Tài liệu Rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo môn khoa học cho sinh viên ngành giáo dục tiểu học

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 _________________ PHẠM VĂN HẢI RÈN LUYỆN KĨ NĂNG THIẾT KẾ BÀI HỌC KIẾN TẠO MÔN KHOA HỌC CHO SINH VIÊN NGÀNH GIÁO DỤC TIỂU HỌC LUẬN ÁN TIẾN SĨ GIÁO DỤC HỌC HÀ NỘI, 2016 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 _________________ PHẠM VĂN HẢI RÈN LUYỆN KĨ NĂNG THIẾT KẾ BÀI HỌC KIẾN TẠO MÔN KHOA HỌC CHO SINH VIÊN NGÀNH GIÁO DỤC TIỂU HỌC Chuyên ngành:Giáo dục tiểu học Mã số: 62.14.01.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ GIÁO DỤC HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS Bùi Văn Quân HÀ NỘI, 2016 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu, kết quả trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, tháng năm 2016 Tác giả luận án Phạm Văn Hải ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ______________________________________________ i MỤC LỤC___________________________________________________ ii DANH MỤC VIẾT TẮT _______________________________________ vi DANH MỤC CÁC BẢNG _____________________________________ vii DANH MỤC CÁC HÌNH ______________________________________ viii MỞ ĐẦU_____________________________________________________1 1. Lí do chọn đề tài ___________________________________________1 2. Mục đích nghiên cứu ________________________________________3 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu _____________________________3 4. Giả thuyết khoa học_________________________________________3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu _______________________________________4 6. Phạm vi nghiên cứu _________________________________________4 7. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu____________________4 8. Những luận điểm bảo vệ _____________________________________6 9. Đóng góp của luận án _______________________________________6 10. Cấu trúc luận án___________________________________________7 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA RÈN LUYỆN KĨ NĂNG THIẾT KẾ BÀI HỌC KIẾN TẠO MÔN KHOA HỌC CHO SINH VIÊN NGÀNH GIÁO DỤC TIỂU HỌC _______________________________________________8 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề________________________________8 1.1.1. Những nghiên cứu về kĩ năng dạy học và rèn luyện kĩ năng dạy học 8 1.1.2. Những nghiên cứu về rèn luyện kỹ năng thiết kế bài học kiến tạo _ 11 1.2. Kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo ____________________________20 1.2.1. Một số khái niệm ______________________________________ 20 1.2.2. Đặc điểm và cấu trúc của kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo ______ 24 1.2.3. Những tiêu chí đánh giá kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo _______ 40 iii 1.2.4. Thang đánh giá kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo ______________ 42 1.3. Đặc điểm của dạy học môn Khoa học ở tiểu học theo lí thuyết kiến tạo 43 1.3.1. Đặc trưng của môn Khoa học ở tiểu học ____________________ 43 1.3.2. Những nguyên tắc và qui tắc của bài học kiến tạo môn Khoa học ở tiểu học___________________________________________________ 44 1.4. Rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo cho sinh viên ngành giáo dục tiểu học ________________________________________________47 1.4.1. Đặc điểm của sinh viên ngành Giáo dục tiểu học ______________ 47 1.4.2. Nguyên tắc rèn luyện ___________________________________ 51 1.4.3. Nội dung rèn luyện _____________________________________ 53 1.4.4. Những con đường và hình thức rèn luyện ___________________ 54 1.4.5. Những yếu tố ảnh hưởng đến việc rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo ở trường sư phạm ____________________________________ 55 Kết luận chương 1 ___________________________________________58 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG