêm, khoét núi, ngủ hầm, mưa dầm, cơm vắt Máu trộn bùn non Gan không lún Chí không mòn” (Hoan hô chiến sĩ Điện Biên) 16 Trong quan niệm về con người sử thi, cái cá nhân, cái riêng tư cơ hồ mất vị trí trong cảm quan thẩm mỹ - cái thời mà Chế Lan Viên gọi là “Những năm toàn đất nước có một tâm hồn, có chung khuôn mặt”, nhà thơ cũng nhìn Tổ quốc mình không phải bằng con mắt cá nhân mà bằng con mắt Bạch Đằng, con mắt Đống Đa”, nghĩa là con mắt của lịch sử dân tộc. Lê Anh Xuân thì hình dung anh giải phóng quân hy sinh trên sân bay Tân Sơn Nhất như một tượng đài hùng vĩ hiện lên trên cái nền bát ngát của không gian Tổ quốc và thời gian những thế kỷ. Người chiến sĩ ấy là ai? Không cần biết. Anh không để lại tên tuổi địa chỉ gì hết. Vì anh là biểu tượng của giải phóng quân, hơn nữa là “Dáng đứng Việt Nam tạc vào thế kỷ” để cho “Tổ Quốc bay lên bát ngát màu xanh” (Dáng đứng Việt Nam – Lê Anh Xuân). Những anh Núp của Nguyên Ngọc, chị Út Tịch của Nguyễn Thi, ông Tám Xẻo Đước của Anh Đức, bà mẹ đào hầm của Dương Hương Ly… đâu phải chỉ là những cá nhân. Đó là Đất nước đứng lên, là những Người mẹ cầm súng, là Cô gái mở đường, là sự vùng dậy của Đất, là sức mạnh vô tận của Đất quê ta mênh mông… Các nhà lý luận thường nói đến khoảng cách sử thi giữa nhà văn và nhân vật anh hùng. Do khoảng cách ấy, giọng văn sử thi thường trang nghiêm và thiên về ngợi ca với thái độ chiêm ngưỡng đầy cảm phục và hình ảnh sử thi thì thiên về vẻ đẹp tráng lệ, hào hùng. Những hình ảnh như “Áo bào thay chiếu anh về đất – Sông Mã gầm lên khúc độc hành” (Tây Tiến – Quang Dũng), hình ảnh “lửa cháy khắp rừng, cả rừng Xô Man ào ào rung động” (Rừng xà nu – Nguyễn Trung Thành), ... đều là những hình ảnh mang đậm màu sắc sử thi. Hình ảnh những chàng trai rời thủ đô lên chiến khu Việt Bắc được Chính Hữu miêu tả trong Ngày về thật lớn lao, đẹp đẽ: Nhớ đêm ra đi đất trời bốc lửa Cả kinh thành nghi ngút cháy sau lưng Những chàng trai chưa trắng nợ anh hùng Hồn mười phương phất phơ cờ đỏ thắm. (Chính Hữu) “Chào anh du kích đất Cam Đẹp như pho tượng Đam San thuở nào Ngực anh đỏ tựa đồng thau Vui tình đồng chí, trắng phau răng cười AK nòng thép xanh ngời Hôn anh một cái hỡi người bạn thân. (Tố Hữu) Kiểu con người anh hùng trở thành hình tượng chính trong quan niệm con người sử thi của văn học 45-75. Hình tượng người lính trong Tây Tiến của Quang Dũng, tập thể buôn làng Xô Man trong Rừng xà nu của Nguyễn Trung Thành là hình 17 hình tượng tiêu biểu. Hình tượng người lính Tây Tiến đã được xây dựng với những phẩm chất của người anh hùng thời đại chống Pháp: vượt lên mọi khó khăn gian khổ của những chặng đường hành quân với đủ mưa rừng, sương núi, thác gầm, cọp dữ, với những thiếu thốn, bệnh tật hoành hành. Tất cả đều hướng về chiến trường, với ý nguyện: “Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh”, chấp nhận những hi sinh mất mát, coi cái chết nhẹ tựa lông hồng, mang dáng dấp của những tráng sĩ thuở trước. Hình tượng tập thể anh hùng được xây dựng tròn Rừng xà nu lại là hình tượng tiêu biểu của con người sử thi thời đại chống Mĩ cứu nước. Đó là những thế hệ già trẻ nối tiếp nhau, người trước ngã xuống, người sau tiếp tục đứng lên chống Mĩ bảo vệ buôn làng. Từ cụ Mết, đến anh Xút, bà Nhan, đến Tnú, Mai, Dít, đến bé Heng, ... tất cả đã tạo nên một dòng suối cách mạng không ngừng. Thế hệ sau cứng cáp, bản lĩnh và đi xa hơn thế hệ trước. Lời đúc kết cụ Mết: “Chúng