Tài liệu Skkn một số hình thức sinh động hóa bài giảng lớp 10 phần địa lý tự nhiên.

Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 MUÏC LUÏC PHAÀN 1 : MÔÛ ÑAÀU 1. Lyù do choïn ñeà taøi ..................................................................................... 2 2. Muïc ñích nghieân cöùu ................................................................................ 2 3. Phöông phaùp nghieân cöùu .......................................................................... 3 4. Giôùi haïn cuûa ñeà taøi ................................................................................... 3 PHAÀN 2 : NOÄI DUNG NGHIEÂN CÖÙU Chöông 1 : CÔ SÔÛ LÍ LUAÄN 1.1. Xu höôùng chung cuûa coâng cuoäc ñoåi môùi giaùo duïc hieän nay ...................... 4 1.2. Quaù trình naém tri thöùc cuûa hoïc sinh ......................................................... 4 Chöông 2 : KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU 2 .1. Thöïc traïng daïy vaø hoïc Ñòa Lí hieän nay ôû tröôøng THPT ............................ 6 2.2. Nhaän ñònh chöông trình Ñòa Lí tự nhiên lôùp 10 ban Cô baûn........................ 8 2.3. Một số hình thức sinh động hóa bài giảng lớp 10 phần Địa Lý tự nhiên ...... 10 PHAÀN 3 : KEÁT LUAÄN – ĐỀ XUẤT ........................................................ 36 Taøi lieäu tham khaûo ........................................................................................... 38 GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  1  Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 MỞ ĐẦU 1. Lyù do choïn ñeà taøi : Trong nhà trường và ngoài xã hội, nhiều người nghĩ Địa lý là môn học khô khan, kiến thức rộng, vừa thuộc lĩnh vực tự nhiên vừa thuộc lĩnh vực xã hội. Thöïc chaát ñaây laø moät moân hoïc lí thuù vaø haáp daãn, lieân quan ñeán nhieàu maët trong ñôøi soáng thöïc teá theá nhöng hiện nay vaãn bò xem laø keùm quan troïng. Nhiều học sinh còn thờ ơ, lãnh đạm, thiếu sự háo hức, đam mê tìm tòi, khám phá. Chính vì vaäy, việc ñoåi môùi phöông phaùp daïy hoïc trong nhaø tröôøng phoå thoâng laø raát caàn thieát, là yếu tố quan trọng khơi dậy niềm say mê, hứng thú học tập của các em. Vì lyù do ñoù, trong caùc tieát daïy cuûa mình ôû nhaø tröôøng phoå thoâng, toâi ñaõ coá gaéng tìm moïi caùch ñeå khôi gôïi höùng thuù hoïc taäp cuûa hoïc sinh vôùi moân Ñòa Lyù baèng nhieàu hình thöùc khaùc nhau, ñaëc bieät laø ñoái vôùi lôùp 10 vaø 11. Moät trong nhöõng giaûi phaùp toâi thöôøng xuyeân aùp duïng laø öùng duïng coâng ngheä thoâng tin vaøo giaûng daïy moät caùch coù choïn loïc. Ngoaøi ra toâi coøn toå chöùc nhieàu hình thöùc daïy hoïc khaùc nhau trong giôø giaûng nhaèm khôi gôïi höùng thuù vaø söï quan taâm thöïc söï cuûa hoïc sinh. Trong phaïm vi ñeà taøi naøy, xin trình baøy moät soá hình thöùc laøm sinh ñoäng baøi giaûng trong chöông trình Ñòa Lyù töï nhieân khoái 10 THPT. 2. Muïc ñích nghieân cöùu - Tìm hieåu cô sôû lyù luaän cuûa ñeà taøi, laøm roõ mục đích, ý nghĩa, yêu cầu cuûa việc đổi mới hình thức tổ chức trong daïy hoïc Ñòa Lí. - Phân tích thực trạng giảng dạy chương trình Địa Lý trong nhà trường PT hiện nay, nguyên nhân của thực trạng đó. - Trình baøy moät soá hình thöùc toå chöùc daïy hoïc laøm sinh ñoäng giôø daïy trong chöông trình Ñòa Lyù töï nhieân lôùp 10. - Đề xuất một số giải pháp. GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  2  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh 3. Phöông phaùp nghieân cöùu :  Phöông phaùp tham khaûo, nghieân cöùu taøi lieäu  Phöông phaùp söu taàm, löu tröõ, xöû lyù thoâng tin  Phöông phaùp phaân tích, so saùnh, toång hôïp 4. Giôùi haïn cuûa ñeà taøi :  Phaïm vi nghieân cöùu : - Ñeà taøi giôùi haïn vieäc nghieân cöùu, tìm hiểu và mở rộng kiến thức về việc đổi mới tổ chức dạy học ở một số bài học tiêu biểu trong chương trình Địa Lý tự nhiên lớp 10.  