Tài liệu Nhưng tư tưởng cơ bản của nho giáo và sự ảnh hưởng của nó tới nước ta

tailieuonthi lêi më ®Çu F. Enghen ®· kh¼ng ®Þnh: “Kh«ng cã c¬ së v¨n minh Hi L¹p vµ ®Õ quèc La M· th× tuyÖt nhiªn kh«ng cã Ch©u ¢u hiÖn ®¹i”. VËy häc tËp Enghen chóng ta cã thÓ ®Æt vÊn ®Ò: “NÕu kh«ng cã v¨n minh cæ ®¹i Trung Quèc th× kh«ng cã n­íc ViÖt Nam ngµy nay”. Nãi ®Õn nÒn v¨n minh cæ ®¹i Trung Quèc th× qu¶ lµ réng lín. BiÕt bao nhiªu hÖ t­ t­ëng xuÊt hiÖn vµ tån t¹i m·i cho ®Õn ngµy nay. Tõ thuyÕt ©m d­¬ng ngò hµnh, häc thuyÕt cña Khæng Tö, L·o tö... ThÕ nh­ng trong c¸c häc thuyÕt Êy, kh«ng ai cã thÓ chèi c·i ®­îc r»ng häc thuyÕt Nho gia. Nhµ ng­êi ph¸t khëi ph¸t lµ Khæng tö lµ cã vÞ trÝ quan träng h¬n hÕt trong lÞch sö ph¸t triÓn cña Trung Quèc nãi chung vµ c¸c n­íc §«ng Nam ¸ nãi riªng. KÓ tõ lóc xuÊt hiÖn tõ vµi thÕ kû tr­íc c«ng nguyªn cho ®Õn thêi nhµ H¸n (H¸n Vò §Õ) Nho gi¸o ®· chÝnh thøc trë thµnh hÖ t­ t­ëng ®éc t«n vµ lu«n lu«n gi÷ vÞ trÝ ®ã cho ®Õn ngµy cuèi cïng cña chÕ ®é phong kiÕn. §iÒu ®ã ®· minh chøng râ rµng: Nho gi¸o h¼n ph¶i cã nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc ®Æc biÖt, nÕu kh«ng sao nã cã thÓ cã søc sèng m¹nh mÏ ®Õn nh­ vËy. Tõ ®Çu thÕ kû XX ®Õn nay, rÊt nhiÒu ng­êi ®· phª ph¸n ®¹o Nho, tè c¸o tÝnh chÊt b¶o thñ, phi khoa häc cña nã. Nh­ng nÕu lÊy quan ®iÓm lÞch sö mµ xem xÐt, ë thÕ kû XX râ rµng Nho gi¸o lµ cæ hñ nh­ng ë giai ®o¹n tr­íc cã vËy kh«ng. Vµo thÕ kû X trªn b¸n ®¶o §«ng D­¬ng cã 3 v­¬ng quèc: §¹i ViÖt, Cham Pa, Khmer, lùc l­îng ngang nhau. DÇn dÇn §¹i ViÖt chiÕm ­u thÕ, võa ®ñ søc chèng l¹i phong kiÕn ph­¬ng B¾c, võa khai hoang Nam TiÕn, ¸t h¼n 2 v­¬ng quèc kia. Ph¶i ch¨ng ®¹o Nho ®· ®ãng mét vai nhÊt ®Þnh trong sù h×nh thµnh t­¬ng quan lùc l­îng Êy. Ph¶i ch¨ng chóng ta ®· du tailieuonthi nhËp ®¹o Nho cña Trung Quèc råi sau ®ã biÕn thµnh mét c«ng cô chèng laÞ. BiÖn chøng lÞch sö lµ nh­ thÕ. Nho gi¸o lµ c«ng cô ®Ó phong kiÕn ph­¬ng B¾c dïng ®Ó lÖ thuéc c¸c d©n téc kh¸c, nh­ng võa lµ c«ng cô gióp c¸c d©n téc chèng l¹i Trung Quèc. ChÝnh v× ý nghÜa vµ vai trß to lín cña Nho gi¸o ®èi víi tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña Trung Quèc vµ ViÖt Nam nªn em cã høng thó ®Æc biÖt víi ®Ò tµi Nh÷ng t­ t­ëng c¬ b¶n cña nho gi¸o vµ ¶nh h­ëng cña nã ë n­íc ta . Néi dung ®Ò tµi ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn gåm 2 phÇn: PhÇn I: TiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña Nho gi¸o vµ mét sè néi dung chÝnh cña nã. PhÇn II: ¶nh h­ëng cña Nho gi¸o tíi ®êi sèng v¨n ho¸ ViÖt Nam. tailieuonthi PhÇn I Vµi nÐt vÒ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña Nho gi¸o vµ mét sè néi dung tÝch cùc cña nã. I. Vµi nÐt vÒ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña Nho gi¸o. Nãi ®Õn Nho gi¸o th× viÖc ®Çu tiªn kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi: ®ã lµ Khæng Tö. Ng­êi ta b×nh luËn khen tÆng Khæng Tö ra sao ®Òu kh«ng thÓ gäi lµ qu¸ lêi, tr­íc ®©y h¬n 2000 n¨m, ®¹i sö häc gia T­ M· Thiªn khi ®i th¨m Khóc Phô quª h­¬ng cña Khæng Tö tõng c¶m kh¸i viÕt: “Khæng Tö ¸o v¶i, truyÒn h¬n 10 ®êi, ®­îc c¸c häc trß coi lµ tæng s­, tõ thiªn tö, v­¬ng hÇu ®Õn thø d©n ®Òu coi «ng lµ bËc chÝ th¸nh”. N¨m1982, mét häc gi¶ Mü viÕt “Hµnh vi cao quý vµ t­ t­ëng lý luËn ®¹o ®øc cña Khæng Tö, kh«ng chØ ¶nh h­ëng tíi Trung Quèc mµ cßn ¶nh h­ëng t­ãi trÇn nh©n lo¹i” Khæng Tö lµ ng­êi n­íc Lç thêi Xu©n Thu tªn lµ Kh©u, tù lµ Träng Ni. Tõ thiÕu niªn ®Õn 30 tuæi, Khæng Tö chuyªn cÇn häc tËp vµ tËp luyÖn n¾m v÷ng c¸c tri thøc vÒ lÔ nghi, ©m nh¹c, x¹ tiÔn, ngù x¹, th­, sè lµ sau ngµnh tri thøc c¨n b¶n thêi Êy. Sau ®ã «ng ®i gi¶ng d¹y bèn ph­¬ng, nghiªn cøu häc vÊn trong vµi chôc n¨m råi san ®Þnh, biªn so¹n c¸c s¸ch ®­îc ®êi sau gäi lµ lôc kinh nh­ Thi, Th­, LÔ, Nh¹c, DÞch, Xu©n Thu. Khæng Tö sèng trong thêi kú thay ®æi lín, biÕn ®éng lín. Tõ l©u, thiªn tö nhµ Chu ®· mÊt hÕt uy quyÒn, quyÒn lùc r¬i vµo tay c¸c vua ch­ hÇu, côc thÓ x· héi biÕn chuyÓn thay ®æi nhanh chãng, ng­êi ta mçi ng­êi chän cho m×nh nh÷ng th¸i ®é sèng kh¸c nhau. Lµ mét triÕt nh©n th¸i ®é cña Khæng Tö hÕt søc phøc t¹p, «ng võa hoµi cæ, võa sïng th­îng ®æi míi. Trong t©m tr¹ng ph©n v©n, dÇn dÇn «ng h×nh thµnh t­ t­ëng lÊy nh©n nghÜa ®Ó gi÷ v÷ng sù tån t¹i chung vµ khai s¸ng hÖ thèng t­ t­ëng lín nhÊt thêi Tiªn TÇn lµ häc ph¸i Nho gi¸o t¹o ¶nh h­ëng s©u s¾c tíi x· héi Trung Quèc. tailieuonthi HÖ thèng t­ t­ëng Nh©n vµ NghÜa cña Khæng Tö, bÊt kÓ hµm nghÜa phong phó søc t¹p ®Õn ®©u, nãi cho cïng còng chi vµ thiÕt lËp mét trËt tù nghiªm cÈn cña bËc ®Õ v­¬ng vµ thµnh lËp mét x· héi hoµn thiÖn. HÖ thèng t­ t­ëng cña «ng ¶nh h­ëng tíi h¬n 2500 n¨m lÞch sö Trung Quèc. Khæng Tö tuy s¸ng lËp ra häc thuyÕt Nh©n NghÜa Nho gia nh­ng kh«ng ®­îc c¸c qu©n v­¬ng thêi Xu©n Thu coi träng mµ ph¶i do c¸c hËu häc nh­ Tö Cèng, Tö T­, M¹nh Tö, Tu©n tö truyÒn b¸ réng vÒ sau. Tr¶i qua nhiÒu nç lùc cña giai cÊp thèng trÞ vµ c¸c sÜ ®¹i phu triÒu H¸n, Khæng tö vµ t­ t­ëng Nho gia cña «ng míi trë thµnh t­ t­ëng chÝnh thèng. §æng Träng Th­ ®êi H¸n hÊp thu nh©n c¸ch hoµn thiÖn vµ häc thuyÕt nh©n chÝnh cña Khæng Tö, phô héi thªm C«ng D­¬ng Xu©n Thu lîi dông ©m d­¬ng bæ sung thay ®æi lý luËn trë thµnh häc thuyÕt thiªn nh©n hîp nhÊt cïng víi häc thuyÕt chÝnh trÞ cña Tu©n Tö, kho¸c tÊm ¸o thÇn häc cho Nho häc. Tõ ®êi H¸n ®Õn ®êi Thanh, Khæng häc chñ yÕu dïng h×nh thøc kinh truyÖn ®Ó l­u truyÒn. §­êng Th¸i T«ng sau khi hoµn thµnh toµn diÖn thèng nhÊt quèc gia, liÒn cho kinh häc gia Khæng DÜnh §¹t chó gi¶i, hiÖu ®Ýnh l¹i n¨m kinh Nho gia lµ DÞch, Thi, Th­, Tµ tuyªn, LÔ ký thµnh bé Ngò kinh chÝnh nghÜa gÇn nh­ tæng kÕt toµn diÖn kinh häc tõ ®êi H¸n ®Õn ®ã. Ngò kinh chÝnh nghÜa trë thµnh s¸ch gi¸o khoa dïng cho thi cö ®êi §­êng. Khæng häc cµng ®­îc giai cÊp thèng trÞ tÝn nhiÖm, §­êng Th¸i T«ng nãi rÊt râ “Nay trÉm yªu thÝch nhÊt lµ ®¹o cña Nghiªu ThuÊn vµ ®¹o cña Chu Kh«ng coi nh­ chim thªm c¸nh, nh­ c¸ gÆp n­íc, kh«ng thÓ kh«ng cã ®­îc”. Tõ ®ã, Khæng Tö víi ®Õ v­¬ng, víi chÝnh phñ c¸c triÒu ®¹i ®Òu cã quan hÖ nh­ §­êng Th¸i T«ng h×nh dung. Khi lÞch sö phøc t¹p cña Trung Quèc tiÕn vµo thêi kú ph¸t ®¹t - thêi kú nhµ Tèng, vÞ hoµng ®Õ khai quèc lµ Tèng Th¸i Tæ TriÖu Khu«ng DÉn lËp tøc chñ tr× nghi lÔ long träng tÕ tù Khæng Tö ®Ó biÓu d­¬ng lßng thiÕu ®Ô, vua cßn th©n chñ tr× tailieuonthi khoa thi tiÕn sÜ mµ néi dung hoµn toµn theo Nho häc. §èi víi Nho häc míi bét h­ng ë thêi Tèng, chóng ta th­êng gäi ®ã lµ Lý häc. Néi dung vµ kÕt cÊu cña Lý häc hÕt søc réng lín, b¾t ®Çu tõ Hµn Dò ®êi nhµ §­êng, tr¶i qua nç lùc cña T«n Phôc, Th¹ch Giíi, Hå Viªn, Chu §«n Di, ThiÖu Ung, Th­¬ng T¸i, Tr×nh Di, Tr×nh H¹o ®êi B¾c Tèng cho ®Õn Chu Hi ®êi Nam Tèng lµ ng­êi tËp ®¹i thµnh hoµn chØnh hÖ thèng t­ t­ëng Lý häc. Lý häc tr×nh Chu nhÊn m¹nh Nh©n, LÔ, NghÜa, TrÝ, TÝn nh­ lÔ trêi (thiªn lý) dïng häc thuyÕt Khæng M¹nh lµm nguån gèc, hÊp thu thªm c¸c häc thuyÕt t­ t­ëng cña PhËt gi¸o, §¹i gi¸o cung cÊp sù nhu yÕu cho x· héi qu©n chñ chuyªn chÕ. Chu Hi tËp chó gi¶i thÝch c¸c kinh ®iÓn Nho gia nh­ LuËn ng÷, M¹nh Tö trë thµnh nh÷ng s¸ch gi¸o khoa b¾t buéc cña sÜ tö trong x· héi phong kiÕn vµ lµ tiªu chuÈn ph¸p ®Þnh trong khoa cö cña chÝnh phñ. §iÒu Êy xem ra xa víi chñ tr­¬ng thiÖn l­¬ng, trÝ tuÖ, ngoan c­êng cña Khæng Tö ë thêi Xu©n Thu, gãp phÇn t¹o nªn mét h×nh ¶nh Khæng Tö kh¸c mang mµu s¾c v× yªu cÇu gi÷ thiªn lý mµ diÖt mÊt nh©n ®ôc, ®¹o m¹o bµn xu«ng dÉn ®Õn tiªu diÖt c¸ tÝnh, thËm chÝ h­ ngôy, gi¶ dèi n÷a. Ngoµi Lý häc cña Tr×nh Chu cã ®Þa vÞ chi phèi, ph¸i C«ng häc cña TrÇn L­îng, DiÖp ThÝch, ph¸i T©m häc cña V­¬ng D­¬ng Minh còng ®Òu t«n sïng Khæng Tö, hÊp thu mét phÇn t­ t­ëng c¬ b¶n cña «ng. Nh÷ng häc thuyÕt nµy ®Òu ®­îc l­u truyÒn réng r·i vµ t¹o ¶nh h­ëng s©u s¾c trong x· héi v¨n ho¸ Trung Quèc. Do v× Nho häc ®­îc c¸c sÜ ®¹i phu t«n sïng, ®­îc c¸c v­¬ng triÒu ®ua nhau ®Ò x­íng nªn Nho häc thuËn lîi thÈm thÊu trong mäi lÜnh vùc trong mäi giai tÇng x· héi, tõ rÊt sím nã ®· v­ît qua biªn giíi d©n téc H¸n, trë thµnh t©m lý cña céng ®ång d©n téc Trung Quèc, lµ c¬ së v¨n ho¸ cña tÝn ng­ìng vµ tËp tÝnh. tailieuonthi II. Mét sè néi dung chÝnh cña nho gi¸o Chóng ta t×m hiÓu v× Nho gi¸o khi nã ®· tån t¹i h¬n 2000 n¨m, lu«n ®­îc c¶i biÕn ®­îc bæ sung vµ mang c¸c bé mÆt kh¸c nhau qua c¸c thêi kú. NhiÒu häc gi¶ ®· tèn rÊt nhiÒu giÊy mùc ®Ó s­u t©m, trÝch dÉn vµ bµn c·i chung quanh nh÷ng c©u ch÷ trong s¸ch vë cña Nho gi¸o tõ tr­íc tíi nay. ViÖc lµm Êy th­êng dÉn ®Õn nh÷ng nhËn ®Þnh chñ quan, gi¶n ®¬n vµ phiÕn diÖn. Muèn khen hay chª ng­êi ta ®Òu cã thÓ trÝch dÉn nh÷ng lêi lÏ rÊt hÊp dÉn tõ trong kho s¸ch cña Nho gi¸o. Nh­ng khi ®Ó ý r»ng Khæng Tö - ng­êi s¸ng lËp ra Nho gi¸o - khi ®Ò ra nh÷ng ®iÒu c¨n b¶n trong häc thuyÕt cña Nho gi¸o còng ®ang ë t©m tr¹ng ph©n v©n, m©u thuÉn, võa hoµi cæ, võa sïng th­êng, vµ bèi c¶nh x· héi lóc Êy còng lµ lóc gi»ng co, giµnh giËt gi÷a chÕ ®é n« lÖ vµ chÕ ®é phong kiÕn. Sau nµy khi Nho häc ®­îc c¶i biÕn ®Ó phôc vô