Tài liệu Nghiên cứu vài đặc điểm sinh học của bốn loài cây thuốc quí (Acanthopanax Gracilistylus W. W. Smith, A. Trifoliatus (L.) Merr., Panax Bipinnatifidus Seem., P. Stipuleanatus H. T. Tsai & K. M. Feng) thuộc họ ngũ gia bì (Araliaceae) ở Việt Nam nhằm bảo tồn và phát triển

Môc lôc Trang Lêi cam ®oan.............................................................................................. i Lêi c¶m ¬n.................................................................................................. ii Môc lôc....................................................................................................... iv Danh môc c¸c ký hiÖu vµ ch÷ viÕt t¾t......................................................... vii Danh môc c¸c b¶ng..................................................................................... ix Danh môc c¸c h×nh .................................................................................... xi më ®Çu........................................................................................................... 1 Ch−¬ng 1. Tæng quan.............................................................................. 3 1.1. T×nh h×nh nghiªn cøu b¶o tån c©y thuèc trªn thÕ giíi vµ mét sè vÊn ®Ò cã liªn quan........................................................................... 3 1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu vµ b¶o tån c©y thuèc ë ViÖt Nam nh÷ng n¨m gÇn ®©y............................................................................................. 7 1.2.1. Vµi nÐt vÒ hiÖn tr¹ng nguån tµi nguyªn c©y thuèc.................................... 7 1.2.2. T×nh h×nh nghiªn cøu b¶o tån c©y thuèc................................................... 9 1.3. T×nh h×nh nghiªn cøu vÒ Ngò gia b× h−¬ng, Ngò gia b× gai, S©m vò diÖp, Tam thÊt hoang trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam........... 12 1.3.1. T×nh h×nh nghiªn cøu vÒ Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai.................. 12 1.3.1.1. Trªn thÕ giíi........................................................................................... 12 1.3.1.2. ë ViÖt Nam............................................................................................ 18 1.3.2. T×nh h×nh nghiªn cøu vÒ S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang......................... 22 1.3.2.1. Trªn thÕ giíi........................................................................................... 22 1.3.2.2. ë ViÖt Nam............................................................................................ 29 Ch−¬ng 2. §èi t−îng, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p Nghiªn cøu 36 2.1. §èi t−îng nghiªn cøu.............................................................................. 36 2.2. Néi dung nghiªn cøu.............................................................................. 36 2.2.1. Nghiªn cøu vÒ thùc vËt............................................................................. 36 2.2.2. Nghiªn cøu s¬ bé vÒ thµnh phÇn hãa häc.................................................. 37 2.2.3. Nghiªn cøu b¶o tån................................................................................... 37 2.3. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu...................................................................... 38 2.3.1. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc vËt............................................................ 2.3.2. Ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t s¬ bé thµnh phÇn ho¸ häc...................................... 2.3.3. Ph−¬ng ph¸p nh©n gièng phôc vô cho môc ®Ých b¶o tån.......................... 2.3.4. Ph−¬ng ph¸p xö lý sè liÖu......................................................................... 38 2.3.5. Trang thiÕt bÞ vµ dung m«i hãa chÊt.......................................................... 41 2.4. §Þa ®iÓm nghiªn cøu.............................................................................. 41 Ch−¬ng 3. kÕt qu¶ vµ bµn luËn........................................................... 42 3.1. Nghiªn cøu vÒ thùc vËt häc................................................................... 42 3.1.1. X¸c ®Þnh tªn khoa häc vµ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña c¸c loµi...................... 42 3.1.1.1. Ngò gia b× h−¬ng................................................................................... 43 3.1.1.2. Ngò gia b× gai........................................................................................ 44 3.1.1.3. S©m vò diÖp............................................................................................ 47 3.1.1.4. Tam thÊt hoang...................................................................................... 48 3.1.2. Sö dông chØ thÞ ADN (RAPD-PCR) ®Ó ®¸nh gi¸ sù ®a d¹ng di truyÒn vµ gãp phÇn ph©n biÖt c¸c loµi Ngò gia b× h−¬ng, Ngò gia b× gai, S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang............................................................................ 49 3.1.2.1. KÕt qu¶ t¸ch chiÕt ADN......................................................................... 49 3.1.2.2. Sö dông chØ thÞ RAPD-PCR ®Ó ®¸nh gi¸ sù ®a d¹ng di truyÒn.............. 53 3.1.2.3. B−íc ®Çu x¸c ®Þnh tËp hîp mét sè chØ thÞ RAPD-PCR ®Æc tr−ng gãp phÇn ph©n biÖt c¸c loµi Ngò gia b× h−¬ng, Ngò gia b× gai, S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang………………………………………....................... 66 3.1.3. Ph©n bè vµ hiÖn tr¹ng................................................................................ 69 3.1.3.1. Ngò gia b× h−¬ng................................................................................... 69 3.1.3.2. Ngò gia b× gai........................................................................................ 71 3.1.3.3. S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang............................................................ 76 3.1.4. §Æc ®iÓm sinh th¸i, sinh tr−ëng - ph¸t triÓn vµ t¸i sinh tù nhiªn............ 