Ñoái töôïng nghieân cöùu : - Các giờ dạy Địa Lý tự nhiên tiêu biểu (các bài 5,6,8,12,15) - Học sinh lớp 10 chuyên và không chuyên GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  3  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh PHẦN 1 NỘI DUNG NGHIÊN CỨU CHÖÔNG 1 CÔ SÔÛ LYÙ LUAÄN 1.1. Xu höôùng chung cuûa coâng cuoäc ñoåi môùi giaùo duïc hieän nay : Giaùo duïc laø moät hoaït ñoäng xaõ hoäi. Muïc tieâu cuûa giaùo duïc laø giuùp theá heä treû thích nghi, hoaø nhaäp vôùi cuoäc soáng, trang bò cho hoï khaû naêng giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà do cuoäc soáng ñaëït ra. Tröôùc yeâu caàu cuûa xaõ hoäi hieän nay, caùc quan nieäm veà giaùo duïc ñaõ coù söï thay ñoåi caên baûn, daãn ñeán noäi dung, phöông phaùp daïy hoïc cuõng thay ñoåi theo. UNESCO ñaõ neâu ra 4 truï coät cuûa giaùo duïc theá kæ XXI, ñoù laø “Hoïc ñeå bieát, hoïc ñeå laøm, hoïc ñeå chung soáng, hoïc ñeå khaúng ñònh mình”, ñoàng thôøi yeâu caàu “giaùo vieân caàn trieät ñeå söû duïng caùc thieát bò vaø phöông phaùp giaûng daïy môùi nhaát ” “nhaèm laøm cho moãi ngöôøi trôû thaønh ngöôøi daïy vaø kieán taïo neân söï tieán boä vaên hoaù cuûa baûn thaân mình”. Theo ñoù, nhieäm vuï cuûa nhaø tröôøng laø phaûi ñaøo taïo nhöõng con ngöôøi coù naêng löïc töï hoïc, töï boài döôõng tri thöùc, ngöôøi giaùo vieân “daïy chöõ ñoàng thôøi daïy caû kó naêng, tri thöùc, thaùi ñoä ñeå con ngöôøi coù theå thích nghi, saùng taïo cuoäc soáng”. Tuy nhieân, chaát löôïng giaùo duïc ôû nöôùc ta hieän chöa baét kòp ñöôïc yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi môùi. Tình hình theá giôùi vaø Vieät Nam hieän nay ñaët ra yeâu caàu phaûi ñoåi môùi giaùo duïc moät caùch toaøn dieän theo höôùng tích cöïc hoaù hoaït ñoäng nhaän thöùc cuûa hoïc sinh thoâng qua vieäc söû duïng caùc phöông tieän, phöông phaùp hieän ñaïi, phuø hôïp vôùi töøng boä moân, trong ñoù coù moân Ñòa Lí. Ñaëc tröng cuûa boä moân Ñòa Lí laø gaàn guõi vôùi ñôøi soáng thöïc teá nhöng nhieàu khi hoïc sinh laïi khoâng theå tieáp xuùc, quan saùt tröïc tieáp maø phaûi tö duy, töôûng töôïng giaùn tieáp. Ñeå naém ñöôïc caùc söï vaät, hieän töôïng cuï theå laøm neàn taûng cho hoaït ñoäng tö duy, hoïc sinh caàn phaûi ñöôïc tieáp caän vôùi caùc loaïi tö lieäu khaùc nhau. Coù theå noùi, trong daïy hoïc Ñòa Lí, vieäc ñöa tö lieäu tröïc quan vaøo baøi giaûng laø ñieàu caàn thieát vaø taát yeáu. Vaán ñeà naøy duø ñaõ ñöôïc chuù yù ñeán trong saùch giaùo khoa caùc lôùp nhöng vaãn coøn nhieàu haïn cheá chöa ñöôïc quan taâm ñuùng möùc. 1.2. Quaù trình naém tri thöùc cuûa hoïc sinh : Nhaän thöùc laø söï phaûn aùnh theá giôùi khaùch quan vaøo boä oùc cuûa con ngöôøi. Ban ñaàu, nhaän thöùc coøn ñôn giaûn, cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, nhaän thöùc cuûa con ngöôøi GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  4  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh ngaøy caøng phaùt trieån ña daïng, phong phuù vaø saâu saéc, theå hieän tính khoa hoïc vaø khaùch quan hôn. Theo Leânin, nhaän thöùc cuûa con ngöôøi traûi qua hai giai ñoaïn. Giai ñoaïn thöù nhaát laø nhaän thöùc caûm tính thoâng qua heä thoáng caùc giaùc quan, vì vaäy mang tính chuû quan. Giai ñoaïn thöù hai laø nhaän thöùc lyù tính. Trong giai ñoaïn naøy baèng söùc maïnh cuûa tö duy tröøu töôïng con ngöôøi seõ ruùt ra ñöôïc nhöõng khaùi nieäm, quy luaät. Quan ñieåm treân ñaõ khaúng ñònh raèng thöïc tieãn laø ñieåm xuaát phaùt vaø laø cô sôû cuûa quaù trình nhaän thöùc. Thöïc tieãn caøng sinh ñoäng thì tính chính xaùc trong nhaän thöùc caøng cao. Trong daïy hoïc K.D.Usinxky cuõng noùi “Vieäc daïy hoïc khoâng döïa treân nhöõng bieåu töôïng tröøu töôïng maø döïa treân nhöõng hình aûnh cuï theå do hoïc sinh tröïc tieáp tri giaùc ñöôïc : nhöõng hình aûnh naøy hoaëc do hoïc sinh tri giaùc ngay khi hoïc