ý ®å cña giai cÊp thèng trÞ th× nã cµng chøa ®ùng nhiÒu m©u thuÉn. V× thÕ kh«ng thÓ t×m hiÓu Nho häc theo lèi trÝch dÉn, kinh viÖn v× nã chØ cµng dÉn ta vµo ngâ côt. §Ó t×m hiÓu Nho häc kh«ng thÓ kh«ng xem xÐt trªn gi¸c ®é ph­¬ng ph¸p duy vËt lÞch sö... Chóng ta kh«ng ph©n tÝch nh÷ng sù kiÖn t­ t­ëng b»ng b¶n th©n t­ t­ëng mµ ph¶i t×m hiÓu t­ t­ëng g¾n liÒn víi nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi cô thÓ trong ®ã nã ®· n¶y sinh, ph¸t triÓn vµ suy tµn. Kh«ng thÓ cã mét thø Nho gi¸o chung cho c¸c thêi ®¹i, mét thø Nho gi¸o nhÊt thµnh, bÊt biÕn ë kh¾p mäi n¬i. Khi Khæng Tö ®Ò ra häc thuyÕt cña «ng vµ ®i chu du thiªn h¹ ®Ó mong ®­îc sö dông th× «ng ®· thÊt b¹i. §iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa r»ng x· héi §«ng Chu ®· xÊu h¬n x· héi thêi Ngò ®Õ tam v­¬ng mµ chØ cã nghÜa r»ng nh÷ng t­ t­ëng cña «ng muèn b¶o vÖ nÒn chuyªn chÝnh cña quý téc chñ n« kh«ng cßn phï hîp n÷a víi x· héi vµ uy thÕ chÝnh trÞ ®ang ®ang dÇn dÇn thuéc vÒ tÇng líp ®Þa chñ míi. Khi häc thuyÕt cña Khæng Tö ®­îc ®Æt lªn vÞ trÝ ®éc t«n th× kh«ng cã nghÜa r»ng vua nhµ H¸n ®· cã ®¹o ®øc, nh©n tailieuonthi nghÜa h¬n nhµ TÇn mµ chØ v× chÕ ®é trung ­¬ng tËp quyÒn cña nhµ H¸n ®ang ®ßi hái mét hÖ t­ t­ëng thÝch hîp víi nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng vµ bé m¸y phong kiÕn quan liªu cña nã. Khi Nho gi¸o ®· mang h×nh thøc duy t©m t­ biªn víi Lý häc ®êi Tèng th× kh«ng ph¶i lÞch sö ®· t¹o ra mÊy nh©n vËt “lçi l¹c” mµ chØ v× giai cÊp phong kiÕn ®· suy tµn ®· cÇn thiÕt ph¶i ®æi míi c¸c hÖ t­ t­ëng còng suy tµn nh­ nã. Nho gi¸o lóc ®ã hÇu nh­ ®· kiÖt søc vµ ®­îc bæ sung b»ng gi¸o lý cña PhËt, L·o. HÖ t­ t­ëng cña Nho gi¸o tr¶i qua h¬n 2000 n¨m ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi. Tõ Tam ®øc cña Khæng Tö, tõ ®oan cña M¹nh Tö, ngò th­êng ë H¸n Nho, “Thiªn nh©n hîp nhÊt” ë §èng Träng Th­, “Th¸i cùc ®å thuyÕt” cña Chu §«n Di, Lý KhÝ ë Chu Hi... TÊt c¶ ®Òu xuÊt ph¸t tõ mét gèc vµ kho¸c chung tÊm ¸o Nho häc. Nh­ vËy hÖ t­ t­ëng Nho gi¸o tr¶i qua h¬n 2000 n¨m lµ v« cïng phøc t¹p. ThÕ th× hÖ t­ t­ëng Nho gi¸o lµ t­ t­ëng g×? vµ t¹i sao d­íi nh÷ng h×nh thøc rÊt phøc t¹p, t­¬ng ph¶n vµ m©u thuÉn, bao giê t­ t­ëng Nho gi¸o còng gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ. 1. T­ t­ëng Nho gi¸o lµ g×? ë Trung Quèc x· héi phong kiÕn vÉn gi÷ l¹i rÊt nhiÒu di tÝch cña x· héi thÞ téc vµ x· héi n« lÖ, biÓu hiÖn trong ph¸p luËt vµ phong tôc d­íi nhiÒu h×nh thøc nh­ quan niÖm vÒ së h÷u ruéng ®Êt thuéc vÒ quèc gia, quan niÖm t«n ph¸p trong gia téc, ë trong mét x· héi nh­ vËy th× vua lµ tæ cña thÞ téc, lµ cha cña d©n, mµ cha lµ trêi cña con, chång lµ trêi cña vî. §Ó tån t¹i trªn c¬ së s¶n xuÊt ®Æc thï ¸ §«ng (ph­¬ng thøc s¶n xuÊt Ch©u ¸) giai cÊp ®Þa chñ thèng trÞ cÇn ph¶i gi÷ nh÷ng quan niÖm Êy, do ®ã ch÷ Trung, ch÷ HiÕu, ch÷ ChÝnh lµ nh÷ng kh¸i niÖm lu©n lý tuyÖt ®èi trong x· héi phong kiÕn Trung Quèc. Trong h×nh th¸i ý thøc phong kiÕn hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi chØ ®­îc ghÐp vµo 5 lo¹i (ngò lu©n), Êy lµ: vua t«i, cha con, chång vî, anh em, b¹n bÌ. Trong 5 cÆp Êy th× hai cÆp anh em, b¹n bÌ tailieuonthi chØ lµ nhµnh ngän, mµ 3 cÆp kia míi lµ céi gèc. Nh÷ng tÝnh lín cña nh©n lo¹i, theo quan niÖm phong kiÕn lµ nh©n, nghÜa, lÔ, trÝ (vÒ sau cã thªm ch÷ tÝn) còng lµ ph¸t sinh trªn c¬ së cña ngò lu©n. Nh­ Khæng Tö nãi r»ng hiÕu ®Ô lµ gèc cña ch÷ Nh©n. K. Marx nãi r»ng t­ t­ëng cña chÕ ®é phong kiÕn th× lÊy ®¹o ®øc, danh dù lµm h×nh th¸i ®¹i biÓu. Nã kh«ng gièng víi t­ t­ëng cña thêi ®¹i t­ b¶n chñ nghÜa ë chç t­ t­ëng nµy lÊy tù do b×nh ®¼ng lµm h×nh th¸i ®¹i biÓu. Marx ®· cho thÊy râ b¶n chÊt cña t­ t­ëng phong kiÕn. ë ®©y ch÷ ®¹o ®øc vµ danh dù còng ®ång nghÜa víi ch÷ lý luËn vµ danh phËn trong Nho gi¸o mµ tù do, b×nh ®¼ng lµ t­ t­ëng c¸ nh©n cña x· héi t­ s¶n. Nho gi¸o lµ h×nh th¸i ý thøc cña giai cÊp thèng trÞ trong x· héi phong kiÕn ë Trung Quèc. §èi víi nã th× ngò lu©n, ngò th­êng, hay tam c­¬ng ngò th­êng lµ nh÷ng c¸i tuyÖt ®èi. Theo bé sËu chÝnh th­êng cña t­ t­ëng ®¹o ®øc th× ®¹o ®øc quan ph¶i diÔn dÞch tõ vò trô quan, nh­ng nho gi¸o th× lµm ng­îc trë l¹i, nã xuÊt ph¸t tõ ngò lu©n, ngò th­êng råi ®em g¸n nh÷ng c¸i Êy cho vò trô, cho th­îng ®Õ : nã ®· lu©n lý ho¸ c¶ vò trô, c¶ th­îng ®Õ, vò trô vµ th­îng ®Õ cña Nho gi¸o ®Òu nhuèm mµu lu©n lý. §èi víi nho gi¸o th× lu©n lý c­¬ng th­êng lµ h»ng tån, lµ phæ biÕn. Nho gi¸o kh«ng cã lÞch sö quan, tiÕn ho¸ luËn. §èi