3.1.4.1. Ngò gia b× h−¬ng.................................................................................... 79 3.1.4.2. Ngò gia b× gai......................................................................................... 82 3.1.4.3. S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang............................................................. 87 3.2. Nghiªn cøu s¬ bé thµnh phÇn ho¸ häc................................................ 93 3.2.1. Ph©n tÝch s¬ bé thµnh phÇn hãa häc.......................................................... 3.2.1.1. Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai....................................................... 93 38 39 40 79 93 3.2.1.2. S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang............................................................. 94 3.2.2. Ph©n tÝch tinh dÇu l¸ c¸c ®èi t−îng nghiªn cøu........................................ 95 3.2.2.1. §Þnh l−îng tinh dÇu............................................................................... 96 3.2.2.2. Ph©n tÝch thµnh phÇn hãa häc cña tinh dÇu c¸c d−îc liÖu nghiªn cøu b»ng ph−¬ng ph¸p s¾c ký khÝ khèi phæ (GC/MS) ................................. 96 3.2.3. B−íc ®Çu x©y dùng dÊu v©n tay hãa häc b»ng s¾c ký láng cao ¸p (SKLCA) cña c¸c d−îc liÖu........................................................................ 100 3.2.3.1. Ngò gia b× h−¬ng.................................................................................... 101 3.2.3.2. Ngò gia b× gai........................................................................................ 102 3.2.3.3. S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang............................................................. 103 3.3. Nghiªn cøu b¶o tån vµ kh¶ n¨ng nh©n trång, ph¸t triÓn....................... 105 3.3.1. Nghiªn cøu b¶o tån t¹i chç....................................................................... 105 3.3.1.1. Ngò gia b× h−¬ng......................................... .......................................... 105 3.3.1.2. Ngò gia b× gai......................................................................................... 107 3.3.1.3. S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang............................................................. 109 3.3.2. Nghiªn cøu b¶o tån chuyÓn chç ............................................................... 3.3.2.1. Nghiªn cøu vÒ kh¶ n¨ng nh©n gièng...................................................... 111 111 3.3.2.2. Sù sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña c¸c loµi ®−îc b¶o tån chuyÓn chç...... 121 3.3.2.3. KÕt qu¶ b−íc ®Çu nghiªn cøu b¶o tån chuyÓn chç vµ trång thªm......... 134 3.3.2.4. TriÓn väng nh©n trång vµ ph¸t triÓn t¹i chç Ngò gia b× h−¬ng, Ngò gia b× gai, S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang................................................ 141 3.3.2.5. X©y dùng d÷ liÖu phôc vô b¶o tån c¸c loµi Ngò gia b× h−¬ng, Ngò gia b× gai, S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang...................................................... 146 KÕt luËn ....................................................................................................... 147 ®Ò nghÞ........................................................................................................... 149 Danh môc c«ng tr×nh khoa häc cña t¸c gi¶ liªn quan ®Õn luËn ¸n.................................................................................................. 150 Tµi liÖu tham kh¶o.................................................................................. 152 C¸c phô lôc.................................................................................................. 165 Danh môc c¸c ký hiÖu vµ ch÷ viÕt t¾t ADN Axit deoxyribonucleic AFLP §a h×nh ®é dµi c¸c ph©n ®o¹n ADN ®−îc khuÕch ®¹i (Amplified Fragment Length Polymorphism) BTTN B¶o tån thiªn nhiªn CE §iÖn di mao qu¶n (Capillary Electrophoresis) Cites C«ng −íc th−¬ng m¹i quèc tÕ vÒ c¸c loµi ®«ng thùc vËt hoang d· bÞ nguy hiÓm (Convention on Internationnal Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora) DAD X¸c ®Þnh phæ b»ng kü thuËt diode array (diode array detector) D§VN D−îc ®iÓn ViÖt Nam §DSH §a d¹ng sinh häc FAO Tæ chøc l−¬ng thùc vµ n«ng nghiÖp Liªn hiÖp quèc (The Food and Agriculture Orgnization of the United Nations) G MÉu Ngò gia b× gai sö dông trong ph©n tÝch ADN GC/MS Ph−¬ng ph¸p s¾c ký khÝ khèi phæ (Gas Chromatography / Mass Spectrophotometry) H MÉu Ngò gia b× h−¬ng sö dông trong ph©n tÝch ADN HN B¶o tµng thùc vËt (thuéc ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt, ViÖn Khoa häc ViÖt Nam) HNPM B¶o tµng D−îc liÖu (thuéc Khoa Tµi nguyªn d−îc liÖu, ViÖn D−îc liÖu, Bé Y TÕ) HNU B¶o tµng thùc vËt (thuéc Khoa Sinh häc, Tr−êng §¹i häc Khoa häc tù nhiªn, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi) HPLC S¾c ký láng cao ¸p (High Perfomance Liquid Chromatography, cßn gäi lµ S¾c ký láng hiÖu n¨ng cao) IUCN Tæ chøc b¶o tån thiªn nhiªn quèc tÕ (The International Union for Conservation of Nature and Natural Resouses) KHKT Khoa häc kü thuËt NGBG Ngò gia b× gai NGBGL Ngò gia b× gai l«ng NGBH Ngò gia b× h−¬ng NXB Nhµ xuÊt b¶n PCR Ph¶n øng chuçi trïng hîp ADN (Polymerase Chain Reaction) RAPD-PCR §a h×nh c¸c ph©n ®o¹n ADN khuÕch ®¹i ngÉu nhiªn (Random Amplified Polymorphic DNA) RFLP §a h×nh ®é dµi c¸c ®o¹n giíi h¹n (Restricted Fragment Length Polymorphism) RP-HPLC S¾c ký láng cao ¸p ®¶o pha RTQ Rõng tù nhiªn cã trång Th¶o qu¶ SKLM S¾c ký líp máng SSC ñy ban vÒ sù sèng sãt c¸c loµi (The Species Survial Commission) SSR §a h×nh c¸c tr×nh tù lËp l¹i ®¬n gi¶n (Simple Sequence Repeats) SVD S©m vò diÖp T MÉu Tam thÊt hoang sö dông trong ph©n tÝch ADN To / to NhiÖt ®é TB Trung b×nh tR / TR Thêi gian l−u cña mÉu trong kü thuËt HPLC (Retention time) TTH Tam thÊt hoang V MÉu S©m vò diÖp sö dông trong ph©n tÝch ADN VMC V−ên m¸i che VT MÉu Panax l¸ xÎ n«ng (1 lÇn) trong ph©n tÝch ADN VQG V−ên Quèc gia WWF QuÜ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· thÕ giíi (The World Wildlife Fund) Danh Môc c¸c b¶ng Trang B¶ng 3.1. Danh s¸ch vµ kÝ hiÖu c¸c mÉu thùc vËt sö dông trong nghiªn cøu ph©n tÝch ADN (chØ thÞ RAPD-PCR)………………………………………...... 