döôùi söï höôù ng daãn cuûa giaùo vieân hoaëc do caùc em ñoäc laäp quan saùt tröôùc ñoù. Giaùo vieân seõ tìm ôû caùc em nhöõng hình aûnh coù saün maø daïy. Tieán trình daïy hoïc naøy ñi töø cuï theå ñeán tröøu töôïng, töø bieåu töôïng ñeán tö töôûng…” (Haø Theá Ngöõ - Ñaëng Vuõ Hoaït, Giaùo duïc hoïc taäp 1, NXBGD,TP. HCM, tr. 154 ) Hoïc thuyeát phaûn xaï cuûa I.P.Pavloáp cuõng ñeà caäp tröïc tieáp ñeán vaán ñeà naøy. Phaûn xaï cuûa con ngöôøi laø phaûn xaï coù ñieàu kieän. Ñoàng thôøi oâng ñaõ chöùng minh ñöôïc quaù trình nhaän thöùc luoân luoân coù hai tín hieäu. - Heä thoáng tín hieäu thöù nhaát : laø tín hieäu truyeàn ñi coøn ôû daïng caûm tính do tri giaùc thoâng qua heä thoáng giaùc quan. - Heä thoáng tín hieäu thöù hai : qua quaù trình tö duy maø khaùi quaùt hoùa caùc thoâng tin nhaän ñöôïc töø tín hieäu thöù nhaát. Heä thoáng tín hieäu naøy ñöôïc truyeàn ñi döôùi daïng lyù tính laø caùc khaùi nieäm, quy luaät … mang tính chuû quan. Heä thoáng tín hieäu thöù hai (bieåu hieän cho khoái löôïng, chaát löôïng, ñoä beàn cuûa tri thöùc) lieân quan chaët cheõ vôùi heä thoáng tín hieäu thöù nhaát vì heä thoáng tín hieäu thöù nhaát seõ quyeát ñònh chaát löôïng, khoái löôïng kieán thöùc. Trong hoïc taäp Ñòa Lí, ñeå cho heä thoáng tín hieäu thöù nhaát theâm phong phuù, ña daïng thì phöông phaùp söû duïng thoâng tin hoã trôï vaø caùc taøi lieäu tröïc quan ñeå sinh ñoäng hoùa kieán thuùc laø raát caàn thieát. Chính ñieàu naøy goùp phaàn quan troïng laøm cho heä thoáng tín hieäu taêng theâm ñoä chính xaùc, trung thöïc vaø ñaùng tin caäy hôn. Töø nhöõng cô sôû khoa hoïc treân khoâng ai coù theå phuû nhaän vai troø ñaëc bieät quan troïng cuûa thò giaùc trong daïy hoïc. Noùi roäng hôn ñoù laø taàm quan troïng cuûa phöông tieän tröïc quan trong daïy hoïc noùi chung vaø daïy hoïc Ñòa Lí noùi rieâng. Söû duïng tö lieäu tröïc quan laø kích thích caùc giaùc quan cuøng hoaït ñoäng, cuøng phaûn öùng vaø thu nhaän tín hieäu, thoâng tin, tri thöùc. Ñieàu naøy giuùp cho quaù trình tö duy theâm nhanh nhaïy, hieäu quaû vaø trung thöïc, raát coù lôïi cho vieäc hoïc taäp. Theâm vaøo ñoù khôi gôïi ñöôïc ôû caùc em loøng say meâ, höùng thuù hoïc taäp vaø do doù ñaït ñöôïc keát quaû cao hôn. GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  5  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh CHƢƠNG 2 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 2 .1. Thöïc traïng daïy vaø hoïc Ñòa Lí hieän nay ôû tröôøng THPT: Thöïc teá cho thaáy raèng, coù nhieàu thaày coâ boä moân raát yeâu ngheà, coù taâm huyeát, trình ñoä chuyeân moân vöõng, luoân tìm caùch caûi thieän phöông phaùp, bieân soaïn theâm caùc taøi lieäu trôï giaûng nhaèm giuùp cho vieäc daïy vaø hoïc ñaït hieäu quaû cao hôn. Tuy nhieân, ña soá caùc thaày coâ daïy Ñòa Lí hieän nay thöôøng chæ döøng laïi ôû kieåu truyeàn ñaït kieán thöùc coù saün, hoïc sinh nghe giaûng, traû lôøi caâu hoûi roài ghi cheùp baøi treân baûng, veà nhaø hoïc baøi tieát sau kieåm tra. Chu trình cöù laëp laïi nhö theá coù theå gaây nhaøm chaùn vaø meät moûi. Trong tieát hoïc, hoïc sinh chæ ngoài thuï ñoäng hoaëc ñöùng leân traû lôøi moät soá caâu hoûi phaùt vaán. Thaäm chí ôû moät soá tieát giaûng, caâu hoûi phaùt vaán cuûa giaùo vieân cuõng chöa chuù troïng ñeán khaû naêng phaùt trieån naêng löïc nhaän thöùc cho hoïc sinh - ñoù laø nhöõng caâu hoûi maø ñaùp aùn naèm saün ngay trong saùch giaùo khoa, hoïc sinh chæ caàn tìm vaø ñoïc. Hoïc sinh chæ söû duïng saùch ñeå traû lôøi nhöõng kieán thöùc maø em “caàn”, caàn ñeå laøm baøi thi, caàn ñeå traû lôøi caâu maø thaày coâ hoûi, chöù caùc em chöa coù cô hoäi ñeå coù ñöôïc nhöõng kieán thöùc maø mình thaät söï “muoán”, chöa có cô hoäi tieáp caän tö lieäu ñeå chuû ñoäng, saùng taïo lónh hoäi kieán thöùc, chöa söû duïng theâm caùc tö lieäu tröïc quan ngoaøi saùch