víi nã x· héi phong kiÕn kh«ng ph¶i chØ lµ mét giai ®o¹n trong lÞch sö loµi ng­êi, lu©n lý phong kiÕn kh«ng chØ lµ mét h×nh th¸i ý thøc cña giai ®o¹n Êy, nh­ hä nãi: “Qu©n thÇn chi nghÜa v« së ®µo ­ thiªn ®Þa chi gian” Hay lµ: “Thiªn bÊt biÕn, ®¹o diÖc bÊt biÕn” (§æng Träng Th­) §¹o ë ®©y tøc lµ tam c­¬ng, ngò th­êng. Nh­ng qua c¸c thêi ®¹i Nho gi¸o ph¶i chèng ®ì mét cuéc ®Êu tranh lý luËn ®èi víi nh÷ng hÖ thèng kh¸c, nh­ triÕt häc cña MÆc Tö, L·o Tö, biÖn chøng ph¸p cña danh gia, x· héi häc tailieuonthi cña ph¸p gia, h×nh nhi th­îng cña Hoa nghiªm t«ng, thiÒn t«ng... ThÕ mµ t­ t­ëng cña Khæng Tö th× rÊt lµ nghÌo nµn, thiÕu thèn vÒ nhËn thøc luËn, v× ph­¬ng ph¸p luËn, v× tù nhiªn quan... V× vËy Nho gia ®êi sau c¶m thÊy ph¶i x©y ®¾p cho nã mét c¬ së lý luËn Ýt ra còng “dÔ coi”. Hä t×m ®­îc nh÷ng yÕu tè triÕt häc trong Nho gia nh­ s¸ch Trung Dung, §¹i häc, M¹nh Tö, Kinh DÞch. Hä l¹i vay m­în thªm cña c¸c triÕt häc vµ t«n gi¸o, kh¸c nh÷ng c¸i g× cã thÓ dung ho¸ ®­îc, råi mçi ng­êi, mçi ph¸i x©y dùng mét häc thuyÕt lµm c¬ së lý luËn cho Nho gi¸o. Do ®ã ®· tõng ®· tõng hiÖn ra c¶nh t­îng hçn ®én, phøc t¹p trong c¸c chi phÝ nh­ nãi ë trªn chi ph¸i cña Nho gi¸o cã thÓ lµ nhÊt nguyªn luËn hay nhÞ nguyªn luËn, chñ quan luËn hay kh¸ch quan luËn, duy lý chñ nghÜa hay trùc quan chñ nghÜa, ®øc trÞ chñ nghÜa hay c«ng lîi chñ nghÜa... nh­ng tÊt c¶ ®Òu thèng nhÊt trªn quan ®iÓm lu©n th­êng, c­¬ng th­êng. VÒ vò trô quan, th× Chu Hi lµ mét nhµ nhÞ nguyªn luËn. Hai yÕu tè cÊu thµnh vò trô lµ lý (quy luËt) vò khÝ (vËt chÊt), biÓu hiÖn trong con ng­êi thiªn thµnh thiªn lý vµ nh©n dôc. Nh­ng thiªn lý lµ g×? lµ tam c­¬ng ngò th­êng. Cho nªn, ®óng nh­ K. Marx nãi, b¶n chÊt cña t­ t­ëng phong kiÕn nãi chung lµ ®¹o ®øc vµ danh dù mµ b¶n chÊt cña Nho häc lµ lu©n lý, danh phËn tøc lµ tam c­¬ng, ngò th­êng. 2. VÊn ®Ò tÝnh luËn trong Nho gi¸o. TÝnh luËn lµ vÊn ®Ò trung t©m cña Nho gi¸o. §ã lµ vÊn ®Ò tÝnh ng­êi thiÖn hay ¸c th¶o luËn trªn 2000 n¨m mµ kh«ng cã häc gi¶ nµo t×m ra mét gi¶i ph¸p hoµn h¶o. Ch÷ Nh©n cña Khæng Tö lµ mét ph¹m trï rÊt mê mÞt tèi t¨m. §Õn M¹nh Tö l¹i thªm ch÷ NghÜa ®Æt ngang hµng ®èi víi ch÷ Nh©n, råi l¹i thªm vµo cÆp Nh©n, NghÜa Êy ch÷ LÔ vµ ch÷ TrÝ mµ cßn gäi lµ Tø ®oan, tøc lµ 4 c¸i mÇm thiÖn trong con ng­êi... Nh­ thÕ néi dung cña ch÷ thiÖn trong Nho häc lµ lÔ nh©n, nghÜa, lÔ trÝ vµ thªm ch÷ tÝn cña nhµ Nho ®êi sau, gäi lµ ngò th­êng. Ngò th­êng cã liªn quan mËt thiÕt víi ngò tÝn cña nhµ Nho ®êi sau, tailieuonthi gäi lµ ngò th­êng. VËy ta cã thªm b»ng tam c­¬ng, ngò luËn, mµ träng t©m trong ngò th­êng lµ tam c­¬ng, ngò th­êng, lµ b¶n tÝnh cña con ng­êi, tøc lµ nãi tam c­¬ng, ngò th­êng kh«ng ph¶i riªng cho d©n téc nµo, mét giai ®o¹n lÞch sö nµo mµ nã lµ phæ biÕn vµ h»ng th­êng. TÝnh lµ do trêi sinh. Trêi sinh ra tÝnh thiÖn, th× trêi còng lµ thiÖn, còng lµ tam c­¬ng ngò th­êng, cho nªn tam c­¬ng ngò th­êng lµ th­êng kinh (quy luËt h»ng th­êng) cña trêi ®Êt, lµ th«ng nghÞ (®Þnh lý phæ biÕn) cña cæ kin (§æng Träng Th­). Nhµ Nho ®· lu©n lý ho¸ vò trô vµ th­îng ®Õ nh­ vËy, do ®ã ph¸t sinh vÊn ®Ò gay go kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®­îc. Lµm sao mµ chøng minh ®­îc b¶n chÊt cña vò trô lµ c­¬ng th­êng. Vò trô nh©n sinh ®· lµ thiÖn th× ¸c ë ®©u mµ sinh ra, vµ lµm sao gi¶i thÝch ®­îc do l¹i cña téi ¸c trong x· héi loµi ng­êi. Tuy vËy c¸c chi phÝ cña Nho gia vÉn cè g¾ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò Êy. M¹nh Tö chñ tr­¬ng tÝnh thiÖn, Tu©n Tö th× chñ tr­¬ng tÝnh ¸c. D­¬ng Hïng th× chñ tr­¬ng thiÖn ¸c lÉn lén. Hµn Dò chñ tr­¬ng tÝnh chia 3 bËc(th­îng, trung , h¹). Trong ph¸i “tÝnh lý” ®êi Tèng th× Liªm Khª nãi r»ng “t©m chia lµm thÕ dông vµ ®éng tÜnh; thÓ cña t©m lµ v« t­, dông cña t©m lµ t­ th«ng (t­ t­ëng th«ng suèt); tÜnh lµ ch× chÝnh, ®éng lµ minh ®¹t (s¸ng suèt)... §éng mµ ch­a cã h×nh ë chç h÷u v«, gäi lµ c¬. C¬ cã thiÖn ¸c “minh ®¹t” cã thËt lµ ®éng kh«ng? DÉu tÜnh hay ®éng ®Òu lµ chÝ minh ®¹t c¶, lµm sao nã l¹i lµ c¸i c¬ cña c¸i ¸c ®­îc? §Ó thuyÕt minh thiÖn ¸c, Tr­¬ng t¸c ph©n biÖt hai thø tÝnh: thiÖn ®Þa tinh vµ khÝ chÊt tinh, ¸c, tËp qu¸n xÊu ¶nh h­ëng ®Õn khÝ chÊt tÝnh mµ sinh ra. Nh­ng tËp qu¸n xÊu ph¸t sinh tõ trong x· héi. NÕu b¶n tÝnh cña loµi ng­êi lµ thiÖn th× sao cã tËp qu¸n xÊu ®­îc. Tõ Tr­¬ng T¸i trë ®i, Tr×nh H¹o, Tr×nh Di, Chu Hi ®Òu dïng nhÞ nguyªn luËn ®Ó thuyÕt minh thiÖn ¸c. Tr×nh H¹o ph©n biÖt HÝnh víi khÝ bÈm: khÝ bÈm lµ c¸i ®éng cña tÝnh. V¹n vËt ®Òu do