50 B¶ng 3.2. KÕt qu¶ ®o quang phæ hÊp thô dÞch chiÕt ADN tæng sè c¸c mÉu Ngò gia b× h−¬ng (H) vµ Ngò gia b× gai (G)............................................................ 51 B¶ng 3.3. KÕt qu¶ ®o mËt ®é quang phæ hÊp thô dÞch chiÕt ADN tæng sè c¸c mÉu S©m vò diÖp (V), Tam thÊt hoang (T) vµ d¹ng l¸ xÎ n«ng (VT)................. 52 B¶ng 3.4. Sè b¨ng RAPD-PCR ®a h×nh cña c¸c mÉu thuéc hai loµi Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai ph©n tÝch víi 16 måi ngÉu nhiªn......................... 53 B¶ng 3.5. HÖ sè t−¬ng ®ång di truyÒn gi÷a c¸c mÉu nghiªn cøu cña hai loµi Ngò gia b× h−¬ng (H) vµ Ngò gia b× gai (G)....................................................... 58 B¶ng 3.6. Sè b¨ng RAPD-PCR ®a h×nh cña c¸c mÉu thuéc hai loµi S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang ph©n tÝch víi 13 måi ngÉu nhiªn...................................... 60 B¶ng 3.7. HÖ sè t−¬ng ®ång di truyÒn gi÷a c¸c mÉu nghiªn cøu cña hai loµi S©m vò diÖp (V), Tam thÊt hoang (T) vµ d¹ng l¸ xÎ n«ng (VT)......................... 64 B¶ng 3.8 C¸c chØ thÞ RAPD-PCR ®ång h×nh vµ ®a h×nh cã thÓ sö dông gãp phÇn ph©n biÖt hai loµi Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai............................... 66 B¶ng 3.9. C¸c chØ thÞ RAPD-PCR ®ång h×nh vµ ®a h×nh cã thÓ sö dông gãp phÇn ph©n biÖt hai loµi S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang..................................... 68 B¶ng 3.10. C¸c ®Þa ph−¬ng ë ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn thÊy Ngò gia b× gai................... 74 B¶ng 3.11. KÕt qu¶ ®Þnh tÝnh mét sè nhãm chÊt chÝnh trong vá rÔ Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai......................................................................................... 94 B¶ng 3.12. KÕt qu¶ ®Þnh tÝnh mét sè nhãm chÊt chÝnh trong th©n rÔ S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang........................................................................................... 95 B¶ng 3.13. KÕt qu¶ ®Þnh l−îng hµm l−îng tinh dÇu trong l¸ Ngò gia b× h−¬ng, Ngò gia b× gai, S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang................................................. 96 B¶ng 3.14. KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn hãa häc tinh dÇu l¸ Ngò gia b× h−¬ng.......................................................................................................... 97 B¶ng 3.15. KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn hãa häc tinh dÇu l¸ Ngò gia b× gai.............. 98 B¶ng 3.16. KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn hãa häc tinh dÇu l¸ S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang................................................................................................... 99 B¶ng 3.17. Tû lÖ n¶y mÇm cña h¹t Ngò gia b× gai........................................................ 112 B¶ng 3.18. Mèi t−¬ng quan gi÷a ®−êng kÝnh hom vµ kh¶ n¨ng ra chåi vµ rÔ cña Ngò gia b×nh h−¬ng vµ Ngò gia b× gai........................................................ 114 B¶ng 3.19. KÕt qu¶ nh©n gièng Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai b»ng hom (th©n) trong c¸c n¨m 2004 - 2006......................................................................... 116 B¶ng 3.20. Tû lÖ n¶y mÇm cña h¹t S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang............................ 117 B¶ng 3.21. KÕt qu¶ thu thËp gièng S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang............................ 118 B¶ng 3.22. KÕt qu¶ nh©n gièng S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang (b»ng th©n rÔ)............................................................................................................... 119 B¶ng 3.23. Kh¶ n¨ng ra chåi cña Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai sau 3 th¸ng trång ë v−ên −¬m....................................................................................... 121 B¶ng 3.24. Sù ph¸t triÓn l¸ cña Ngò gia b×nh h−¬ng vµ Ngò gia b× gai trong 12 th¸ng trång ë v−ên −¬m…................................................................................... 122 B¶ng 3.25. Sù t¨ng tr−ëng chiÒu cao cña c©y chåi Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai trong 12 th¸ng trång ë v−ên −¬m......................................................... 122 B¶ng 3.26. Sù t¨ng tr−ëng ®−êng kÝnh th©n cña Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai trong 12 th¸ng trång ë v−ên −¬m............................................................... 124 B¶ng 3.27. Sù t¨ng tr−ëng chiÒu cao vµ ra chåi míi cña Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai sau giai ®o¹n v−ên −¬m.............................................................. 126 B¶ng 3.28. Tû lÖ ra hoa, kÕt qu¶ cña Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai theo dâi qua c¸c n¨m ............................................................................................... 127 B¶ng 3.29. Sù t¨ng tr−ëng vÒ chiÒu cao (cm) cña S©m vò diÖp trång tõ th©n rÔ (cñ) d−íi v−ên m¸i che vµ d−íi t¸n rõng trång Th¶o qu¶.................................. 129 B¶ng 3.30. Sù t¨ng tr−ëng vÒ chiÒu cao (cm) cña Tam thÊt hoang trång tõ th©n rÔ (cñ) d−íi v−ên m¸i che vµ d−íi t¸n rõng tù nhiªn cã trång Th¶o qu¶....... 