nó đã cầm súng, mình phải cầm giáo!” là chân lí cách mạng của dân làng Xô Man, của nhân dân Tây Nguyên và của cả dân tộc ta thời chống Mĩ. Những truyện ngắn và tiểu thuyết của Nguyễn Minh Châu giai đoạn trước 1975 đã phản ánh rất rõ hình tượng con người sử thi. Với quan niệm con người mang vẻ đẹp của chủ nghĩa anh hùng, của khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn, ở thời kì trước 1975, Nguyễn Minh Châu đã xây dựng nên những hình mẫu nhân vật mang đậm cảm quan nghệ thuật của nhà văn. Con người trong tác phẩm Nguyễn Minh Châu trước hết là con người có lí tưởng sống cao đẹp, ý thức được tầm vóc lịch sử và ý nghĩa thời đại của cuộc kháng chiến chống Mĩ. Cô giáo Thùy trong Cửa sông (1966) đã “dành một phần nhỏ thì giờ biên thư cho các học sinh của mình hiện đang ở các đơn vị bộ đội” vì đã tự coi mình như “một người con gái ở hậu phương có nhiệm vụ đem đến cho họ những lời động viên, có nhiệm vụ săn sóc các chiến sĩ ngoài mặt trận”. Thùy luôn cố gắng “tìm cách không tách mình ra khỏi cái guồng máy sinh hoạt chung của nhân dân đang hối hả chuyển sang thời chiến” bởi như thế là ích kỉ, là coi trọng hạnh phúc cá nhân. Những người lính trong Dấu chân người lính (1972) đều xác định được trách nhiệm cao cả của thế hệ mình trước tiếng gọi thiêng liêng của non sông. Khuê, chiến sĩ cần vụ của chính ủy trung đoàn 5, rất quen thuộc, gắn bó với những khu rừng ngày đêm dội vang những trận bom, những cuộc chuyển quân trong tầm súng của địch. Khung cảnh bề bộn, dựng lửa của chiến trường “trước đây vài tháng, khi anh còn mài gót giày trên những chặng đường đi dài dằng dặc của núi Trường Sơn, anh như đã trông thấy, hình như nó đang vẫy gọi, đang giục giã anh và đồng đội của anh bằng tất cả sức mạnh quyến rũ không thể nào lường được”. Các nhân vật của Nguyễn Minh Châu thường được đặt trong những hoàn cảnh thử thách ngặt nghèo, trước những tình huống phải lựa chọn giữa sống và chết để “càng làm kiên định ý chí cách mạng và bộc lộ sáng chói chủ nghĩa anh hùng” (Nguyễn Văn Long). Nguyệt, cô gái đi nhờ xe trong Mảnh trăng cuối rừng (1970), đã 18 để cả quần áo “nhanh nhẹn lội phăng sang bên kia bờ giúp tôi cột dây tời vào một gốc cây”, đã nấp ở mé ngoài để che chở cho Lãm vì “Anh bị thương thì xe cũng mất, anh cứ nấp đó!”, đã bình tĩnh, rành rọt chỉ đường cho Lãm và khi bị thương vẫn tươi tỉnh, xinh đẹp. Nhận được lệnh xuất kích, từ chính ủy Kinh đến những người lính thuộc Tiểu đoàn 1, Trung đoàn 5 (Dấu chân người lính) đều náo nức xen lẫn hồi hộp. Họ mang súng và một số cơ đạn, dây lưng to thắt rất chặt, mặt nghiêm trang, chuyện trò ít đi, ai nấy đều nghĩ đến cuộc chiến đấu mở màn sắp tới với quyết tâm “làm sao cho đơn vị mình đánh thắng trận đầu, nhất thiết phải đánh thắng giòn giã trận đầu”. Là con người của chủ nghĩa anh hùng, của khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn, nhân vật trong các tác phẩm của Nguyễn Minh Châu trước 1975 đã kết tinh được phẩm chất của con người Việt Nam, tiêu biểu cho vẻ đẹp cộng đồng. Trong tiểu thuyết Cửa sông, người đọc cảm phục Bân có tình đồng chí gắn bó, keo sơn - anh thầm hứa với lòng mình, nhất định sẽ trả thù cho Ái, sẽ sống xứng đáng với sự hi sinh của Ái; thương mến sự lạc quan, vui tươi của Tốt - cô hát nhiều, cười nhiều trước hôm đi dân công mở đường đợt sáu tháng tận miền tây khu Bốn. Chính Thùy cũng đã từng nghĩ: “mỗi tấc đất làng Kiều, mỗi con người quen biết mà mình