giaùo khoa. Tranh aûnh, baûn ñoà - loaïi tö lieäu raát caàn thieát trong daïy hoïc Ñòa Lí - cuõng ít ñöôïc duøng, neân khaùi nieäm, bieåu töôïng veà khoâng gian Ñòa Lyù cuûa caùc em coøn khaù keùm. Ñaëc bieät laø ñoái vôùi chöông trình Ñòa Lyù töï nhieân lôùp 10, coù nhieàu kieán thöùc khoù hoaëc bò xem laø khoâ khan, nhieàu thaày coâ coøn coù taâm lyù ngaïi daïy, khoù noùi. Trong khi ñaây laïi laø nhöõng kieán thöùc raát thöïc teá vaø caàn thieát ñeå hoïc sinh naém baét vaø quan saùt ñoàng thôøi hieåu ñöôïc nhöõng quy luaät trong töï nhieân. Ñoàng thôøi ñaây laø neàn taûng ñeå em naém caùc kieán thöùc veà kinh teá xaõ hoäi cuõng nhö taïo nieàm say meâ höùng khôûi ñoái vôùi Ñòa Lyù trong nhöõng naêm hoïc veà sau. Chính vì theá neân vieäc sinh ñoäng hoùa nhöõng kieán thöùc naøy GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  6  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh ñeå noù trôû neân gaàn guõi vaø ñöôïc caùc em quan taâm, ñoù laø ñieàu quan troïng, ñoøi hoûi söï ñaàu tö cuûa giaùo vieân. 2.1.1. Những vấn đề cụ thể trong việc tổ chức dạy học của giáo viên : - Sách giáo khoa viết theo lối mở, yêu cầu giáo viên phải cập nhật thông tin và am hiểu về các quy luật Địa lí, song nhiều giáo viên khi dạy rập khuôn máy móc, chỉ liệt kê những kiến thức ở sách giáo khoa, không giải thích, mở rộng. Các kĩ năng về lược đồ, bản đồ, bảng số liệu, vẽ và phân tích biểu đồ thì qua loa. Khi kiểm tra, đánh giá chỉ cho học sinh học thuộc những gì được ghi trong vở, còn các kĩ năng, vận dụng thì không thực hiện được dẫn đến học sinh chỉ nắm kiến thức một cách thụ động, máy móc mà không phát huy được tính sáng tạo. - Một số GV chưa đầu tư đúng mức cho khâu chuẩn bị kiểm tra đánh giá, chưa nắm được cách khai thác các thiết bị ứng dụng CNTT trong dạy học, kiểm tra, đánh giá. - Nhiều GV đã mạnh dạn áp dụng các PPDH phát huy tính tích cực chủ động của HS (như ƯDCNTT vào dạy học, chú ý, chịu khó sử dụng TB - đồ dùng dạy học để rèn luyện kĩ năng địa lí cho học sinh) song khi kiểm tra, đánh giá lại yêu cầu HS học thuộc lòng và ghi nhớ máy móc...Vì vậy, dẫn đến không có HS yêu thích bộ môn Địa lí. Bên cạnh những hạn chế trên, vẫn có nhiều giáo viên rất tâm huyết với bộ môn, song kinh nghiệm còn ít, vốn kiến thức tích luỹ chưa nhiều nhưng đã cố gắng tìm tòi vươn lên tự hoàn thiện nên đã có những tiết dạy sáng tạo, sinh động, mang tính khoa học cao, phù hợp với xu thế đổi mới 2.1.2. Nnhững vấn đề về phía học sinh : Chủ yếu tài liệu học tập của học sinh là sách giáo khoa, lại học nhiều môn học nên số học sinh có ý thức yêu thích thực sự đối với môn Địa lí rất ít, do đó các em chỉ chú trọng những gì thầy cung cấp trong vở học là đủ, ít tìm tòi sáng tạo thêm. Ngoài ra, khôn ít em xem đây là môn phụ, môn học bài nên có tâm lý chán nản. Cần phải tạo ấn tượng cho học sinh ngay từ lớp đầu cấp và ngay từ đầu năm. Nếu ngay từ đầu tiết học đã không có sự mới lạ gây hứng thú thì dần dần sẽ khắc sâu thêm ấn tượng không tốt và rồi giáo viên sẽ rất khó khăn trong việc làm cho tiết học hiệu quả. Thực trạng trên cũng bắt nguồn từ sự sa sút của các môn khoa học xã hội trong nhà trường hiện nay, do yêu cầu của thị trường lao động, dưới áp lực mạnh mẽ của nhu cầu tìm kiếm việc làm, nhiều học sinh khá giỏi đã theo học các môn thuộc khối A,B, D để thi GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  7  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh vào đại học. Chương trình học quá nhiều môn, các môn đều nặngvà khó. Do đó học sinh phân biệt môn “chính”, môn “phụ”, chỉ chú tâm vào học môn chính mà đối phó với môn phụ. Do đó kĩ năng nhận biết, thông hiểu, vận dụng còn rất hạn chế. 2.1.3. Đối với các cấp quản lí: Ở một số nơi cán bộ QLGD vẫn còn xem nhẹ môn này nên công tác quản lí chỉ đạo còn lỏng lẻo. Ở những trường có hoạt động của tổ chuyên môn