130 B¶ng 3.31. Tû lÖ ra hoa cña S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang trång tõ th©n rÔ (cñ) d−íi v−ên m¸i che vµ d−íi t¸n rõng tù nhiªn cã trångTh¶o qu¶................ 131 B¶ng 3.32. Tû lÖ kÕt qu¶ cña S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang trång tõ th©n rÔ (cñ) d−íi v−ên m¸i che vµ d−íi t¸n rõng tù nhiªn cã trångTh¶o qu¶................ 132 B¶ng 3.33. Tû lÖ sèng cña c¸c c©y gieo tõ h¹t.............................................................. 136 B¶ng 3.34. Tû lÖ sèng cña c¸c c©y nh©n gièng tõ hom th©n vµ th©n rÔ........................ 136 Danh Môc c¸c h×nh Trang H×nh 3.1. Ngò gia b× h−¬ng (cµnh mang nô hoa).................................................... 44 H×nh 3.2. Ngò gia b× gai l«ng.................................................................................. 46 H×nh 3.3. Ngò gia b× gai (cµnh mang hoa) ............................................................. 46 H×nh 3.4. S©m vò diÖp (c©y cã qu¶ chÝn)................................................................ 47 H×nh 3.5. Tam thÊt hoang (c©y cã qu¶ chÝn)........................................................... 49 H×nh 3.6. ¶nh ®iÖn di ADN tæng sè c¸c mÉu Ngò gia b× h−¬ng (H) vµ Ngò gia b× gai (G)................................................................................................. 51 ¶nh ®iÖn di ADN tæng sè c¸c mÉu S©m vò diÖp (V), Tam thÊt hoang (T) vµ d¹ng l¸ xÎ n«ng (VT).................................................................... 52 ¶nh ®iÖn di s¶n phÈm RAPD-PCR c¸c mÉu Ngò gai b× h−¬ng (H) vµ Ngò gia b× gai (G) ®−îc khuÕch ®¹i b»ng måi OPC9.............................. 54 ¶nh ®iÖn di s¶n phÈm RAPD-PCR c¸c mÉu Ngò gia b× h−¬ng (H) vµ Ngò gia b× gai (G) ®−îc khuÕch ®¹i b»ng måi OPA5............................. 55 S¬ ®å h×nh c©y quan hÖ di truyÒn gi÷a c¸c mÉu nghiªn cøu cña hai loµi Ngò gia b× h−¬ng (H) vµ Ngò gia b× gai (G)........................................... 59 B¨ng ®ång h×nh cña c¸c mÉu S©m vò diÖp (V) vµ d¹ng l¸ xÎ n«ng (VT) t−¬ng øng víi måi OPC1......................................................................... 61 H×nh 3.12. B¨ng ®ång h×nh cña c¸c mÉu Tam thÊt hoang (T) t−¬ng øng víi måi OPA7 61 H×nh 3.13. ¶nh ®iÖn di s¶n phÈm RAPD-PCR cña c¸c mÉu S©m vò diÖp (V), d¹ng l¸ xÎ n«ng (VT) vµ Tam thÊt hoang (T) ®−îc khuÕch ®¹i b»ng måi OPA8..... 62 S¬ ®å h×nh c©y quan hÖ di truyÒn gi÷a c¸c mÉu nghiªn cøu cña S©m vò diÖp (V), Tam thÊt hoang (T) vµ d¹ng l¸ xÎ n«ng (VT).......................... 65 ¶nh ®iÖn di s¶n phÈm RAPD-PCR c¸c mÉu Ngò gia b× h−¬ng (H) vµ Ngò gia b× gai (G) ®−îc khuÕch ®¹i b»ng måi OPA10........................... 67 ¶nh ®iÖn di s¶n phÈm RAPD-PCR c¸c mÉu Ngò gia b× h−¬ng (H) vµ Ngò gia b× gai (G) ®−îc khuÕch ®¹i b»ng måi OPA15........................... 68 H×nh 3.17. B¶n ®å ®iÓm ph©n bè Ngò gia b× h−¬ng ë ViÖt Nam.......... ................... 70 H×nh 3.18. B¶n ®å ®iÓm ph©n bè Ngò gia b× gai ë ViÖt Nam .................................. 71 H×nh 3.19. B¶n ®å ®iÓm ph©n bè S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang ë ViÖt Nam........ 77 H×nh 3.20. Chåi ng¾n cña Ngò gia b× h−¬ng............................................................. 83 H×nh 3.21. Ngò gia b× h−¬ng rông l¸........................................................................ 83 H×nh 3.7. H×nh 3.8. H×nh 3.9. H×nh 3.10. H×nh 3.11. H×nh 3.14. H×nh 3.15. H×nh 3.16. H×nh 3.22. Hoa Ngò gia b× h−¬ng mäc tõ chåi ng¾n................................................ 83 H×nh 3.23. Ngò gia b× h−¬ng cã cµnh mang qu¶ non................................................ 83 H×nh 3.24. Chåi gèc Ngò gia b× gai ......................................................................... 86 H×nh 3.25. Ngò gia b× gai rông l¸.............................................................................. 86 H×nh 3.26. Ngò gia b× gai ra hoa............................................................................... 86 H×nh 3.27. Ngò gia b× gai cã qu¶ chÝn.................. ................................................... 86 H×nh 3.28. Chåi th©n cña S©m vò diÖp ..................................................................... 91 H×nh 3.29. S©m vò diÖp ra hoa.................................................................................. 91 H×nh 3.30. S©m vò diÖp cã qu¶ chÝn.......................................................................... 91 H×nh 3.31. S©m vò diÖp cã th©n mang l¸ vµng óa vµ tµn lôi..................................... 91 H×nh 3.32. Chåi th©n cña Tam thÊt hoang ................................................................ 92 H×nh 3.33. Tam thÊt hoang ra hoa............................................................................. 92 H×nh 3.34. Tam thÊt hoang cã qu¶ chÝn ................................................................... 92 H×nh 3.35. Tam thÊt hoang cã th©n mang l¸ vµng óa vµ tµn lôi................................ 92 H×nh 3.36. S¾c ký ®å SKLCA dÞch chiÕt toµn phÇn cña vá rÔ Ngò gia b× h−¬ng...... 101 H×nh 3.37. Phæ UV-VIS cña pic cã thêi gian l−u tR = 26.83 phót cña dÞch chiÕt vá rÔ Ngò gia b× h−¬ng vµ cña syringin chuÈn............................................. 101 H×nh 3.38. S¾c ký ®å SKLCA dÞch chiÕt toµn phÇn cña vá rÔ Ngò gia b× gai........... 102 H×nh 3.39. S¾c ký ®å SKLCA dÞch chiÕt toµn phÇn cña S©m vò diÖp vµ phæ UVVIS cña c¸c pic cã tR t−¬ng øng lµ 38,82 phót vµ 40,69 phót ................ 104 S¾c ký ®å SKLCA dÞch chiÕt toµn phÇn cña Tam thÊt hoang vµ phæ UV-VIS cña c¸c pic cã tR t−¬ng øng lµ 38,02 phót vµ 39,70 phót ......... 104 Ngò gia b× h−¬ng ë ®iÓm b¶o tån t¹i chç (Phã B¶ng - §ång V¨n - Hµ Giang) ............................ ........................................................................ 110 Ngò gia b× gai ë ®iÓm b¶o tån t¹i chç (§øc Xu©n - Th¹ch An - Cao B»ng) ...................................................................................................... 