khÝ bÈm c¶ nh­ng ph©n l­îng tailieuonthi kh«ng gièng nhau, cã khi võa ph¶i cã khi th¸i qu¸, cã khÝ bÊt cËp, th¸i qu¸ vµ bÊt cËp tøc lµ c¸i ¸c. Tr×nh Di th× cho r»ng lý tøc lµ tÝnh, khi tøc lµ t×nh. TÝnh lµ thiÖn nh­ng khi nã ph¸t ra hØ, né, ai, l¹c th× gäi lµ t×nh th× cã khi thiÖn, th× cã khi ¸c. Chi Hy còng nèi gãc Y Xuyªn mµ cho r»ng b¶n nhiªn tÝnh lµ thiªn lý, mµ t¸c dông cña tÝnh lµ t×nh lµ khÝ. ThÕ nh­ng hä ®Òu kh«ng thuyÕt minh ®­îc v× sao mµ tÝnh ®éng vµ v× sao khÝ ®éng mµ sinh ra kh¸c nhau. 3. Th¸i ®é cña Nho gi¸o ®èi víi cuéc sèng. Tr­íc hÕt ph¶i nãi Nho gi¸o lµ®¹o quan t©m ®Õn con ng­êi, ®Õn cuéc ®êi vµ t×m thó vui trong cuéc sèng. Kh¸c víi c¸c t«n gi¸o ë chç ®ã. PhËt gi¸o cho cuéc ®êi lµ bÓ khæ nªn t×m c¸ch gi¶i tho¸t, cÇn sù “bÊt sinh”. L·o gi¸o còng yÕm thÕ, bi quan nh­ vËy, nªn cÇn sù “v« vi tÞch mÞch”. ChØ cã ®¹o Nho lµ trong sù sèng h¬n c¶. Kh«ng cÇn ph¶i hái ta sinh ra ë câi ®êi ®Ó lµm g×, chÕt råi th× ®i ®©u, chÕt råi cã linh hån n÷a kh«ng “Ng­êi muèn biÕt ng­êi chÕt råi cã biÕt g× n÷a kh«ng ­? ChuyÖn ®ã kh«ng ph¶i lµ chuyÖn cÇn kÝp b©y giê, råi sau biÕt” (Khæng Tö gia ng÷). Cho nªn Khæng Tö Ýt bµn ®Õn chuyÖn quû thÇn, ®Õn chuyÖn qu¸i l¹, huyÒn bÝ. Lµm ng­êi ë ®êi h·y lo lÊy viÖc cña con ng­êi. ChuyÖn cña con ng­êi lóc sèng cßn ch­a lo hÕt, lo g× ®Õn viÖc sau khi chÕt! “Ph¶i vô lÊy viÖc nghÜa cña con ng­êi, cßn quû thÇn kÝnh mµ xa ta” (LuËn ng÷) khi khoa häc ch­a ph¸t triÓn, c¸c t«n gi¸o cßn thÞnh hµnh, nh÷ng chuyÖn mª tÝn dÞ ®oan cßn huyÒn hoÆc ng­êi ta g©y bao nhiªu tai h¹i, th× th¸i ®é “kinh nhi viÔn chi” lµ ®óng. Khæng Tö tuy ch­a tho¸t ra ®­îc c¸i “thiÖn ®¹o quan” cña ®êi Chu, nh­ng «ng ®· b¾t ®Çu hoµi nghi quû thÇn, trêi mÆc dï «ng vÉn trong viÖc tÕ trÞ. Nho häc khuyªn con ng­êi ta nªn yªu ®êi, vui ®êi, sèng cã Ých cho ®êi cho x· héi. C©u Khæng Tö tr¶ lêi Tö Lé khi «ng ta ®Þnh sang gióp PhËt BËt nªu râ ®iÒu ®ã: “Ta ®©y h¸ l¹i lµ qu¶ d­a, chØ ®­îc treo mµ kh«ng ®­îc ¨n hay sao” sèng ë ®êi mµ bá viÖc ®êi lµ tr¸i ®¹o con tailieuonthi ng­êi. Sèng lµ hµnh ®éng, ®em tµi trÝ gióp ®êi Khæng Tö chÝnh lµ tÊm g­¬ng cho c¸c nhµ Nho ®êi sau noi theo. ¤ng kh«ng t×m thó vui ë chç Èn dËt hay ë chç suy t­ëng su«ng, mµ ë chç hµnh ®éng, hµnh ®¹o. Khæng Tö ®i chu du thiªn h¹ ngoµi môc ®Ých t×m c¸ch thùc hiÖn lý t­ëng cña m×nh suèt 14 n¨m. Kh«ng ai dïng, trë vÒ ®· 70 tuæi «ng vÉn d¹y häc, lµm s¹ch, truyÒn b¸ t­ t­ëng cña m×nh. §©y cã thÓ nãi lµ ®iÓm s¸ng nhÊt cña Nho gi¸o so víi c¸c häc thuyÕt kh¸c, vµ cã lÏ chÝnh nhê nã mµ Nho gi¸o gi÷ vÞ trÝ ®éc t«n vµ ­a chuéng trong thêi gian rÊt dµi cña lÞch sö. 4. Quan niÖm vÒ ®¹o ®øc trong Nho gi¸o. Trong Nho gi¸o rÊt chó träng d¹y ®¹o lµm ng­êi. Ph¶i nãi ®¹o lµm ng­êi cña Khæng Tö d¹y lµ ®¹o lµm ng­êi trong x· héi phong kiÕn. Chóng ta ®Òu biÕt trong x· héi cã giai cÊp th× nh÷ng nguyªn t¾c ®Ó ®¸nh gi¸ hµnh vi cña con ng­¬×, phÈm h¹nh cña con ng­êi trong mèi quan hÖ víi ng­êi kh¸c vµ trong mèi quan hÖ víi nhµ n­íc, Tæ quèc... ®Òu mang tÝnh giai cÊp râ rÖt vµ cã tÝnh chÊt lÞch sö. Nh÷ng quan niÖm vÒ ®¹o ®øc ®iÒu thiÖn, ®iÒu ¸c “thay ®æi rÊt nhiÒu tõ d©n téc nµy tíi d©n téc kh¸c, tõ thêi ®¹i nµy ®Õn thêi ®¹i kh¸c ®Õn nçi th­êng th­êng tr¸i ng­îc h¼n nhau” (Enghen). Nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc mµ Khæng Tö ®Ò ra kh«ng ph¶i lµ vÜnh cöu, nh­ng cã nhiÒu ph­¬ng ch©m xö thÕ, tiÕp vËt ®· gióp «ng sèng gi÷a bÇy lang sãi mµ vÉn gi÷ ®­îc t©m hån cao th­îng, nh©n c¸ch trong s¸ng. Suy ®Õn cïng ®¹o lµm ng­êi Êy bao gåm 2 ch÷ nh©n nghÜa. Khæng Tö gi¶ng ch÷ Nh©n cho häc trß kh«ng lóc nµo gièng lóc nµo, nh­ng xÐt cho kü, cèt tuû cña ch÷ Nh©n lµ lßng th­¬ng ng­êi vµ còng chÝnh lµ Khæng Tö nãi “®èi víi ng­êi nh­ ®èi víi m×nh, kh«ng thi hµnh víi ng­êi nh÷ng ®iÒu mµ b¶n th©n kh«ng muèn ai thi hµnh víi m×nh c¶. H¬n n÷a c¸i m×nh muèn lËp cho m×nh th× ph¶i lËp cho ng­êi, c¸i g× m×nh muèn ®¹t tíi th× còng ph¶i lµm cho ®¹t tíi, ph¶i gióp cho ng­êi trë tailieuonthi thµnh tèt h¬n mµ kh«ng lµm cho ng­êi xÊu ®i” (luËn ng÷) “NghÜa” lµ lÏ ph¶i. ®­êng hay, viÖc ®óng. M¹nh Tö nãi “nh©n lµ lßng ng­êi, nghÜa lµ ®­êng ®i cña ng­êi”; (C¸o Tö th­îng) “Nh©n lµ c¸i nhµ cña ng­êi, nghÜa lµ ®­êng ®i ngay th¼ng cña ng­êi” (L©u ly th­îng); “ë víi ®¹o nh©n, nãi theo ®­êng nghÜa, tÊt c¶ mäi viÖc cña ®¹i nh©n lµ thÕ ®ã” (Tån t©m th­¬ng). NghÜa th­êng ®èi lËp víi lîi. Theo lîi cã khi kh«ng lµm c¸i viÖc ph¶i lµm nh­ng tr¸i l¹i, theo nghÜa cã khi l¹i rÊt lîi. Cã c¸i nghÜa ®èi víi ng­êi xung quanh