nghiêm túc, giáo viên tâm huyết, có trình độ và năng lực, dạy đúng bộ môn, ban giám hiệu có năng lực quản lí tốt, nhận thức đúng, thường xuyên thanh - kiểm tra thì các tiết dạy có tác dụng tốt, kích thích được ý thức, thái độ học tập của HS và ngược lại. Nhằm đánh giá đúng, đầy đủ thông tin về trình độ, kĩ năng, thái độ học tập của học sinh thì các CBQL cần có các biện pháp đánh giá đa dạng. Không chỉ đánh giá kết quả giảng dạy của giáo viên qua các tiết dự giờ thăm lớp mà đồng thời phải đánh giá cả kết quả và thái độ, hứng thú học tập của HS, sự tín nhiệm và yêu thích của HS đối với giờ giảng của giáo viên. Điều này có thể xem xét qua kết quả của các bài kiểm tra ( kiểm tra miệng, 15 phút, 45 phút, học kì ) và đánh giá việc nắm kiến thức kĩ năng của HS qua các hình thức: - Các hoạt động học tập trên lớp như làm việc với các phương tiện, đồ dùng dạy học, các câu hỏi ngắn trong khi giảng bài mới. - Quan sát HS trong khi thực hành, thảo luận nhóm, ... - Các báo cáo ngắn của HS về một vấn đề địa lí để tìm hiểu, nghiên cứu. - Vở soạn bài theo sự hướng dẫn của GV, vở bài tập, thực hành và cả những nhận xét của giáo viên về thái độ, kết quả học tập của HS trong suốt năm học. 2.2. Nhaän ñònh chöông trình Ñòa Lí tự nhiên lôùp 10 ban Cô baûn : Saùch giaùo khoa laø moät coâng cuï thieát yeáu, cô sôû ñeå tieán haønh hoaït ñoäng daïy hoïc cuûa giaùo vieân, hoïc sinh. Hình thöùc trình baøy, noäi dung kieán thöùc cuûa saùch giaùo khoa aûnh höôûng khoâng nhoû ñeán chaát löôïng daïy vaø hoïc. Vì theá, khi tieáp caän vôùi thöïc teá daïy hoïc Ñòa Lí ôû tröôøng phoå thoâng, chuùng ta raát caàn tìm hieåu veà noäi dung saùch giaùo khoa cuûa chöông trình. Nhö ta bieát, phaàn Ñòa Lí töï nhieân ñaïi cöông giöõ vai troø raát quan troïng trong toång theå khoa hoïc Ñòa Lí laãn moân Ñòa Lí ñöôïc giaûng daïy trong nhaø tröôøng. Ñaây laø neàn taûng, GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  8  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh cô sôû ñeå hoïc sinh hoïc taäp, tìm hieåu theâm veà Ñòa Lí töï nhieân khu vöïc vaø Ñòa Lí kinh teá xaõ hoäi ôû caùc lôùp tieáp theo. Phaàn Ñòa Lyù töï nhieân chieám 17 baøi, töø baøi 5 ñeán baøi 21, chia laøm 3 chöông Chöông II – Vuõ truï. Heä quaû caùc chuyeån ñoäng cuûa Traùi Ñaát coù 2 baøi. Chöông III – Caáu truùc Traùi Ñaát. Caùc quyeån cuûa lôùp voû Ñòa Lyù goàm 13 baøi. Cöông IV – Moät soá quy luaät cuûa lôùp voû Ñòa Lyù coù 2 baøi. Chöông ñaàu giôùi thieäu veà caùc chuyeån ñoäng cuûa Traùi Ñaát, chæ 2 baøi nhöng bao haøm nhöõng kieán thöùc quan troïng vaø cuõng khaù khoù truyeàn ñaït. Chöông tieáp theo hoïc veà toaøn boä 5 quyeån cuûa Traùi Ñaát laø caùc thaønh phaàn töï nhieân quan troïng. Chöông keá mang tính toång keát laïi caùc quy luaät ñaõ hoïc. Coù theå khaúng ñònh kieán thöùc cuûa phaàn naøy laø khaù khoù vaø khoâ khan neáu khoâng aùp duïng caùc bieän phaùp laøm sinh ñoäng baøi daïy. Toaøn boä noäi dung laø nhöõng khaùi nieäm, caùc moái quan heä nhaân quaû cuûa caùc thaønh phaàn töï nhieân treân toaøn theá giôùi. Caùc thaønh phaàn naøy coù nhöõng yeáu toá maø caùc em chöa thaáy bao giôø, thí duï nhö khaùi nieäm veà Front khí quyeån, hoaëc veà caùc hieän töôïng lôùn nhö quaù trình boài tuï, boùc moøn, phong hoùa, hay ñöôøng chuyeån ngaøy quoác teá, quyõ ñaïo chuyeån ñoäng cuûa Traùi Ñaát quanh Maët Trôøi… Ñaây laø ñieàu khoù cho giaùo vieân khi daïy vì kieán thöùc raát chung, khoù hình dung vaø chuyeån taûi. Beân caïnh ñoù, kieán thöùc khaù nhieàu vaø ñöôïc trình baøy khaù daøn traûi. Vieäc trình baøy caùc kieán thöùc Ñòa Lí baèng keânh chöõ khoâng taùch rôøi vôùi keânh hình. Toaøn boä caùc phaàn trong saùch giaùo khoa : baøi vieát, caâu hoûi, baøi taäp, sô ñoà, löôïc ñoà, hình veõ, tranh aûnh … laø moät toång theå thoáng nhaát. Caùch trình baøy naøy ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho giaùo vieân tieán haønh reøn luyeän caùc loaïi kó naêng cho hoïc sinh, ñaëc bieät laø kó naêng baûn ñoà. Tuy nhieân caùc baûn ñoà laïi raát nhoû nhö baûn ñoà phaân boá caùc kieåu thaûm thöïc vaät, baûn ñoà ñaát.... Giaùo vieân caàn höôùng daãn cho hoïc sinh caùch khai thaùc tri thöùc töø caùc keânh, caùch töï vaän duïng ñeå boå sung baøi hoïc sao cho coù hieäu quaû. Nhìn chung chöông trình saùch giaùo khoa ñaõ ñoåi môùi raát nhieàu so vôùi tröôùc, taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho caû giaùo vieân laãn hoïc sinh trong hoaït ñoäng daïy - hoïc. Tuy nhieân vaãn coøn moät soá nhöõng haïn cheá nhaát ñònh. Caùc keânh hình chöa thaät söï thu huùt vaø baét maét, laø yeáu toá tónh neân keùm sinh ñoäng, loâi cuoán. Theâm vaøo ñoù, moät soá hình aûnh, sô ñoà … coøn chöa ñöôïc roõ neùt hoaëc kích côõ chöa hôïp lí (ña phaàn laø quaù nhoû caû veà chuù thích laãn noäi dung ñoái töôïng theå hieän) ñaõ laøm haïn cheá quaù trình tieáp thu tri thöùc. Baøi soaïn khaù daøi, nhieàu khaùi nieäm tröøu töôïng, keát luaän khoù hieåu ñoái vôùi hoïc sinh, trong khi ñoù caùc taøi lieäu tröïc quan, sinh ñoäng thì coù ñöôïc chuù yù nhöng chöa ñaûm baûo veà maët myõ thuaät vaø ñoä chính xaùc. Moät soá baûn ñoà, tranh aûnh coøn sai soùt trong quaù trình bieân taäp, daãn ñeán tình traïng phaûi ñính keøm baûn söûa loãi, gaây khoù khaên cho quaù trình tieáp nhaän tri thöùc cuûa hoïc sinh. Chöông trình coøn naëng veà cung caáp lyù thuyeát, nheï veà thöïc haønh, toå chöùc caùc hoaït ñoäng thöïc tieãn lieân quan ñeán baøi hoïc. Ñieàu naøy laøm cho caùc baøi hoïc trôû neân naëng neà, chöa taïo ñöôïc khaû naêng kích thích tö duy, phaùt huy höùng thuù hoïc taäp nôi caùc em. Chính ôû ñieåm naøy chuùng ta caàn boå sung caùc yeáu toá nhaèm khai thaùc nhöõng noäi dung gaén boù vôùi hieåu bieát voán coù cuûa hoïc sinh, nhöõng noäi dung gaén vôùi cuoäc soáng thöïc teá cuûa caùc em, nhöõng noäi dung giuùp hoïc sinh phaùt trieån naêng löïc töï hoïc, naêng löïc vaän duïng hieåu bieát vaøo vieäc phaùt hieän, giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà hoïc taäp, cuoäc soáng. GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  9  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh 2.3. Một số hình thức sinh động hóa bài giảng lớp 10 phần Địa Lý tự nhiên Do phạm vi và thời gian nghiên cứu, trình bày sáng kiến có hạn nên ở đây chỉ xin trích lọc những bài học tiêu biểu làm ví dụ. Nội dung sẽ được trình bày theo từng bài học cụ thể. Bài 5 : VŨ TRỤ, HỆ MẶT TRỜI , TRÁI ĐẤT. HỆ QUẢ CHUYỂN ĐỘNG TỰ QUAY QUANH TRỤC CỦA TRÁI ĐẤT * Mục tiêu bài học : HS cần - Nhận thức được Vũ trụ là vô cùng rộng lớn. Hệ Mặt Trời trong đó có Trái Đất chỉ là một bộ phận bé nhỏ trong Vũ trụ. - Hiểu khái quát về hệ Mặt Trời, Trái Đất trong hệ Mặt Trời. - Giải thích được các hiện tượng: sự luân phiên ngày – đêm, giờ trên Trái Đất, sự lệch hướng chuyển động của các vật thể trên bề mặt Trái Đất. - Xác định hướng chuyển động của các hành tinh trong hệ Mặt Trời, vị trí của Trái Đất trong hệ Mặt Trời. - Xác định các múi giờ, hướng lệch của các vật thể khi chuyển động trên bề mặt đất. * Phƣơng pháp Trong bài này tôi sử dụng công nghệ thông tin là chủ yếu. Khái niệm vũ trụ và hệ Mặt Trời khó hình dung nên tôi tìm và tải trên mạng những hình ảnh cụ thể về vũ trụ, các hình dạng khác nhau của vũ trụ, các hành tinh trong hệ Mặt Trời có kèm theo quỹ đạo. Từ đó cho học sinh rút ra khái niệm, đặc điểm chuyển động (hướng, quỹ đạo) của các đối tượng trên, đồng thời nêu được vị trí của Trái Đất, ý nghĩa của vị trí đó trong hệ Mặt Trời. Đồng thời giảng thuật thêm 1 số điều về kích thước của vũ trụ (so sánh bằng năm ánh sáng và đời người) để học sinh hình dung được độ lớn của không gian. GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  10  