110 Tam thÊt hoang ë ®iÓm b¶o tån t¹i chç (B¶n Khoang - Sa Pa - Lµo Cai).......................................................................................................... 110 H×nh 3.44. H¹t Ngò gia b× gai................................................................................... 112 H×nh 3.45. C©y con Ngò gia b× gai mäc tõ h¹t.......................................................... 112 H×nh 3.46. Hom gièng Ngò gia b× h−¬ng.................................................................. 115 H×nh 3.47. Hom gièng Ngò gia b× gai....................................................................... 115 H×nh 3.48. Hom gièng Ngò gia b× h−¬ng ra chåi...................................................... 115 H×nh 3.40. H×nh 3.41. H×nh 3.42. H×nh 3.43. H×nh 3.49. Hom gièng Ngò gia b× gai ra chåi........................................................... 115 H×nh 3.50. H¹t S©m vò diÖp...................................................................................... 120 H×nh 3.51. H¹t Tam thÊt hoang................................................................................. 120 H×nh 3.52. C©y con S©m vò diÖp mäc tõ h¹t............................................................. 120 H×nh 3.53. C©y con Tam thÊt hoang mäc tõ h¹t........................................................ 120 H×nh 3.54. Th©n rÔ (cñ) cña S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang................................... 120 H×nh 3.55. Th©n rÔ (cñ) cña S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang ra chåi (sau khi ñ gièng) ..................................................................................................... 120 Sù t¨ng tr−ëng chiÒu cao cña c©y chåi Ngò gia b×nh h−¬ng vµ Ngò gia b× gai trong 12 th¸ng trång ë v−ên −¬m................................................. 123 Sù t¨ng tr−ëng ®−êng kÝnh th©n cña Ngò gia b× h−¬ng vµ Ngò gia b× gai trong 12 th¸ng trång ë v−ên −¬m...................................................... 124 Tû lÖ ra hoa cña S©m vò diÖp trång ë v−ên m¸i che (VMC) vµ d−íi t¸n rõng tù nhiªn cã trång Th¶o qu¶ (RTQ).................................................. 131 Tû lÖ ra hoa cña Tam thÊt hoang trång ë v−ên m¸i che (VMC) vµ d−íi t¸n rõng tù nhiªn cã trång Th¶o qu¶ (RTQ)............................................ 131 Tû lÖ kÕt qu¶ cña S©m vò diÖp trång ë v−ên m¸i che (VMC) vµ d−íi t¸n rõng tù nhiªn cã trång Th¶o qu¶ (RTQ)............................................ 133 Tû lÖ kÕt qu¶ cña Tam thÊt hoang trång ë v−ên m¸i che (VMC) vµ d−íi t¸n rõng tù nhiªn cã trång Th¶o qu¶ (RTQ).................................... 133 V−ên b¶o tån Ngò gia b× h−¬ng ë Tr¹m nghiªn cøu trång c©y thuèc Sa Pa (ViÖn D−îc LiÖu)............................................................................... 137 Ngò gia b× h−¬ng ®−îc trång thªm ®Ó b¶o tån t¹i Trung t©m KHKT gièng c©y trång vµ gia sóc Phã B¶ng (Hµ Giang)................................... 137 Trång b¶o tån Ngò gia b× h−¬ng ë v−ên gia ®×nh ng−êi d©n (Phã B¶ng - §ång V¨n - Hµ Giang).......................................................................... 138 V−ên b¶o tån Ngò gia b× gai ë Tr¹m nghiªn cøu trång c©y thuèc Sa Pa (ViÖn D−îc LiÖu).................................................................................... 138 H×nh 3.66. Ngò gia b× gai ®−îc trång ë v−ên gia ®×nh ng−êi d©n (Sa Pa - Lµo Cai) 139 H×nh 3.67. Ngò gia b× gai ®−îc trång ë v−ên gia ®×nh ng−êi d©n (x· B¶n Khoang Sa Pa - Lµo Cai)....................................................................................... 139 S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang ®−îc trång b¶o tån trong v−ên cã m¸i che ë Tr¹m nghiªn cøu trång c©y thuèc Sa Pa (ViÖn D−îc LiÖu) ......... 140 S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang ®−îc trång b¶o tån d−íi t¸n rõng tù nhiªn cã trång Th¶o qu¶ ë x· B¶n Khoang - Sa Pa - Lµo Cai................. 140 H×nh 3.56. H×nh 3.57. H×nh 3.58. H×nh 3.59. H×nh 3.60. H×nh 3.61. H×nh 3.62. H×nh 3.63. H×nh 3.64. H×nh 3.65. H×nh 3.68. H×nh 3.69. Më ®Çu Tõ ngµn x−a, cïng víi viÖc ph¸t hiÖn ra c¸c nguån thøc ¨n, con ng−êi còng sím biÕt sö dông c¸c loµi c©y cá s½n cã ®Ó lµm thuèc ch÷a bÖnh vµ b¶o vÖ søc kháe. Tr¶i qua hµng ngµn n¨m sµng läc vµ tÝch lòy, kho tµng kiÕn thøc vÒ c©y thuèc cña nh©n lo¹i ngµy cµng trë nªn phong phó vµ hoµn thiÖn. ViÖt Nam n»m trong vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa nãng vµ Èm, nªn nguån tµi nguyªn thùc vËt phong phó vµ ®a d¹ng. Thªm vµo ®ã, céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam tõ l©u ®êi còng ®· cã nhiÒu kinh nghiÖm sö dông c¸c lo¹i c©y cá lµm thuèc. Song, víi sù gia t¨ng d©n sè nhanh, cïng víi viÖc khai th¸c tµi nguyªn sinh vËt qu¸ møc, nguån c©y thuèc thiªn nhiªn ®· dÇn bÞ suy gi¶m nghiªm träng. Kh«ng Ýt loµi vèn hiÕm gÆp, l¹i bÞ t¸c ®éng bëi sù khai th¸c kh«ng kÕ ho¹ch nªn ®ang ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng cao. V× vËy, vÊn ®Ò b¶o tån c©y thuèc nãi chung vµ nhÊt lµ nh÷ng loµi ®ang bÞ ®e däa trë thµnh mèi quan t©m hµng ®Çu trong chiÕn l−îc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc (§DSH) ë n−íc ta. Trong tÊt c¶ c¸c KÕ ho¹ch hµnh ®éng §DSH, c¸c ®Ò ¸n b¶o tån nguån gen thùc vËt, ®éng vËt vµ vi sinh vËt cña ViÖt Nam còng nh− nhiÒu ch−¬ng tr×nh, dù ¸n b¶o tån kh¸c ®Òu coi c©y thuèc lµ ®èi t−îng cÇn −u tiªn [20, 34, 50, 63, 68]. Theo c¸c tµi liÖu ®· c«ng bè, c©y thuèc thuéc diÖn bÞ ®e däa ë ViÖt Nam hiÖn ®· lªn tíi con sè trªn 100 loµi [7, 61]. Trong ®ã, riªng hä Ngò gia b× (Araliaceae) ®· cã ®Õn 7 loµi. Ngo¹i trõ loµi S©m ngäc linh - Panax vietnamensis Ha et Grushv. ®· ®−îc chó ý, quan t©m ®Õn kh©u b¶o vÖ vµ nh©n trång ngay sau khi ph¸t hiÖn, c¸c loµi cßn l¹i d−êng nh− ch−a ®−îc ®Çu t− nghiªn cøu s©u vÒ c«ng t¸c b¶o tån vµ ph¸t triÓn. Trong sè ®ã, ®¸ng chó ý nhÊt lµ S©m vò diÖp - Panax bipinnatifidus Seem., Tam thÊt