cã c¸i nghÜa ®èi víi quèc gia x· héi. §Õn ®êi H¸n Nho, §æng Träng Th­ ®­a nh©n nghÜa vµo ngò th­êng. Tam c­¬ng ngò th­êng trë thµnh giÒng mèi trô cét cña lÔ gi¸o phong kiÕn. Sang Tèng nho, hai ch÷ nh©n nghÜa cµng bÞ tr×u t­îng ho¸. C¸c nhµ Tèng nho c¨n cø vµo thuyÕt “thiÖn nh©n hîp nhÊt” kho¸c cho hai ch÷ “nh©n nghÜa” mét mµu s¾c thÇn l¸ siªu h×nh. Trêi cã “lý” ng­êi cã “tÝnh” bÈm thô ë trêi. §øc cña trêi cã 4 ®iÒu: nguyªn, h¹nh, lîi, trinh; ®øc cña ng­êi cã nh©n, nghÜa, lÔ trÝ. Bèn ®øc cña ng­êi t­¬ng c¶m víi 4 ®øc cña trêi. HÖ thèng ho¸ l¹i mét c¸ch tãm t¾t hai ch÷ “nh©n nghÜa” ë mét sè thêi ®iÓm ph¸t triÓn cña Nho gi¸o nh­ trªn, ta cã thÓ kÕt luËn hai ch÷ “nh©n nghÜa” cña Nho gi¸o lµ kh¸i niÖm thuéc ph¹m trï ®¹o lý, néi dung tõng thêi kú cã thªm bít nh÷ng c¨n b¶n vÉn lµ nh÷ng lÔ gi¸o phong kiÕn kh«ng ngoµi môc ®Ých duy nhÊt lµ rµng buéc con ng­êi vµo khu«n khæ ph¸p lý Nho gi¸o phôc vô quyÒn lîi cña giai cÊp phong kiÕn. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cµng quan ®iÓm siªu h×nh. ngµy nã cµng bÞ trõu t­îng ho¸ trªn tailieuonthi Tuy nhiªn quan niÖm ®¹o ®øc cña Nho gi¸o qu¶ lµ cã rÊt nhiÒu ®iÓm tÝch cùc. Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã lµ ®Æt râ vÊn ®Ò ng­êi qu©n tö, tøc lµ ng­êi l·nh ®¹o chÝnh trÞ ph¶i cã ®¹o ®øc cao c¶; dï nguyªn t¾c Êy kh«ng ®­îc thùc hiÖn trong thùc tÕ nã vÉn lµ mét ®iÓm lµm chç dùa cho nh÷ng sÜ phu ®Êu tranh. Nho gi¸o ®· t¹o ra cho kÎ sÜ mét tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cao c¶ víi x· héi. TruyÒn thèng hiÕu häc, truyÒn thèng khÝ tiÕt cña kÎ sÜ kh«ng thÓ b¶o lµ di s¶n cña Nho gi¸o chØ cã tiªu cùc. tailieuonthi PhÇn II ¶nh h­ëng cña Nho gi¸o tíi ®êi sèng v¨n ho¸ ViÖt Nam I. Qu¸ tr×nh du nhËp cña Nho häc vµo ViÖt Nam. TiÕp thu mét häc thuyÕt tõ bªn ngoµi ®Ó lµm lý luËn h­íng dÉn t­ duy vµ hµnh ®éng cho d©n téc m×nh lµ mét ch©n lý phæ biÕn, lµ mét sù thùc kh¸ch quan cña c¸c thêi ®¹i, cña c¸c d©n téc. Thùc tÕ nµy cã c¨n cø v÷ng ch¾c trong sù ph¸t triÓn. §ã lµ sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu cña c¸c d©n téc qua kh«ng gian vµ thêi gian. ë cïng mét thêi ®¹i, ta th­êng th©ý ë mét vïng nµy, cã mét d©n téc hoÆc mét vµi d©n téc kh¸c cao h¬n, nhanh h¬n, m¹nh h¬n c¸c d©n téc kh¸c ë xung quanh. Sù thùc nµy ta cã thÓ t×m thÊy ë Ch©u ¸, Ch©u Phi, Ch©u ¢u, Ch©u Mü, ë thêi x­a còng nh­ thêi nay. Nh÷ng d©n técc ë bÊt cø ®©u, bÊt cø thêi nµo muèn sèng, muèn n©ng cao møc sèng cña m×nh kh«ng thÓ kh«ng häc tËp nh÷ng d©n téc tiªn tiÕn. Ta kh«ng hÒ thÊy mét d©n téc nµo cø chÞu l¹c hËu, chÞu ¸p bøc bãc lét nghÌo nµn ®Ó chê sù s¸ng t¹o cña riªng m×nh kh«ng thÌm häc tËp nh÷ng d©n téc tiÕn bé h¬n m×nh. §iÒu nµy ®óng víi khoa häc tù nhiªn vµ kü thuËt còng nh­ v­ãi khoa häc x· héi. V× thÕ chóng ta tiÕp thu t­ t­ëng v¨n ho¸ Trung Quèc lµ mét ®iÒu tÊt yÕu. Trong ý thøc hÖ phong kiÕn mµ ng­êi H¸n ®­a vµo n­íc ta tõ thêi kú B¾c thuéc, Nho gi¸o l©u bÒn nhÊt vµ cã ¶nh h­ëng s©u s¾c nhÊt. PhËt gi¸o dÇn dÇn rót lui vµo chïa chiÒn, l·o gi¸o còng dÇn biÕn thµnh mét thø mª tÝn dÞ ®oan mµ c¸c thÇy phï thuû dïng lµm kÕ sinh nhai. T­ t­ëng trÞ v× trong lÜnh vùc chÝnh trÞ vµ häc thuËt suèt 2000 n¨m lµ t­ t­ëng Nho gi¸o. Cã nhiÒu nguyªn nh©n, trong ®ã cã mét nguyªn nh©n v« cïng quan träng lµ søc sèng cña d©n téc. Trong hoµn c¶nh thêi tailieuonthi tr­íc, nhÊt lµ tõ khi giµnh ®­îc nÒn tù chñ d©n téc ViÖt Nam muèn tån t¹i th× ph¶i chän lÊy mét ý thøc hÖ tÝch cùc, quan t©m ®Õn con ng­êi ®Õn cuéc ®êi, ®Õn x· héi, ®Õn vËn mÖnh d©n téc. Nho gi¸o cã nhiÒu h¹n chÕ nh­ng trong 3 ý thøc hÖ phong kiÕn th× ph¶i nãi Nho gi¸o cã nhiÒu nh©n tè tÝch cùc nhÊt. Do ®ã cha «ng ta ®· chän lÊy Nho gi¸o. Chóng ta ®· biÕt, lóc ®Çu Nho gi¸o ®­îc ®­a vµo ViÖt Nam trong tr­êng hîp kh«ng hay ho g×. Nã bÞ bän x©m l­îc ®Æt lªn nh©n d©n ta víi ý ®Þnh g©y c¶nh “®ång v¨n” ®Ó dÔ “®ång ho¸”. Nh­ng khi ®· lµm quen víi ®¹o Nho, ch¾c r»ng nh©n d©n ta thêi ®ã thÊy nã ®¸p øng ®­îc nhiÒu vÊn ®Ò mµ ®êi sèng ®Æt ra, nªn khi giµnh ®­îc ®éc lËp, nh©n d©n ta nãi lÊy nã lµm nÒn t¶ng lý luËn ®Ó chØ ®¹o t­ duy vµ hµnh ®éng cña m×nh. ThÕ lµ tõ chç bÞ Ðp häc nã, nh©n d©n ta ®· tù nguyÖn häc nã vµ ngµy mét phæ biÕn nã mét c¸ch réng r·i. V× thÕ nh÷ng ng­êi ViÖt Nam ®Çu tiªn ®­îc gi÷ nh÷ng chøc vô quan träng d­íi thêi B¾c thuéc nh­ Lý TiÕn, Lý CÇm - lµm th¸i thó, thø sø ®Òu lµ nh÷ng ng­êi häc th«ng kinh truyÖn, xuÊt th©n tõ khoa b¶ng. Ngay khi Ng« QuyÒn ®¸nh b¹i qu©n Nam H¸n, giµnh ®­îc ®éc lËp ®· x©y dùng