từng chung sống, từng dạy dỗ con cái họ đều có một cuộc đời gắn liền với lịch sử đất nước đầy thử thách, mỗi người đều mang trong lòng bao điều tốt đẹp mà mình có thể học hỏi, có thể khám phá suốt đời”. Nguyệt (Mảnh trăng cuối rừng), như mọi cô gái Việt Nam khác, có một tình yêu thủy chung, một niềm tin mãnh liệt. Sống giữa sự tàn phá của chiến tranh, bao năm cô vẫn chờ đợi người con trai chưa hề gặp mặt, chưa hứa hẹn một điều gì, bởi vì trong lòng cô “cái sợi chỉ xanh nhỏ bé và óng ánh, qua thời gian và bom đạn vẫn không phai nhạt, không hề đứt”. Chỉ là câu nói đùa nhưng người đọc thấy được cách Nguyệt hành xử rất phù hợp với truyền thống đạo lí của dân tộc, sống có trước có sau, trọn vẹn nghĩa tình: “Anh đã cho em đi nhờ xe, lúc khó khăn lại bỏ anh ư”. Trong giai đoạn văn học này, khuynh hướng sử thi không chỉ thể hiện ở những thể loại tiểu thuyết, truyện ngắn, ký sự, truyện ký hay những bản trường ca. Nó chi phối đến cả những bài thơ trữ tình ngắn, thậm chí nhiều bài thơ tứ tuyệt: Chống gậy lên non xem trận địa Vạn trùng núi đỡ vạn trùng mây Quân ta khí mạnh nuốt Ngưu Đẩu Thề diệt xâm lăng lũ sói cầy. (Hồ Chí Minh) O du kích nhỏ giương cao súng Thắng Mỹ lênh khênh bước cúi đầu Ra thế! To gan hơn béo bụng Anh hùng đâu cứ phải mày râu. 19 (Tố Hữu) Nói như thế không có nghĩa là văn học giai đoạn 1945 – 1975 hoàn toàn không có giọng văn nào khác. Đôi lúc cũng thấy có xen vào một vài giọng điệu khác như giọng đùa cợt, suồng sã hay châm biếm mỉa mai… Nhưng những giọng điệu ấy nếu không ném vào những nhân vật phản diện thì không bao giờ chiếm ưu thế và bị phê bình uốn nắn… 2.2. Kiểu con người lạc quan, lãng mạn Quan niệm con người sử thi đi liền với cảm hứng lãng mạn. Hai đặc điểm này hòa quyện với nhau tạo nên kiểu con người lạc quan. Ba mươi năm chiến tranh giải phóng dân tộc hướng về lý tưởng độc lập tự do và chủ nghĩa xã hội, cả dân tộc chủ yếu sống với tâm lý lãng mạn – một chủ nghĩa lãng mạn thấm nhuần tinh thần chiến thắng và chủ nghĩa anh hùng. Không có lòng yêu nước thiết tha và lòng tin chắc chắn ở tương lai đầy ánh sáng của chiến thắng và cuộc sống ấm no hạnh phúc thì làm sao có đủ sức mạnh tinh thần vượt qua mọi thiếu thốn gian khổ, mọi thử thách nặng nền của chiến tranh: Củ khoai củ sắn thay cơm, Khoai bùi trong dạ, sắn thơm trong lòng Hớp ngụm nước suối trong đỡ khát, Trông trời cao mà mát tâm can… (Tố Hữu) Đấy là những năm tháng con người tuy đứng trong gian khổ tột cùng nhưng tâm hồn chủ yếu sống với niềm tin vui ấm áp của tình đồng chí, của tình dân nghĩa Đảng và trong ánh sáng rực rỡ của lý tưởng, của tương lai. Chủ nghĩa lạc quan ấy không phải không có cơ sở thực tế. Bởi dân tộc ta vừa phải trải qua một quá khứ vô cùng khủng khiếp: chế độ thuộc địa Pháp và Phát xít Nhật hết sức tàn bạo đã dẫn tới nạn đói khủng khiếp giết chết hơn hai triệu người trong vài ba tháng. Cách mạng tháng Tám đã cứu dân tộc ta ra khỏi những ngày khủng khiếp đó mà nói như Nam Cao “có lẽ đến năm 2000, con cháu chúng ta vẫn còn kể lại cho nhau nghe để rùng mình” (Đôi Mắt). Sau chiến thắng vĩ đại Điện Biên Phủ, miền Bắc được giải phóng, công cuộc khôi phục kinh tế và xây dựng chủ nghĩa xã hội bước đầu, nhờ sự giúp đỡ của các nước xã hội chủ nghĩa, quả có làm cho đất nước thay da đổi thịt. Ngày xưa nhà tranh vách đất là đặc trưng của làng quê ta: Mái tranh ơi hỡi mái tranh Trải bao mưa nắng mà thành quê hương. (Trần Đăng Khoa) 20