hoang - P. stipuleanatus H.T.Tsai & K.M.Feng, Ngò gia b× h−¬ng - Acanthopanax 1 gracilistylus W.W.Smith vµ Ngò gia b× gai - A. trifoliatus (L.) Merr.. §©y lµ bèn loµi c©y thuèc quÝ, nh−ng ph¹m vi ph©n bè vµ kÝch th−íc quÇn thÓ cña chóng rÊt nhá hoÆc ®· trë nªn hiÕm gÆp (Ngò gia b× gai) kh«ng chØ ë ViÖt Nam, mµ c¶ trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi. Do cã gi¸ trÞ sö dông vµ kinh tÕ cao, c¶ bèn loµi nµy ®· bÞ t×m kiÕm, khai th¸c ®Õn møc kiÖt quÖ trong tù nhiªn. S©m vò diÖp, Tam thÊt hoang, Ngò gia b× h−¬ng ®· ®−îc xÕp h¹ng ®ang cùc kú nguy cÊp (CR), Ngò gia b× gai còng ®−îc xÕp ë møc ®ang bÞ nguy cÊp (EN) ë ViÖt Nam [61]. §Ó gãp phÇn b¶o tån cã hiÖu qu¶ c¸c loµi c©y thuèc ®ang bÞ ®e däa kÓ trªn, chóng t«i ®· tiÕn hµnh ®Ò tµi “Nghiªn cøu mét sè ®Æc ®iÓm sinh häc cña bèn loµi c©y thuèc quÝ (Acanthopanax gracilistylus W.W.Smith, A. trifoliatus (L.) Merr., Panax bipinnatifidus Seem., P. stipuleanatus H.T.Tsai & K.M.Feng) thuéc hä Ngò gia b× (Araliaceae) ë ViÖt Nam nh»m b¶o tån vµ ph¸t triÓn”. §Ò tµi ®−îc thùc hiÖn nh»m môc ®Ých n¾m ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm sinh häc c¬ b¶n (vÒ sù ph©n bè, ®Æc ®iÓm sinh th¸i, tÝnh ®a d¹ng di truyÒn, kh¶ n¨ng t¸i sinh vµ nh©n trång) cïng víi mét sè dÉn liÖu vÒ gi¸ trÞ sö dông (thµnh phÇn hãa häc cña mét sè nhãm chÊt sinh häc thø cÊp) cña bèn loµi trªn lµm c¬ së cho viÖc b¶o tån ®i ®«i víi nh©n trång ph¸t triÓn t¹i chç ë ViÖt Nam. 2 Ch−¬ng 1. Tæng quan tµi liÖu 1.1. T×nh h×nh nghiªn cøu b¶o tån c©y thuèc trªn thÕ giíi vµ mét sè vÊn ®Ò cã liªn quan C©y thuèc lµ nhãm tµi nguyªn thùc vËt cã gi¸ trÞ, liªn quan trùc tiÕp ®Õn viÖc b¶o vÖ søc khoÎ céng ®ång. Kinh nghiÖm sö dông c¸c loµi c©y thuèc ®· ®−îc ghi nhËn tõ c¸ch ®©y hµng ngh×n n¨m [77, 93, 150]. Theo −íc tÝnh cña QuÜ quèc tÕ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· (WWF), cã kho¶ng tõ 35.000 ®Õn 70.000 loµi (trong sè 250.000 loµi c©y) ®−îc sö dông vµo môc ®Ých ch÷a bÖnh trªn toµn thÕ giíi [49]. Trong ®ã, riªng Trung Quèc ®· c«ng bè tíi h¬n 10.000 loµi [93, 99, 150]; Ên §é cã kho¶ng 6.000 loµi [78, 93]; Vïng nhiÖt ®íi ch©u Mü cã h¬n 1900 loµi thùc vËt cã hoa ®−îc sö dông lµm thuèc [93]; ngoµi ra ë c¸c n−íc ch©u Phi, nh− Zaire, Botsoana, Kenia,… còng cã hµng tr¨m loµi c©y thuèc ®−îc sö dông réng r·i. Theo b¸o c¸o cña Tæ chøc y tÕ thÕ giíi (WHO), cã kho¶ng 80% d©n sè ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn (chiÕm kho¶ng 3,5 - 4 tû ng−êi trªn thÕ giíi) cã nhu cÇu ch¨m sãc søc khoÎ ban ®Çu phô thuéc vµo nÒn y häc cæ truyÒn. Trong ®ã, phÇn lín c¸c thuèc ®−îc sö dông cã nguån gèc tõ c©y cá [49, 148]. Tuy vËy, viÖc khai th¸c qu¸ møc vµ thiÕu qui ho¹ch c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn cña con ng−êi ®· dÉn ®Õn sù b¸o ®éng vÒ hiÖn t−îng thu hÑp ®¸ng kÓ ®a d¹ng sinh häc (§DSH). Theo t− liÖu cña Tæ chøc b¶o tån thiªn nhiªn quèc tÕ (IUCN), trong sè 43.000 loµi thùc vËt mµ tæ chøc nµy ®· thèng kª, cã tíi 30.000 loµi ®−îc xÕp vµo diÖn bÞ ®e do¹ [104, 105], trong ®ã cã nhiÒu loµi c©y thuèc. ë Trung Quèc, theo nh÷ng tµi liÖu ®· c«ng bè, hiÖn t¹i ®· x¸c ®Þnh cã trªn 200 loµi c©y thuèc thuéc diÖn bÞ ®e däa tuyÖt chñng ë cÊp quèc gia. VÝ dô nh− mét sè loµi thuéc chi Dioscorea, Fritillarria cirrhosa, Iphigenia indica, 3 Nervilia fordii... ®ang ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng [99, 150]. ë Bangladesh, mét sè c©y thuèc quÝ nh− Tylophora indica, Zannia indica… tr−íc kia dÔ t×m nay trë nªn hiÕm. HoÆc nh− víi loµi Rauvolfia serpentina, vèn mäc tù nhiªn kh¸ phæ biÕn ë Ên §é, Srilanca, Th¸i Lan… vµ cã thÓ khai th¸c mçi n¨m ®−îc kho¶ng 1000 tÊn nguyªn liÖu ®Ó xuÊt sang thÞ tr−êng ¢u Mü, lµm thuèc ®iÒu trÞ huyÕt ¸p, hiÖn nay còng ®· bÞ c¹n kiÖt do khai th¸c liªn tôc trong nhiÒu n¨m [62]. Mét sè loµi nh− Hoµng liªn (Coptis chinensis vµ C. teeta) ®· tõng ®−îc khai th¸c trong tù nhiªn ë Trung Quèc vµ Ên §é, nay ®· trë nªn rÊt hiÕm vµ ph¶i ®−a vµo trång [77]. Cã thÓ thÊy r»ng, nguyªn nh©n g©y nªn sù suy tho¸i nghiªm träng nµy tr−íc hÕt lµ do sù khai th¸c qu¸ møc vµ do m«i tr−êng sèng bÞ hñy diÖt. Thùc tÕ ®ã kh«ng chØ diÔn ra ®èi víi c¸c loµi c©y thuèc, mµ gÇn nh− ®èi víi hÇu hÕt c¸c nhãm tµi nguyªn thùc vËt cã gi¸ trÞ sö dông cao. Trong vµi chôc n¨m trë l¹i ®©y, víi môc ®Ých khuyÕn c¸o vµ ®Þnh h−íng cho c«ng t¸c b¶o tån, ñy ban vÒ sù sèng sãt c¸c loµi (SSC) thuéc IUCN ®· cè g¾ng thu thËp th«ng tin x¸c lËp nªn Danh lôc ®á, bao gåm c¸c loµi ®éng - thùc vËt bÞ ®e däa tiªu diÖt ë qui m« toµn cÇu. NhiÒu quèc gia còng ®· biªn so¹n c¸c bé S¸ch ®á cña quèc gia nh−: Liªn X« (cò), Ên §é, Trung Quèc, Indonesia, Nam Phi... [87, 126, 156]. Hµng n¨m IUCN vÉn th−êng xuyªn cËp nhËt c¸c loµi vµo trong Danh lôc ®á (IUCN Red List), nh»m khuyÕn c¸o cho c«ng t¸c b¶o tån [107]. N¨m 1973, “C«ng −íc th−¬ng m¹i quèc tÕ vÒ nh÷ng loµi ®éng - thùc vËt hoang d· bÞ nguy hiÓm” (CITES) ®· ra ®êi [65, 80]. Theo c«ng −íc nµy, nhiÒu loµi ®éng vËt vµ thùc vËt ®· ®−îc ®−a vµo danh s¸ch bÞ cÊm hay h¹n chÕ th−¬ng m¹i trªn ph¹m vi toµn cÇu. Trong ®ã, cã kh«ng Ýt loµi lµ c©y hay con ®−îc dïng lµm thuèc. N¨m 1988, Héi th¶o quèc tÕ vÒ b¶o tån c©y thuèc ë Th¸i Lan ®· ra “Tuyªn ng«n Chiang Mai”, trong ®ã, ®¸nh gi¸ cao tÇm quan träng cña c©y thuèc trong viÖc ch¨m sãc søc kháe con ng−êi, còng nh− ®¸nh 4 gi¸ tiÒm n¨ng vµ gi¸ trÞ kinh tÕ cña c©y thuèc. §ång thêi b¶n tuyªn ng«n nµy còng ®· kªu gäi Liªn Hîp quèc vµ c¸c quèc gia thµnh viªn, cïng víi c¸c tæ chøc quèc tÕ kh¸c, cÇn cã nh÷ng hµnh ®éng thiÕt thùc ®Ó b¶o tån tµi nguyªn c©y thuèc. §iÒu nµy còng chÝnh lµ sù b¶o tån gi¸ trÞ cña §DSH trong c¸c nÒn v¨n hãa cña mçi quèc gia [42, 62]. Theo Akerele (1991), vÊn ®Ò b¶o tån c©y thuèc ë c¸c quèc gia chÝnh lµ sù nhËn biÕt vµ b¶o tån gi¸ trÞ sö dông cña chóng trong y häc d©n téc [77]. §Ò cËp ®Õn b¶o tån nh÷ng loµi c©y thuèc ®ang bÞ ®e däa, Hamann (1991) còng cho r»ng kh«ng cã c¸ch nµo kh¸c lµ ph¶i n¾m