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh Sau đó, để chuyển sang phần Hệ quả, tôi chiếu 2 đoạn phim ngắn 1-2 phút. Đoạn phim thứ nhất là về một số hành tinh trong hệ Mặt Trời (có tên, quỹ đạo, thời gian quay quanh MT 1 vòng) và vị trí của Trái Đất. Đoạn phim thứ 2 về hiện tượng Trái Đất tự quay quanh trục, có ánh sáng chiếu ban ngày và ban đêm, có các đường kinh tuyến trên Trái Đất. Từ đó cho học sinh rút ra hệ quả về ngày và đêm, giờ trên Trái Đất. Dùng Power Point vẽ một sơ đồ và phát vấn học sinh về trường hợp nếu Trái Đất không tự quay thì xảy ra hiện tượng nửa năm liên tục là ban ngày, nửa năm còn lại là ban đêm. Qua đó để học sinh rút ra ý nghĩa của hiện tượng ngày-đêm. GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  11  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh Khi giảng sang phần đường đổi ngày quốc tế, tôi lấy ví dụ về 2 quốc gia ở 2 bên kinh tuyến 180, một bên là giao thừa năm mới, một bên sau 24 tiếng mới đón giao thừa. Học sinh sẽ nhớ khái niệm khi qua kinh tuyến này phải cộng/trừ 1 ngày. Về phần múi giờ, cho một vài bài toán tính giờ đơn giản để học sinh làm, tôi sửa và cho điểm để học sinh khắc sâu bài tập. Về hiện tượng lệch do lực Coriolit, cho một thí dụ về một đối tượng ở xích đạo, dùng ống kính ngắm từ trên cực, 1 phút sau không còn thấy đối tượng đó trong ống kính nữa. Lý do : lực làm lệch do sự tự quay vì vận tốc dài ở cực và xích đạo khác nhau. Cực gần như quay tại chỗ còn vận tốc ở xích đạo lớn (464m/s). Yêu cầu hs lên vẽ hướng lệch và so sánh với sơ đồ giáo viên vẽ bằng Power Point để học sinh nhớ rõ phần này. Bài 6 : HEÄ QUAÛ CHUYEÅN ÑOÄNG XUNG QUANH MAËT TRÔØI CUÛA TRAÙI ÑAÁT * Mục tiêu bài học Sau baøi hoïc, HS caàn: GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  12  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh - Trình baøy vaø giaûi thích ñöôïc caùc heä quaû chuyeån ñoäng xung quanh Maët trôøi cuûa Traùi ñaát: chuyeån ñoäng bieåu kieán haèng naêm cuûa Maët trôøi, caùc muøa, ngaøy ñeâm daøi ngaén khaùc nhau theo muøa - Söû duïng tranh aûnh, hình veõ, moâ hình ñeå trình baøy caùc heä quaû chuyeån ñoäng quanh Maët trôøi cuûa Traùi ñaát - Nhaän thöùc ñuùng ñaén caùc qui luaät töï nhieân * Phƣơng pháp Trước hết cho hs quan sát một số bức ảnh để nhận thấy có những nơi trên TĐ có hiện tượng MT không mọc hoặc không lặn trong suốt 1 thời gian dài. Phát vấn hs đó là nơi nào. Hiện tượng Mặt Trời mọc trên đỉnh đầu giữa 12 giờ trưa là hiện tượng gì. Tôi dùng sơ đồ chuyển động biểu kiến, sử dụng công cụ trong Power Point vẽ Mặt Trời bằng chấm đỏ, sau đó cho Mặt Trời chuyển động 1 vòng để hs quan sát hiện tượng biểu kiến này. Qua đó phát vấn, những nơi nào trên TĐ có hiện tượng này trong năm, một năm mấy lần, vị trí 4 ngày quan trọng lúc MT lên thiên đỉnh tại xích đạo và 2 chí tuyến. GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  13  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh Chuyển sang hiện tượng mùa, trước khi vào phần này, cho hs quan sát 4 bức tranh thời tiết, cảnh vật để hs đoán ra những bức tranh nói về hiện tượng gì. Sau đó yêu cầu học sinh giải thích tại sao có các mùa, tại sao 4 mùa lại có thời tiết khác nhau. HS giải thích xong, giáo viên đưa sơ đồ Hiện tượng mùa, chỉnh sửa nội dung trả lời của hs. Lưu ý nhấn mạnh vào hướng nghiêng của Trái Đất và các phần mà từng nửa cầu hướng về phía MT khác nhau (gv dùng công cụ Power Point vẽ 2 màu phân biệt trước - vàng và đỏ để hs quan sát cho rõ phần này), từ đó xác định nửa cầu nào ngả nhiều về phía MT là mùa nóng và ngược lại. Còn 2 mùa xuân – thu góc chiếu gần như nhau nên thời tiết không khác nhau nhiều. Nhờ có sơ đồ này, phần mô tả bằng lời của giáo viên sẽ dễ hiểu, ngắn gọn và trực quan hơn, khắc sâu ấn tượng hơn với hs. GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  14  