RÈN LUYỆN KĨ NĂNG THIẾT KẾ BÀI HỌC KIẾN TẠO MÔN KHOA HỌC CHO SINH VIÊN NGÀNH GIÁO DỤC TIỂU HỌC ______________________________________________59 2.1. Quá trình khảo sát _______________________________________59 2.1.1. Mục đích, qui mô, địa bàn và mẫu khảo sát __________________ 59 2.1.2. Nội dung khảo sát______________________________________ 60 2.1.3. Phương pháp và kĩ thuật tiến hành _________________________ 60 2.2. Kết quả khảo sát _________________________________________61 2.2.1. Thực trạng kĩ năng thiết kế bài học môn Khoa học theo lí thuyết kiến tạo của sinh viên ngành Giáo dục tiểu học ________________________ 61 2.2.2. Thực trạng công tác rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học môn Khoa học theo lí thuyết kiến tạo cho sinh viên ngành giáo dục tiểu học _________ 70 2.2.3. Nhận xét chung _______________________________________ 82 iv Kết luận chương 2 ___________________________________________84 CHƯƠNG 3. BIỆN PHÁP RÈN LUYỆN KĨ NĂNG THIẾT KẾ BÀI HỌC KIẾN TẠO MÔN KHOA HỌC CHO SINH VIÊN NGÀNH GIÁO DỤC TIỂU HỌC __________________________________________________86 3.1. Nguyên tắc đề xuất biện pháp ______________________________86 3.1.1. Các biện pháp phải đảm bảo mục tiêu đào tạo giáo viên tiểu học ở các trường sư phạm _________________________________________ 86 3.1.2. Các biện pháp phải đảm bảo phù hợp với tính đặc thù của môn Khoa học ở tiểu học ______________________________________________ 86 3.1.3. Các biện pháp rèn luyện kĩ năng cho sinh viên phải thể hiện được những nguyên tắc then chốt của lí thuyết kiến tạo __________________ 86 3.1.4. Các biện pháp phải phù hợp với thực tiễn công tác rèn luyện nghiệp vụ sư phạm cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học ở các trường sư phạm hiện nay __________________________________________________ 87 3.2. Một số biện pháp rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo _______87 3.2.1. Xây dựng và áp dụng qui trình chung rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo _______________________________________________ 87 3.2.2. Hướng dẫn SV học tập lí luận về học tập kiến tạo và bài học kiến tạo trong môn Khoa học ở tiểu học ________________________________ 93 3.2.3. Tổ chức thực hành, trải nghiệm rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo ___________________________________________________ 99 3.2.4. Tổ chức các điều kiện hỗ trợ sinh viên rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo ______________________________________________ 106 Kết luận chương 3 __________________________________________109 CHƯƠNG 4. THỰC NGHIỆM KHOA HỌC _______________________110 4.1. Khái quát quá trình thực nghiệm ___________________________110 4.1.1. Mục đích thực nghiệm _________________________________ 110 v 4.1.2. Đối tượng thực nghiệm ________________________________ 110 4.1.3. Nội dung thực nghiệm _________________________________ 111 4.1.4. Tiến trình thực nghiệm _________________________________ 113 4.1.5. Tiêu chuẩn và thang đo thực nghiệm ______________________ 115 4.2. Kết quả thực nghiệm ____________________________________119 4.2.1. Kết quả đánh giá sản phẩm thiết kế BHKT của sinh viên ______ 119 4.2.2. Kết quả tự đánh giá kĩ năng thiết kế BHKT của sinh viên ______ 127 4.2.3. Kết quả đánh giá kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo của sinh viên qua nghiên cứu trường hợp ______________________________________ 131 Kết luận chương 4 __________________________________________137 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ___________________________________138 1. Kết luận ________________________________________________138 2. Kiến nghị _______________________________________________139 NHỮNG CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA LUẬN ÁN ____________141 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO __________________________143 PHỤ LỤC vi DANH MỤC VIẾT TẮT Viết tắt BHKT CBQL ĐC ĐHSP GDTH GV HS HTKT KN KNDH KNTK KNTKBHKT LTKT NVSP SP SV TKBH TKBHKT TN Viết đầy đủ Bài học kiến tạo Cán bộ quản lí Đối chứng Đại học sư phạm Giáo dục tiểu học Giảng viên Học sinh Học tập kiến tạo Kĩ năng Kĩ năng dạy học Kĩ năng thiết kế Kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo Lí thuyết kiến tạo Nghiệp vụ sư phạm Sư phạm Sinh viên Thiết kế bài học Thiết kế bài học kiến tạo Thực nghiệm vii DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Nhận thức của sinh viên về học tập kiến tạo .................................. 62 Bảng 2.2. Đánh giá của GV đối với hiểu biết của SV về LTKT và HTKT .... 62 Bảng 2.3. Nhận thức của sinh viên về đặc trưng của học tập kiến tạo ........... 63 Bảng 2.4. Quan niệm của sinh viên về đơn vị bài học .................................... 65 Bảng 2.5. Đánh giá của sinh viên về vai trò của bài học kiến tạo .................. 66 Bảng 2.6. Hiểu biết của sinh viên về kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo .......... 67 Bảng 2.7. Sinh viên tự đánh giá về kĩ năng thiết kế bài học ........................... 68 Bảng 2.8. Giảng viên đánh giá kĩ năng thiết kế bài học của sinh viên ........... 69 Bảng 2.9. Nhận thức của giảng viên về học tập kiến tạo ................................ 70 Bảng 2.10. Nhận thức của giảng viên về đặc trưng của HTKT ...................... 72 Bảng 2.11. Quan niệm của giảng viên về đơn vị bài học ............................... 73 Bảng 2.12. Nhận định của giảng viên về kĩ năng TKBHKT .......................... 74 Bảng 2.13. Nhận định của GV về các phương thức rèn luyện kĩ năng TKBHKT cho SV ......................................................................... 75 Bảng 2.14. Sinh viên đánh giá về phương thức chủ yếu để rèn luyện kĩ năng TKBHKT cho SV ......................................................................... 78 Bảng 2.15. Nhận định của GV về các điều kiện ảnh hưởng đến việc rèn luyện kĩ năng TKBHKT ......................................................................... 80 Bảng 2.16. Nhận định của sinh viên về các điều kiện cần thiết để rèn luyện kĩ năng TKBHKT ......................................................................... 81 Bảng 4.1. Phân phối tần suất điểm đánh giá sản phẩm thiết kế BHKT của SV K39........................................................................................ 120 Bảng 4.2. Tổng hợp đánh giá sản phẩm thiết kế BHKT của SV K39 .......... 121 Bảng 4.3. Kết quả thực nghiệm dạy học PPDH Khoa học cho SV K39 ...... 123 Bảng 4.4. Phân phối tần suất điểm đánh giá sản phẩm thiết kế BHKT cho SV K38 ................................................................................. 124 Bảng 4.5. Kết quả xếp loại tổng hợp đánh giá kĩ năng thiết kế BHKT của SV K38........................................................................................ 124 Bảng 4.6. Kết quả thực nghiệm dạy học Rèn luyện NVSP (nội dung PPDH Khoa học) trên SV K38 .............................................................. 127 Bảng 4.8. Tự đánh giá kĩ năng TKBHKT của sinh viên K39 GDTH .......... 128 Bảng 4.9. Tự đánh giá kĩ năng TKBHKT của sinh viên K38 GDTH .......... 129 Bảng 4.10. Kết quả đánh giá kĩ năng TKBHKT của SV Ngô Thị Liên – K38 GDTH ......................................................................................... 133 Bảng 4.11. Kết quả đánh giá kĩ năng TKBHKT của SV Phạm Thiên Lý – K38B GDTH ............................................................................... 134 Bảng 4.12. Kết quả đánh giá kĩ năng TKBHKT của SV Nguyễn Thị Trang – K38B GDTH ............................................................................... 135 viii DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Đặc điểm và cấu trúc của KNTKBHKT ......................................... 