v÷ng vÒ ph©n bè, t×nh h×nh hiÖn tr¹ng cña chóng ®Ó thiÕt lËp c¸c khu vùc b¶o tån t¹i chç (in situ) vµ b¶o tån chuyÓn chç (ex situ) [97]. Ph−¬ng ph¸p b¶o tån t¹i chç th−êng ®−îc thùc hiÖn b»ng viÖc x©y dùng c¸c khu rõng cÊm nghiªm ngÆt hoÆc c¸c v−ên quèc gia, mµ ë ®ã c©y thuèc vµ c¸c loµi sinh vËt kh¸c ®−îc gi÷ nguyªn vÑn vµ l©u dµi trong c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn khëi thñy cña chóng. B¶o tån chuyÓn chç lµ b¶o tån c¸c bé phËn hîp thµnh cña §DSH bªn ngoµi m«i tr−êng sèng tù nhiªn cña chóng. NghÜa lµ duy tr× c¸c c¬ thÓ vµ bé phËn sèng cña sinh vËt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn, ph−¬ng tiÖn nh−: v−ên thùc vËt, ng©n hµng h¹t (seed bank), ng©n hµng gen in vitro (in vitro gene bank) [41, 97, 100, 120, 122]. ChÝnh v× vËy, ®Ó tiÕn hµnh b¶o tån cã hiÖu qu¶ th× vÊn ®Ò triÓn khai c¸c nghiªn cøu nh»m hoµn thiÖn c¸c dÉn liÖu khoa häc cña c¸c loµi cÇn b¶o tån lµ hÕt søc quan träng. Trªn thÕ giíi hiÖn nay, trong viÖc triÓn khai c¸c lÜnh vùc nghiªn cøu vÒ ph©n lo¹i, b¶o tån, chän t¹o gièng… ngoµi viÖc sö dông c¸c chØ thÞ h×nh th¸i, c¸c nhµ nghiªn cøu cßn sö dông c¸c chØ thÞ hãa häc vµ chØ thÞ ph©n tö ADN nh»m x©y dùng c¸c d÷ liÖu ®Çy ®ñ vÒ tõng loµi [66, 86, 94]. C¸c chØ thÞ h×nh th¸i lµ chØ thÞ ®· ®−îc sö dông tõ l©u ®êi, th«ng qua c¸c th«ng sè nh− h×nh d¹ng, kÝch th−íc, mµu s¾c… cña c¸c c¬ quan sinh d−ìng vµ nhÊt lµ c¬ quan sinh s¶n. Nh−ng ph−¬ng ph¸p nµy phÇn nµo phô thuéc vµo viÖc cã thu 5 thËp ®−îc mÉu cã ®ñ bé phËn hoa qu¶ hay kh«ng. Ngoµi ra, cßn cã nh÷ng loµi cã nh÷ng ®Æc ®iÓm rÊt gièng nhau, dÔ g©y nhÇm lÉn trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch. Mét ph−¬ng ph¸p kh¸c ®−îc sö dông ®Ó kiÓm ®Þnh ®èi víi c¸c d−îc liÖu lµ sö dông c¸c chØ thÞ hãa häc. Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch hãa häc kh¸c nhau ®· ®−îc sö dông trong nghiªn cøu vµ kiÓm ®Þnh d−îc liÖu tõ c©y thuèc, bao gåm s¾c ký líp máng (SKLM), s¾c ký láng cao ¸p (HPLC), ®iÖn di mao qu¶n (CE), vv…§Æc ®iÓm chung cña c¸c ph−¬ng ph¸p nµy lµ cho kÕt qu¶ nhanh, chÝnh x¸c vµ cã thÓ cho c¸c th«ng sè vÒ cÊu tróc hãa häc ( khi kÕt hîp víi c¸c kü thuËt phæ UV-VIS, phæ khèi…). Tuy nhiªn, mét nh−îc ®iÓm cña c¸c chØ thÞ hãa häc lµ c¸c nguån nguyªn liÖu sau chÕ biÕn cña cïng mét loµi c©y thuèc còng cã thÓ rÊt kh¸c nhau hoÆc nguyªn liÖu ®−îc thu tõ c¸c vïng ®Þa lý kh¸c nhau còng cã thÓ cho thµnh phÇn vµ hµm l−îng c¸c chÊt biÕn ®æi...Sù ph¸t triÓn cña Di truyÒn häc vµ Sinh häc ph©n tö vµi chôc n¨m trë l¹i ®©y cïng víi viÖc ph¸t triÓn nhiÒu kü thuËt ph©n tÝch c¸c chØ thÞ ADN ®· cung cÊp thªm mét c«ng cô bæ sung cho c«ng t¸c nghiªn cøu ph©n lo¹i, ph©n tÝch §DSH, x¸c ®Þnh ®Æc tr−ng c¸ thÓ vµ kho¶ng c¸ch di truyÒn gi÷a c¸c quÇn thÓ nh»m môc ®Ých ®Þnh h−íng b¶o tån vµ chän t¹o gièng. Nh÷ng chØ thÞ ADN ®−îc dïng phæ biÕn trong c«ng t¸c ph©n lo¹i cã thÓ kÓ ®Õn bao gåm: ®a h×nh ®é dµi c¸c ®o¹n giíi h¹n RFLP (restricted fragment length polymorphism) vµ c¸c chØ thÞ dùa trªn ph−¬ng ph¸p PCR, nh− ®a h×nh c¸c ph©n ®o¹n ADN khuÕch ®¹i ngÉu nhiªn RAPD-PCR (random amplified polymorphic DNA), RFLP-PCR, ®a h×nh ®é dµi c¸c ph©n ®o¹n khuÕch ®¹i AFLP (amplified fragment length polymorphism), ®a h×nh c¸c tr×nh tù lËp l¹i ®¬n gi¶n SSR (simple sequence repeats), v.v... So víi chØ thÞ h×nh th¸i vµ hãa häc, chØ thÞ ADN cã nhiÒu lîi thÕ râ rÖt v× nã hÇu nh− kh«ng bÞ ¶nh h−ëng bëi c¸c yÕu tè m«i tr−êng, tuæi vµ ®iÒu kiÖn sinh th¸i - n¬i xuÊt xø cña nguån nguyªn liÖu. ChÝnh tõ viÖc øng dông nh÷ng kÕt qu¶ ph©n tÝch ®Æc tr−ng ADN, Wen, J. (1996, 2000) ®· gãp phÇn kh¼ng ®Þnh ë bËc ph©n lo¹i loµi mét sè taxon thuéc chi Panax ë Trung 6 Quèc vµ §«ng ¸ [143, 145]. H¬n thÕ n÷a, viÖc øng dông c¸c dÊu hiÖu ®Æc tr−ng cña ADN cßn gióp c¸c nhµ sinh häc ®¸nh gi¸ ®−îc chÝnh x¸c møc ®é ®a d¹ng di truyÒn cña nhiÒu loµi c©y cá kh¸c nhau, trong ®ã cã c¸c loµi thuéc chi Panax L. [79]. Nh− vËy, cã thÓ thÊy râ viÖc kÕt hîp c¶ ba lo¹i chØ thÞ h×nh th¸i, hãa häc vµ di truyÒn (ADN) trong c¸c nghiªn cøu vÒ ph©n lo¹i vµ b¶o tån c¸c loµi c©y thuèc sÏ gãp phÇn mang l¹i hiÖu qu¶ cao vµ cã tÝnh bæ sung cho nhau. 1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu vµ b¶o tån c©y thuèc ë ViÖt Nam nh÷ng n¨m gÇn ®©y 1.2.1. Vµi nÐt vÒ hiÖn tr¹ng nguån tµi nguyªn c©y thuèc ViÖt Nam n»m däc trªn b¸n ®¶o §«ng D−¬ng, kÐo dµi theo h−íng B¾c Nam h¬n 1600 km, tõ 6o5’ (ë c¸c ®¶o) ®Õn 23o22' ®é vÜ b¾c vµ chiÒu ngang lµ 14o kinh tuyÕn tõ 102o30' ®Õn 116o kinh ®é ®«ng. Tæng diÖn tÝch ®Êt liÒn kho¶ng 330.000 km2, víi gÇn 4/5 diÖn tÝch lµ ®åi nói. Nói cao nhÊt lµ Hoµng Liªn S¬n, cã ®Ønh Fanxip¨ng cao 3143 m. ViÖt Nam n»m trong vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, nãng vµ Èm, cã hÖ thùc vËt rÊt phong phó vµ ®a d¹ng. Trong ®ã, cã h¬n 10.000 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch, gÇn 800 loµi rªu, 600 loµi nÊm, trªn 2.000 loµi t¶o [1, 6, 18, 38, 66]. Tõ ngµn x−a, ®ång bµo c¸c d©n téc ViÖt Nam ®· cã truyÒn thèng sö dông nguån tµi nguyªn c©y cá lµm thuèc ch÷a bÖnh. Ngay tõ c¸c thÕ kû XIV XIX, nhiÒu danh y ViÖt Nam ®· s−u tÇm, ®óc kÕt kinh nghiÖm cña nh©n d©n vµ x©y dùng nªn nh÷ng bé s¸ch c©y thuèc cßn l−u truyÒn ®Õn ngµy nay, nh− Nam d−îc thÇn hiÖu cña TuÖ TÜnh, LÜnh nam b¶n th¶o cña H¶i Th−îng L·n ¤ng, Nam d−îc chØ danh truyÒn cña NguyÔn Quang Tu©n...[28, 29, 69]. Tõ thêi Ph¸p thuéc, ®· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c©y cá nh−: "Thùc vËt chÝ ®¹i c−¬ng §«ng D−¬ng", "Danh môc nh÷ng s¶n phÈm ë §«ng D−¬ng"... do mét sè nhµ thùc vËt ng−êi Ph¸p thu thËp vµ tiÕn hµnh. Nh÷ng c«ng tr×nh ®ã ®· ghi nhËn nhiÒu loµi thùc vËt cã gi¸ trÞ lµm thuèc [153, 154, 155]. 