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh  15  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh Khi dạy đến phần ngày đêm dài ngắn theo mùa và theo vĩ độ, trước tiên gv gợi ý hs hình dung : trong thực tế, có những ngày trời tối rất muộn, 6 giờ hơn trời vẫn còn sáng, nhưng ngược lại có những ngày mới 5 giờ trời đã xẩm tối. Buổi sáng cũng vậy, có thời gian 4 giờ trời đã hửng sáng, trong khi có mùa phải 6 giờ mới thấy le lói bình minh. Đồng thời gợi ý hs nhớ lại câu ca dao của Việt Nam có nhắc đến hiện tượng này. Như vậy là có hiện tượng khi ngày dài, đêm ngắn và ngược lại. GV phát vấn để hs nhớ lại thời điểm đó rơi vào từng mùa nào, thử giải thích lý do tại sao. Khi hs giải thích, gv sử dụng sơ đồ sau để chỉnh sửa kiến thức. Ở sơ đồ này, trước tiên gv cho hs khai thác sự chênh lệch ngày đêm ở các vĩ độ. GV vẽ những đường màu đỏ và màu trắng chồng lên hình để hs dễ quan sát, đường màu đỏ là độ dài ban ngày, đường màu trắng là độ dài ban đêm. Dễ thấy ở xích đạo ngày luôn bằng đêm, từ xích đạo trở lên vòng cực có độ dài ngày và đêm chênh lệch, còn từ vòng cực trở lên cực có hiện tượng đêm trắng – ngày đen. Sau đó chuyển sang hiện tượng chênh lệch ngày đêm theo mùa, liên hệ đến phát vấn lúc nãy của hs để cho thấy mùa nóng sẽ có ngày dài hơn đêm, mùa lạnh ngược lại. Có 2 ngày duy nhất trên TĐ có ngày – đêm bằng nhau ở tất cả các nơi, gv phát vấn lý do tại sao, hs trả lời, gv đưa sơ đồ minh họa nguyên nhân do hướng nghiêng và góc chiếu MT. GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  16  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh Cuối bài, gv giảng thuật thêm về hiện tượng đêm trắng ở những nơi gần cực. Cho hs xem thêm hình ở một số địa điểm như Na Uy, Phần Lan giữa đêm vẫn có ánh sáng, giảng thuật thêm về ảnh hưởng của hiện tượng đêm trắng đến sức khỏe, công việc của những người sinh sống gần vùng cực. Bài 8 : TÁC ĐỘNG CỦA NỘI LỰC ĐẾN ĐỊA HÌNH BỀ MẶT TRÁI ĐẤT * Mục tiêu bài học Sau baøi hoïc, HS caàn: - Trình baøy khaùi nieäm noäi löïc vaø nguyeân nhaân sinh ra noäi löïc - Trình baøy taùc ñoäng cuûa noäi löïc theå hieän qua vaän ñoäng kieán taïo theo phöông thaúng ñöùng vaø theo phöông naèm ngang - Quan saùt hình veõ, tranh aûnh, baêng… veà caùc taùc ñoäng cuûa noäi löïc ñeå neâu ñöôïc keát quaû cuûa söï taùc ñoäng ñoù - Reøn luyeän kó naêng ñoïc, chæ vaø giaûi thích caùc ñoái töôïng ñòa lí treân baûn ñoà * Phƣơng pháp GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  17  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh Trước khi vào bài học, để thu hút sự chú ý và say mê của hs, cho hs quan sát những bức tranh đẹp về các dạng địa hình khác nhau trên bề mặt TĐ. Sau đó phát vấn hs : tại sao có nhiều dạng địa hình khác nhau như vậy, nơi là đồng bằng, nơi đại dương, nơi lại là núi cao, thung lũng… Hs sẽ phát biểu nguyên nhân do nội lực. Từ đó đi đến định nghĩa và nguồn gốc sinh ra nội lực. GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  18  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh Sau đó cho hs xem đoạn phim ngắn trong phim hoạt hình nổi tiếng Ice Age – Kỉ băng hà, nói về hiện tượng các lục địa bị trôi dạt và tách giãn, nguyên nhân chính là do nội lực trong lòng đất tạo ra. Từ đó dẫn đến phần Các tác động của nội lực. GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  19  Sáng kiến kinh nghiệm năm 2013 Trường THPT chuyên Lương Thế Vinh Về tác động của nội lực, khi nói đến vận động theo phương thẳng đứng, cho hs quan sát sơ đồ về các vùng được nâng lên và hạ xuống của vỏ TĐ. Sau đó, giảng thuật thêm về mức độ nâng lên cao và sụt lún của các nơi này. Cho hs xem hình ảnh và giảng thuật thêm về Hà Lan – nơi đang bị đe dọa nghiêm trọng vì sự hạ xuống của vỏ TĐ theo phương thẳng đứng và hình ảnh về Hymalaya – nóc nhà thế giới, đang được nâng dần thêm. GV : Nguyeãn Thò Thanh Dung  20 