27 Hình 2.1. So sánh đánh giá của SV và GV về kĩ năng TKBHKT của SV ..... 69 Hình 2.2. So sánh nhận xét của SV và GV về phương thức rèn luyện kĩ năng TKBHKT ......................................................................................................... 77 Hình 3.1. Qui trình chung rèn luyện KNTKBHKT ........................................ 88 Hình 4.1. Đường biểu diễn kết quả đánh giá sản phẩm TKBHKT của SV K39 GDTH trong dạy học TN PPDH Khoa học .................................................. 122 Hình 4.2. Đường biểu diễn kết quả đánh giá sản phẩm TKBHKT của SV K38 GDTH trong dạy học TN Rèn luyện NVSP.................................................. 126 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Kĩ năng thiết kế dạy học mà cụ thể là thiết kế bài học là yếu tố cốt lõi trong năng lực nghề nghiệp của nhà giáo [64] [67] [71]. Trong thực tiễn nhà trường, việc đổi mới dạy học và nâng cao hiệu quả học tập hiện nay gặp nhiều thách thức lớn, phần nào do kĩ năng dạy học của nhà giáo chưa được đào tạo tốt. Tuy sinh viên sư phạm được đào tạo về NVSP song nội dung đào tạo thực sự về kĩ năng vẫn chưa đầy đủ, kĩ năng chưa được quan tâm đúng mức. Dạy học là công việc mang tính chuyên nghiệp, kĩ năng nghề quyết định tính chuyên nghiệp của một nghề, cho dù là nghề nào. Theo các nghiên cứu truyền thống, bản chất của kĩ năng, trong đó có cả kĩ năng dạy học, thường được giải thích từ góc độ tâm lí học. Nhìn chung, kĩ năng được hiểu như là khả năng của cá nhân, đồng nhất với các thuộc tính tâm lí cá nhân. Quan niệm đó chưa đầy đủ và chưa chính xác bởi vì kĩ năng phải là cái có thật, phải là hành động thực tế. Cho nên, về mặt lí luận, ngay cả quan niệm khoa học nền tảng về kĩ năng, kĩ năng dạy học, kĩ năng thiết kế dạy học hiện cũng là vấn đề cần phải xem xét lại. Những nghiên cứu nền tảng theo hướng mới về kĩ năng, kĩ năng dạy học, kĩ năng thiết kế dạy học gần đây đã được công bố trong một số chuyên khảo và bài báo [63] [69] [70] [72] [73] [74] và một số luận án tiến sĩ [4] [85] [159] [161]. Trong các nghiên cứu này, kĩ năng được xem là một dạng hành động tự giác dựa vào tri thức và những điều kiện sinh học, tâm lí và xã hội khác của cá nhân, được thực hiện có kĩ thuật và có kết quả theo yêu cầu hay chuẩn nhất định. Quan niệm này xem bản thân kĩ năng là hành động, chứ không phải khả năng thực hiện hành động [30]. Trong số những kĩ năng dạy học, hầu hết những nghiên cứu đều thừa nhận sự cần thiết của kĩ năng thiết kế dạy học. Tuy nhiên, nội dung cụ thể của 2 kĩ năng này và chiến lược hay biện pháp rèn luyện hoặc đào tạo nó trong trường sư phạm lại chưa được nghiên cứu đầy đủ. Lâu nay mọi người chỉ quan niệm đơn giản đó là việc tập sự biên soạn giáo án của sinh viên khi thực hành, thực tập sư phạm. Vì vậy, rèn luyện kĩ năng thiết kế dạy học mà cụ thể là thiết kế bài học cũng là vấn đề lí luận cần được phát triển sâu sắc hơn trong nghiên cứu giáo dục. Vấn đề HTKT và dạy học thế nào theo triết lí này đã được đề cập trong rất nhiều công trình nghiên cứu giáo dục, từ khía cạnh nền tảng cho đến những khía cạnh kĩ thuật trong các môn học và cấp học cụ thể [3] [5] [18] [26] [27] [35] [37] [44] [49] [59] [79] [82] [84] [90] [102] [129] [132] [156] v.v… Dạy học chỉ có hiệu quả thực sự nếu được thực hiện dựa trên thiết kế từ trước. Do đó, trong dạy học theo quan điểm kiến tạo thì nhiệm vụ hàng ngày của nhà giáo là phải thiết kế các BHKT giúp người học có thể học tập kiến tạo. Thiết kế BHKT như thế nào ở tiểu học cũng là vấn đề còn ít được nghiên cứu. Điều đó trực tiếp liên quan đến kĩ năng thiết kế chứ không chỉ dựa vào tri thức về BHKT. Một số vấn đề về thiết kế bài học nói chung và BHKT nói riêng đã được xem xét về mặt kĩ thuật và biện pháp trong các công trình nghiên cứu và một số luận án tiến sĩ [64] [67] [71] [16] [30] [31] [54] [55] [61] [81] [93] [97] [106] [109] [111] [120] v.v... Trong đó còn có nhiều khía cạnh lí luận cần phải được tiếp tục xem xét, vẫn cần được thảo luận vì chưa có quan niệm thống nhất. Khi liên kết tất cả những vấn đề như bài học, HTKT, BHKT, thiết kế bài học và kĩ năng TKBHKT cũng như vấn đề đào tạo, rèn luyện kĩ năng này cho sinh viên trong nhà trường sư phạm thì các nhà nghiên cứu, các nhà quản lí giáo dục và các nhà giáo có lẽ đều thấy rằng cần phải xem xét những vấn đề này. Ngoài ra vấn đề HTKT và BHKT trong môn Khoa học ở tiểu học cũng rất đáng quan tâm, song hầu như còn rất ít được nghiên cứu [3] [26] [129]. 