7 Ngay sau khi hßa b×nh lËp l¹i, thèng nhÊt ®Êt n−íc, c«ng t¸c ®iÒu tra nghiªn cøu c©y thuèc ®· cã nhiÒu thµnh tÝch ®¸ng kÓ. §iÓn h×nh lµ c«ng tr×nh "Nh÷ng c©y thuèc vµ vÞ thuèc ViÖt Nam" cña §ç TÊt Lîi, "C©y cá ViÖt Nam" cña Ph¹m Hoµng Hé hay "Tõ ®iÓn c©y thuèc ViÖt Nam" cña Vâ V¨n Chi... [17, 18, 37, 45]. C¸c kÕt qu¶ ®iÒu tra d−îc liÖu cña ViÖn D−îc liÖu tõ n¨m 1961 ®Õn n¨m 1985, ®· ph¸t hiÖn 1.863 loµi c©y thuèc. §Õn n¨m 2000, sè loµi c©y thuèc ®−îc ph¸t hiÖn ®· lªn tíi 3.830 loµi, thuéc 296 hä thùc vËt [16, 75]. Theo tµi liÖu c«ng bè míi nhÊt, ®Õn n¨m 2005, sè l−îng c¸c loµi thùc vËt vµ nÊm ®−îc sö dông lµm thuèc ®· t¨ng lªn lµ 3.948 loµi, thuéc 1.572 chi vµ 307 hä thùc vËt [63]. Thùc tÕ cho thÊy, nhu cÇu vÒ thuèc tõ th¶o d−îc ngµy cµng t¨ng. Theo thèng kª cña ngµnh Y tÕ, mçi n¨m ViÖt Nam tiªu thô tõ 30.000 - 50.000 tÊn c¸c lo¹i d−îc liÖu kh¸c nhau. Cßn khèi l−îng d−îc liÖu ®Ó xuÊt khÈu tõ 5.000 ®Õn 10.000 tÊn / n¨m (t−¬ng ®−¬ng kho¶ng 15 triÖu USD) [24, 62]. Ph¶i nãi r»ng, mÆc dï ch−a thèng kª ®Çy ®ñ, song c¸c dÉn liÖu kÓ trªn còng ®· nãi lªn sù phong phó vµ tÇm quan träng cña tµi nguyªn c©y thuèc ViÖt Nam. Tuy nhiªn, hiÖn nay nguån tµi nguyªn c©y thuèc nµy kh«ng cßn nguyªn vÑn n÷a. §ã lµ do viÖc khai th¸c å ¹t vµ n¹n ph¸ rõng lµm n−¬ng rÉy ®· dÉn ®Õn t×nh tr¹ng nguån c©y thuèc ë ViÖt Nam ngµy cµng c¹n kiÖt. VÝ dô c©y Vµng ®¾ng - Coscinium fenestratum (Gaertn.) Colebr., tõ n¨m 1980 - 1990 tÝnh trung b×nh khai th¸c tõ 1.000 ®Õn 2.500 tÊn / n¨m. §Õn n¨m 1991 - 1995 chØ cßn 200 tÊn / n¨m. Vµ tõ 1995 ®Õn nay, vÒ c¬ b¶n ë ViÖt Nam kh«ng cßn Vµng ®¾ng ®Ó khai th¸c n÷a. Hay mét sè c©y cã nhu cÇu sö dông vµ kinh tÕ cao nh− Ba kÝch - Morinda officinalis How, §¶ng s©m - Codonopsis javanica Blume, c¸c loµi Hoµng tinh thuéc chi Disporopsis vµ Polygonatum… vèn ph©n bè kh¸ phæ biÕn ë c¸c tØnh miÒn nói phÝa b¾c, nh−ng ®· bÞ suy gi¶m nghiªm träng, nªn ®· ®−îc ®−a vµo S¸ch §á ViÖt Nam vµ Danh lôc §á c©y 8 thuèc ViÖt Nam [7, 61, 62]. §Æc biÖt ®èi víi nh÷ng c©y thuèc quÝ hiÕm th× t×nh tr¹ng suy kiÖt cµng trë nªn gay g¾t h¬n, bao gåm: S©m ngäc linh - Panax vietnamensis Ha et Grushv., S©m vò diÖp - Panax bipinnatifidus Seem., Tam thÊt hoang - Panax stipuleanatus H.T.Tsai & K.M.Feng, Ngò gia b× gai Acanthopanax trifoliatus (L.) Merr., Ngò gia b× h−¬ng - A. gracilistylus W.W. Smith ... hiÖn l©m vµo t×nh tr¹ng bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng cao [5, 55, 56]. 1.2.2. T×nh h×nh nghiªn cøu b¶o tån c©y thuèc Trong vµi chôc n¨m trë l¹i ®©y diÖn tÝch rõng tù nhiªn cña n−íc ta ®· bÞ thu hÑp nhiÒu, tõ 14,3 triÖu hecta n¨m 1943 ®Õn n¨m 1995 chØ cßn 9,3 triÖu hecta [12, 13]. Víi môc ®Ých b¶o vÖ tµi nguyªn rõng cña ViÖt Nam, nhµ n−íc ta ®· sím ban hµnh "Ph¸p lÖnh b¶o vÖ rõng" (1972); "LuËt b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng" (1982, bæ sung n¨m 1996) [12, 62]. Thñ t−íng ChÝnh phñ ®· ra NghÞ ®Þnh sè 18/ H§BT (17 /1/ 1992), sau lµ NghÞ ®Þnh sè 48/2002/N§-CP (22 / 4 / 2002) vµ gÇn ®©y lµ NghÞ ®Þnh sè 32 / 2006 / N§-CP (31 / 3 /2006) ®· nªu ra 2 Danh s¸ch c¸c loµi ®éng - thùc vËt quÝ hiÕm bÞ ®e däa tuyÖt chñng cÇn nghiªm cÊm hoÆc h¹n chÕ khai th¸c sö dông vµo môc ®Ých th−¬ng m¹i. Trong nghÞ ®Þnh 32/2006/N§-CP cã 10 / 15 loµi vµ nhãm loµi c©y thuèc thuéc diÖn cÊm tuyÖt ®èi khai th¸c sö dông vµo môc ®Ých th−¬ng m¹i (Danh lôc IA) vµ 27 / 37 loµi vµ nhãm loµi thuéc diÖn h¹n chÕ khai th¸c sö dông vµo môc ®Ých th−¬ng m¹i (Danh lôc IIA) (xem phô lôc 1). Trong nh÷ng Danh s¸ch nµy cã tªn ba loµi S©m mäc tù nhiªn lµ S©m ngäc linh, S©m vò diÖp vµ Tam thÊt hoang [12, 21, 62]. §Ó ®Èy m¹nh c«ng t¸c b¶o tån nguån gen cã hiÖu qu¶, ngµy 30/12/1997 Bé Khoa häc c«ng nghÖ vµ m«i tr−êng ban hµnh qui chÕ qu¶n lý vµ b¶o tån nguån gen ®éng - thùc vËt vµ vi sinh vËt theo quyÕt ®Þnh sè 2177/1997/Q§-BKHCNMT. Theo ®ã, ViÖn D−îc LiÖu ®−îc giao nhiÖm vô lµ c¬ quan ®Çu mèi tæ chøc b¶o tån nguån tµi nguyªn c©y thuèc vµ c©y tinh dÇu ë ViÖt Nam [34, 62]. 9 Ngay tõ n¨m 1978, §ç Huy BÝch vµ mét sè t¸c gi¶ ®· biªn tËp s¸ch "H−íng dÉn khoanh vïng b¶o vÖ t¸i sinh vµ khai th¸c d−îc liÖu ". Trong ®ã ®Ò cËp ®Õn 30 loµi vµ nhãm loµi c©y thuèc mäc tù nhiªn, nh− Ba kÝch, Kim ng©n, Ngò gia b× gai...®· ®−îc l−u ý b¶o vÖ [10]. N¨m 1983, nhãm nghiªn cøu cña Phan KÕ Léc vµ céng sù ®· x©y dùng b¶n ®å "Nh÷ng loµi thùc vËt hiÕm hoÆc ®ang cã nguy c¬ bÞ tiªu diÖt ë ViÖt Nam" trong bé Atlas quèc gia (xuÊt b¶n n¨m 1995). Trong sè 58 loµi vµ nhãm loµi thùc vËt ®−îc giíi thiÖu cã 16 loµi vµ d−íi loµi lµ c©y thuèc quÝ hiÕm, ®Æc h÷u hoÆc vµo thêi ®iÓm ®ã ®· bÞ gi¶m sót nhiÒu, cÇn ®−îc quan t©m b¶o vÖ. Trong sè nµy còng cã tªn c©y S©m vò diÖp - Panax bipinnatifidus Seem. [44]. N¨m 1991, cuèn s¸ch "B¶o tån nguån gen c©y thuèc" cña TrÇn Kh¾c B¶o ®· giíi thiÖu nh÷ng nÐt c¬ b¶n trong c«ng t¸c b¶o tån nguån gen [4]. N¨m 1996, "S¸ch ®á ViÖt Nam" - PhÇn II VÒ thùc vËt ®−îc c«ng bè, ®· tæng kÕt trong sè 356 loµi thùc vËt cã 106 loµi lµ c©y thuèc [7]. §¸nh gi¸ vÒ t×nh tr¹ng bÞ ®e do¹, c¸c t¸c gi¶ ®· ¸p dông khung ph©n h¹ng cña IUCN tõ ®Çu nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû tr−íc [104, 105]. Trong sè 106 loµi c©y thuèc ®−îc ®Ò cËp th× 22 loµi thuéc lo¹i E (loµi bÞ nguy cÊp); 59 loµi lo¹i R (loµi hiÕm); 17 loµi lo¹i T (loµi bÞ ®e do¹) vµ 8 loµi lo¹i K (loµi th«ng tin ch−a ®Çy ®ñ). Bªn c¹nh ®ã, ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng nghiªn cøu cña NguyÔn TËp nh−: "Mét sè loµi thùc vËt lµm thuèc quÝ hiÕm cÇn ®−îc b¶o vÖ ë ViÖt Nam" (1984). Trong ®ã, lÇn ®Çu tiªn t¸c gi¶ ®−a ra danh s¸ch 34 loµi c©y thuèc cÇn b¶o tån; hay "Nh÷ng c©y thuèc quÝ trong rõng cÇn b¶o vÖ" (1989)...[52, 54]. §Õn n¨m 1996, trong LuËn ¸n Phã tiÕn sÜ, NguyÔn TËp ®· c«ng bè 128 loµi lµ c©y thuèc quÝ hiÕm cÇn ®−îc b¶o vÖ cã kÌm theo ®¸nh gi¸ vÒ t×nh tr¹ng bÞ ®e däa ë ViÖt Nam, theo khung ph©n h¹ng cña IUCN [55]. C¸c dÉn liÖu nµy cã thÓ ®−îc coi lµ Danh lôc §á c©y thuèc ®Çu tiªn ë ViÖt Nam [56]. N¨m 2001, khi ¸p dông khung ph©n h¹ng IUCN (1994), t¸c gi¶ còng ®· tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ 114 loµi c©y thuèc thuéc diÖn quÝ hiÕm cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng cÇn b¶o tån ë ViÖt 10