thÓ chÕ quèc gia, ®Æc c¸c nghi lÔ phÈm phôc, chÞu ¶nh h­ëng s©u s¾c cña Nho gi¸o, tøc lµ tinh thÇn t«n ti ®¼ng cÊp. C¸c triÒu ®¹i ®Çu tiªn khi niªn hiÖu, t«n hiÖu còng ®· thÓ hiÖn sù tin t­ëng mµu s¾c lµ lý thuyÕt mÖnh trêi nh­ “øng thiªn”, “thuËn thiªn” “Phông thiªn”. PhÇn “ChiÕu dêi ®«” cña nhµ Lý tuy ®o¹n cßn l¹i víi chóng ta rÊt ng¾n, còng ®­îm mïi Nho gi¸o. C¸i g­¬ng “nhµ Th­¬ng, nhµ Chu” còng ®­îc nªu lªn, c¸i g­¬ng “kÝnh v©ng m¹ng trêi” còng ®­îc nhÊn m¹nh. C¸c triÒu ®¹i sau, TrÇn, Lª, NguyÔn thê ®¹o Nho nh­ thÕ nµo th× sö s¸ch ®· nªu râ. II. ¶nh h­ëng cña Nho gi¸o trong t­ t­ëng ViÖt Nam. 1.Nh÷ng nhu cÇu x· héi gióp cho Nho gi¸o chiÕm ®­îc ®Þa vÞ ®éc t«n trong thêi kú ph¸t triÓn cña chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam. tailieuonthi Nho gi¸o ViÖt Nam chiÕm ®­îc vÞ trÝ ®éc t«n tõ thÕ kû 15 vµ thÞnh ®¹t nhÊt vµo thêi Lª Th¸nh T«ng th× ®ã kh«ng ph¶i lµ mét hiÖn t­îng ngÉu nhiªn. Bëi v× nã cã liªn hÖ víi nh÷ng nhu cÇu x· héi n­íc ta lóc ®­¬ng thêi. Nh÷ng nhu cÇu nµy kh«ng chØ tån t¹i ë thÕ kû 15 mµ ®· sím xuÊt hiÖn tõ tr­íc ngay khi Nho gi¸o cßn ®ang trªn ®µ ph¸t triÓn. Trong nh÷ng nhu cÇu ®ã ®¸ng kÓ tr­íc hÕt lµ nhu cÇu x©y dùng vµ tæ chøc bé m¸y nhµ n­íc phong kiÕn trung ­¬ng tËp quyÒn lín m¹nh vµ nhu cÇu cñng cè trËt tù ®· æn ®Þnh cña x· héi phong kiÕn. Ngay tõ sau chiÕn th¾ng B¹ch §»ng vÜ ®¹i ë thÕ kû X, viÖc x©y dùng mét nhµ n­íc phong kiÕn trung ­¬ng tËp quyÒn ®· tá ra cÇn thiÕt cho c«ng cuéc dùng n­íc vµ gi÷ n­íc cña d©n téc ta. Tuy nhiªn d­íi c¸c triÒu ®¹i Ng«, §inh, TiÒn Lª viÖc x©y dùng mét nhµ n­íc chñ thÕ míi chØ lµm ®­îc nh÷ng b­íc ®Çu tiªn vµ ch­a thùc sù ®­îc ®Èy m¹nh, ph¶i ®îi ®Õn thÕ kû XI víi sù x¸c lËp cña v­¬ng triÒu Lý th× nhµ n­íc phong kiÕn tËp quyÒn míi ®­îc x©y dùng mét c¸ch quy m« bÒ thÕ, víi nh÷ng tæ chøc vµ thÓ chÕ trïng ®iÖp cña nã. TiÕp ®ã lµ triÖu ®¹i nhµ TrÇn, råi ®Õn Lª Lîi khi ®· l·nh ®¹o cuéc chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc ®i ®Õn th¾ng lîi ®Òu quan tam tíi viÖc cñng cè chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn vµ x©y dùng mét bé m¸y nhµ n­íc trung ­¬ng hïng m¹nh kh«ng kÐm g× ph­¬ng B¾c. Nhµ n­íc phong kiÕn tËp quyÒn ViÖt Nam ra ®êi lµ mét sù phñ ®Þnh chÝnh quyÒn cña bän phong kiÕn ph­¬ng B¾c kÐo dµi trong 1000 n¨m B¾c thuéc. ThÕ cho nªn khi x©y dùng nhµ n­íc tËp quyÒn cña m×nh, giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam ph¶i tiÕp thu nh÷ng kinh nghiÖm vµ nguyªn t¾c tæ chøc cña nhµ n­íc phong kiÕn tËp quyÒn ph­¬ng B¾c cïng víi Nho gi¸o lµ c¬ së lý luËn cña Nhµ n­íc. V¶ l¹i trong hoµn c¶nh lÞch sö bÊy giê chØ cã Nho gi¸o míi cã thÓ gi¶i ®¸p ®­îc nh÷ng vÊn ®Ò thiÕt th©n ®Õn viÖc cñng cè nhµ n­íc nh­ vÊn ®Ò qu©n quyÒn, quy ®Þnh c¸c ch­¬ng lÔ chÕ vµ c¬ cÊu hµnh chÝnh tõ triÒu ®×nh ®Õn ®Þa ph­¬ng... §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò mµ b¶n th©n phËt gi¸o còng tailieuonthi nh­ L·o gi¸o víi toµn bé hÖ thèng lý thuyÕt cña nã kh«ng hÒ cã mét sù gi¶i ®¸p thÝch ®¸ng nµo c¶. Cho nªn tõ thÕ kû XV trë ®i Nho gi¸o ngµy cµng ®­îc giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam träng dông th× ®ã còng lµ ®iÒu dÔ hiÓu. Sù thùc chøng tá r»ng trong thêi Lý, TrÇn, Nho gi¸o ®· b¾t ®Çu ®­îc vËn dông mét c¸ch râ rÖt vµo ho¹t ®éng thùc tiÔn nh»m cñng cè chÝnh quyÒn nhµ n­íc. Sau n÷a, cñng cè ë thêi Lý, TrÇn vµ nhÊt lµ thêi Lª s¬, t«n ti trËt tù cña chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn cïng víi sù ph©n biÖt r¹ch rßi vÒ quyÒn lîi vµ ®¼ng cÊp cña nã ®· dÇn dÇn æn ®Þnh. T×nh h×nh ®ã ®ßi hái ph¶i cã sù kh¼ng ®Þnh vÒ mÆt lý luËn. V¶ l¹i vµo cuèi triÒu Lý vµ nhÊt lµ khi nhµ TrÇn suy vong, m©u thuÉn gi÷a giai cÊp thèng trÞ vµ ®a sè nh©n d©n ®· lé râ, mÇm ph¶n kh¸ng cña nh©n d©n chèng l¹i c¸i trËt tù kh¾c nghiÖt cña chÕ ®é phong kiÕn ®· trë thµnh mét sù næi bËt h¬n c¶ nh÷ng cuéc hçn chiÕn gi÷a c¸c tËp ®oµn thèng trÞ. Trong hoµn c¶nh Êy giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam muèn t¨ng c­êng bé m¸y Nhµ n­íc vµ duy tr× trËt tù x· héi th× kh«ng thÓ kh«ng t×m ®Õn c¸i ®¹o trÞ quèc b×nh thiªn h¹, c¸i lý thuyÕt chÝnh danh ®Þnh phËn vµ lÔ trÞ cña Nho gi¸o. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chÕ ®é trung ­¬ng tËp quyÒn ViÖt Nam g¾n liÒn víi sù cñng cè quyÒn së h÷u cña Nhµ n­íc vµ sù bµnh tr­íng cña së h÷u t­ nh©n vÒ ruéng ®Êt. HÇu hÕt ruéng ®Êt dï lµ ruéng c«ng cña lµng x· hay ruéng cña ®Þa chñ ®Òu ®­îc sö dông trong khu«n khæ s¶n xuÊt nhê lÊy gia ®×nh lµm ®¬n vÞ. Trong mçi gia ®×nh kh«ng nh÷ng c¬ quan h«n nh©n, huyÕt thèng mµ cßn cã c¶ quan hÖ së h÷u, ph©n phèi s¶n phÈm, ph©n c«ng lao ®éng cho ®Õn nh÷ng quan hÖ tinh thÇn. TÊt c¶ nh÷ng quan hÖ Êy chøng tá vai trß cña ng­êi gia tr­ëng vµ t«n ti trËt tù cña gia ®×nh cã mét ý nghÜa rÊt lín. §ã chÝnh lµ c¬ së ®Ó Nho gi¸o dÔ th©m nhËp vµo cuéc sèng bëi v× Nho gi¸o víi c¸c kh¸i niÖm hiÕu, ®Ô, tiÕt, h¹nh ®· gãp phÇn cñng cè uy quyÒn cña ng­êi gia tr­ëng vµ t«n ti trËt tù trong gia ®×nh. tailieuonthi Cuèi cïng ph¶i kÓ ®Õn nhu cÇu ph¸t triÓn v¨n ho¸ vµ gi¸o dôc n­íc ta khi chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn ®· b¾t ®Çu, viÖc bæ sung quan l¹i b»ng hai con ®­êng “nhiÖm tö” vµ “thñ sÜ” kh«ng ®ñ mµ cÇn ph¶i bæ sung mét ph­¬ng thøc ®µo t¹o vµ tuyÓn lùa quan l¹i míi. Ph­¬ng thøc nµy chØ cã thÓ ph¸t triÓn gi¸o dôc v¨n ho¸ vµ thùc hiÖn chÕ ®é thi cö ®Ó tuyÓn lùa nh©n tµi. Lóc ®­¬ng thêi PhËt gi¸o, L·o gi¸o kh«ng chØ ®¶m nhiÖm c«ng viÖc ®ã. Cho nªn Nho gi¸o vèn cã ®Çy ®ñ lý thuyÕt vµ quy chÕ vÒ gi¸o dôc vµ khoa cö tÊt nhiªn ph¶i ®¶m ®­¬ng nhiÖm vô lÞch sö Êy. TÊt nhiªn nh÷ng nhu cÇu x· héi nãi trªn míi chØ lµ nh÷ng c¬ së kh¸ch quan cho sù ph¸t triÓn Nho gi¸o ë n­íc ta mµ th«i. Sù ph¸t triÓn ®ã muèn trë thµnh hiÖn thùc th× ph¶i th«ng qua ho¹t ®éng cña nh÷ng con ng­êi cô thÓ, nh÷ng lùc l­îng x· héi cô thÓ. Trong thùc tÕ tõ vua cho ®Õn c¸c ®¹i thÇn n¾m quyÒn chÝnh trÞ d­íi cµng triÒu Lý, TrÇn còng nh­ c¸c thÕ hÖ nho sÜ ®êi sau ®Òu ®· nhËn thøc ®­îc vai trß cÇn thiÕt cña Nho gi¸o. Vµ ®· tiÕn hµnh nh÷ng b­íc truyÒn b¸ vµ sö dông Nho gi¸o trong x· héi ViÖt Nam. 2. ¶nh h­ëng tÝch cùc vµ tiªu cùc cña Nho gi¸o ®èi víi x· héi ViÖt Nam. Sù ph¸t triÓn cña Nho gi¸o ViÖt Nam kh«ng t¸ch rêi nh÷ng yªu cÇu x· héi nh­ trªn ®· nãi, choi nªdn trong buæi thÞnh tù nhÊt, nã kh«ng khái cã mét sè t¸c dông tÝch cùc. Tr­íc hÕt lµ c­¬ng vÞ ®éc t«n, Nho gi¸o ®· cã thªm nhiÒu søc m¹nh vµ uy thÕ tãp phÇn cñng cè vµ ph¸t triÓn chÕ ®é qu©n chñ vµ nh÷ng kinh nghiÖm mÉu mùc cho viÖc chÊn chØnh vµ më réng nhµ n­íc phong kiÕn tËp quyÒn theo mét quy m« hoµn chØnh cã ®Çy ®ñ nh÷ng thÓ chÕ vµ ®iÒu ph¹m. Mµ ë thÕ kû XV, c¸c xu thÕ ph¸t triÓn ®ã ®· vµ ®ang gi÷ vai trß thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña x· héi ViÖt Nam trªn c¸c b×nh diÖn s¶n xuÊt vµ cñng cè quèc phßng. tailieuonthi Nh­ ®· biÕt, qu¸ tr×nh ®i lªn cña Nho gi¸o ViÖt Nam kh«ng t¸ch rêi yªu cÇu ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng gia tr­ëng dùa trªn quyÒn së h÷u cña giai cÊp ®Þa chñ cña nhµ n­íc vµ cña mét bé phËn n«ng d©n trùc tiÕp tù canh vÒ ruéng ®Êt. V× thÕ cho nªn khi chiÕm ®­îc vÞ trÝ chñ ®¹o trªn vßm trêi t­ t­ëng cña chÕ ®é phong kiÕn, Nho gi¸o cµng cã ®iÒu kiÖn xóc tiÕn sù ph¸t triÓn nµy. Nã lµm cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ trao ®æi hµng ho¸ ®­îc ®Èy m¹nh h¬n tr­íc. §ång thêi Nho gi¸o ®em l¹i mét b­íc tiÕn kh¸ c¨n b¶n trong lÜnh vùc v¨n ho¸ tinh thÇn cña x· héi phong kiÕn n­íc ta tõ thÕ kû XV, tr­íc hÕt nã lµm cho nÒn gi¸o dôc ph¸t triÓn hÕt søc m¹nh mÏ nhÊt lµ d­íi triÒu Lª Th¸nh T«ng. NÒn gi¸o dôc Êy cïng víi chÕ ®é thi cö ®· ®µo t¹o ra mét ®éi ngò tri thøc ®«ng ®¶o ch­a tõng th©ý trong lÞch söd chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam. Do ®ã khoa häc vµ v¨n häc nghÖ thuËt ph¸t triÓn. H¬n n÷a sù thÞnh trÞ cña Nho gi¸o tõ thÕ kû XV còng lµ mét hiÖn t­îng gãp phÇn thóc ®Èy lÞch sö t­ t­ëng n­íc ta tiÕn lªn mét b­íc míi. Lµ mét häc thuyÕt tÝch cùc nhËp thÓ, nã cæ vò vµ khuyÕn khÝch mäi ng­êi ®i s©u vµo t×m hiÓu nh÷ng quan hÖ x· héi, nh÷ng vÊn ®Ò cña thùc tiÔn chÝnh trÞ, ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Do ®ã, nhËn thøc lý luËn cña d©n téc ta vÒ c¸c vÊn ®Ò Êy còng ®­îc n©ng cao h¬n. Dùa vµo lÞch sö cña Nho gi¸o, nhµ vua vµ c¸c nho sÜ gi¶i thÝch c¸c vÊn ®Ò Êy cã lËp luËn vµ cã lý lÏ ®Çy ®ñ h¬n. Nh­ng Nho gi¸o ViÖt Nam dï cã lý do ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn th× còng vÉn g¾n liÒn víi giai cÊp phong kiÕn ®Þa chñ trong n­íc vµ lµ c«ng cô thèng trÞ vµ t­ t­ëng cña giai cÊp ®ã. Mµ giai cÊp ®Þa chñ ®ã tõ thÕ kû XV trë vÒ tr­íc tuy cã mét vai trß nhÊt ®Þnh nh­ng vÉn lµ mét giai cÊp bãc lét ®èi víi nh©n d©n. Vµ bÊt cø mét giai cÊp bãc lét nµo ngay c¶ khi ®ang lªn còng mang theo nh÷ng vÕt bïn nh¬ vµ bµn tay vÊy m¸u cña nh÷ng ng­êi lao ®éng. Cho nªn Nho gi¸o víi t­ c¸ch lµ vò khÝ cña giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam dï cho cã kh«ng Ýt tÝch cùc