3 Chỉ có một số ít công trình nghiên cứu về dạy học kiến tạo ở các cấp học trung học cơ sở và trung học phổ thông và ở lĩnh vực đào tạo, bồi dưỡng giáo viên [18] [27] [49] [79] [82] [84] [90] [140] [132] [156]. Từ phân tích bối cảnh như vậy, luận án này tập trung vào vấn đề Rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo môn Khoa học cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học nhằm góp phần làm sáng tỏ hơn những vấn đề lí luận và thực tiễn của đào tạo năng lực nghề nghiệp cho nhà giáo tiểu học. 2. Mục đích nghiên cứu Đề xuất các biện pháp hướng dẫn sinh viên ngành Giáo dục tiểu học rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học môn Khoa học theo lí thuyết kiến tạo, góp phần phát triển năng lực nghề nghiệp của sinh viên và nâng cao chất lượng đội ngũ giáo viên. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Hoạt động rèn luyện nghiệp vụ sư phạm ở khoa Giáo dục tiểu học của các trường sư phạm. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Quan hệ giữa các hoạt động rèn luyện của sinh viên và quá trình cải thiện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo môn Khoa học. 4. Giả thuyết khoa học Nếu các biện pháp hướng dẫn sinh viên rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo giúp sinh viên nắm được bản chất của bài học kiến tạo, nội dung và cấu trúc của kĩ năng thiết kế bài học, tạo ra được môi trường hoạt động chủ động và tác động vào quá trình rèn luyện của sinh viên qua những qui tắc, yêu cầu cụ thể thì chúng sẽ có ảnh hưởng tích cực đến kết quả rèn luyện kĩ năng dạy học của sinh viên, giúp họ phát triển năng lực nghề nghiệp. 4 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Xác định cơ sở lí luận và thực tiễn của việc rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo môn Khoa học cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học. 5.2. Khảo sát thực trạng rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học nói chung và thiết kế BHKT môn Khoa học nói riêng trong quá trình rèn luyện nghiệp vụ sư phạm cho SV ngành GDTH ở một số trường sư phạm hiện nay. 5.3. Đề xuất các biện pháp dạy học và hướng dẫn sinh viên ngành Giáo dục tiểu học rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo môn Khoa học. 5.4. Tổ chức thực nghiệm khoa học. 6. Phạm vi nghiên cứu 6.1. Giới hạn địa bàn nghiên cứu - Tổ chức khảo sát, điều tra tại các trường đại học: Đại học Sư phạm Hà Nội, Đại học Sư phạm Hà Nội 2, Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, Đại học Sư phạm - Đại học Đà Nẵng, Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh. - Tổ chức thực nghiệm tại khoa GDTH, trường ĐHSP Hà Nội 2 6.2. Giới hạn nội dung nghiên cứu - Quá trình rèn luyện kĩ năng được giới hạn trong lĩnh vực dạy học môn Khoa học và đào tạo nghiệp vụ sư phạm. - Kĩ năng thiết kế chỉ giới hạn cụ thể ở đơn vị bài học. 7. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp luận nghiên cứu - Quan điểm lịch sử duy vật biện chứng: Xem xét sự vật, hiện tượng trong tiến trình phát triển phụ thuộc lẫn nhau; có tính kế thừa chọn lọc những thành tựu tốt đẹp trong lịch sử phát triển của nó. - Quan điểm hệ thống cấu trúc: Không xem xét các sự vật, hiện tượng một cách riêng lẻ mà luôn đặt chúng trong một hệ thống, chịu sự ảnh hưởng, tác động của nhiều yếu tố trong hệ thống đó. 5 - Quan điểm thực tiễn: Những nghiên cứu trong đề tài phải xuất phát từ thực tiễn và hướng đến việc giải quyết những vấn đề trong hiện thực đào tạo giáo viên tiểu học. - Quan điểm kiến tạo: làm điểm tựa cho sự mô tả bài học kiến tạo và kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo ở môn Khoa học tiểu học. 7.2. Phương pháp nghiên cứu 7.2.1. Các phương pháp nghiên cứu lí luận - Phương pháp tổng quan lí luận để tìm hiểu lịch sử nghiên cứu và những thành tựu khoa học hiện nay. - Phương pháp so sánh để xem xét kinh nghiệm quốc tế và những xu thế lí luận hiện đại. - Phương pháp phân tích lịch sử-logic để có điểm tựa cho tiến trình và logic tiến hành nghiên cứu, thiết kế và tiến hành thực nghiệm khoa học. - Phương pháp tổng hợp và khái quát hóa lí luận để xây dựng hệ thống khái niệm cơ bản và khung lí thuyết của nghiên cứu. 7.2.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi, quan sát, phỏng vấn, dự giờ để tìm hiểu thực trạng rèn luyện nghiệp vụ sư phạm tại khoa Giáo dục tiểu học thuộc các trường sư phạm. - Phương pháp tổng kết kinh nghiệm bằng các kĩ thuật tọa đàm, phân tích hồ sơ giảng dạy, hồ sơ quản lí chuyên môn, đánh giá thực hành, thực tập sư phạm, quan sát các hội thi giảng, phân tích sản phẩm của giáo viên. - Phương pháp thực nghiệm khoa học nhằm đánh giá kết quả nghiên cứu. 7.2.3. Các phương pháp khác - Phương pháp chuyên gia: tổng hợp ý kiến đánh giá của các chuyên gia về cơ sở khoa học, phương pháp nghiên cứu và cách thức vận dụng lí thuyết 6 kiến tạo trong thiết kế bài học môn khoa học, biện pháp rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học cho sinh viên. - Phương pháp xử lí thông tin và số liệu Sử dụng thống kê toán học để xử lí các số liệu nghiên cứu nhằm rút ra những nhận xét, kết luận có giá trị khách quan. - Phương pháp nghiên cứu trường hợp để phân tích cụ thể một số sản phẩm thực hành của những sinh viên cụ thể (văn bản thiết kế bài học và kết quả thực hiện thiết kế đó trong thực tập sư phạm). 8. Những luận điểm bảo vệ - Bài học kiến tạo môn Khoa học có những khác biệt với bài học thông thường ở tính chất tìm tòi và chủ động của quá trình học tập, ở các yếu tố môi trường cởi mở, giàu thông tin và tương tác. - Để thiết kế được BHKT, những yếu tố then chốt trong rèn luyện kĩ năng thiết kế là nhận thức lí luận đúng về HTKT, về thiết kế dạy học, về phương pháp luận giáo dục khoa học ở tiểu học, cũng như những loại hình hoạt động đòi hỏi sinh viên phải trải nghiệm, thực hành và đánh giá. - Kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo căn bản vẫn là kĩ năng thiết kế bài học song nó giúp sinh viên thiết kế được bài học dựa trên nền tảng lí luận của học tập kiến tạo. 9. Đóng góp của luận án - Xây dựng được khung lí thuyết cho việc rèn luyện kĩ năng thiết kế BHKT môn Khoa học ở tiểu học. - Phân tích và đánh giá thực trạng rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học nói chung và thiết kế BHKT môn Khoa học nói riêng trong quá trình rèn luyện nghiệp vụ sư phạm cho SV ngành GDTH ở một số trường sư phạm hiện nay. - Xây dựng được nội dung và các biện pháp rèn luyện kĩ năng thiết kế BHKT môn Khoa học cho sinh viên ngành GDTH. 7 10. Cấu trúc luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Kiến nghị, Danh mục tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận án gồm có 4 chương: Chương 1. Cơ sở lí luận của việc rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo môn Khoa học cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học Chương 2. Thực trạng rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo môn Khoa học cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học Chương 3. Biện pháp rèn luyện kĩ năng thiết kế bài học kiến tạo môn Khoa học cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học Chương 4. Thực nghiệm khoa học 8 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA RÈN LUYỆN KĨ NĂNG THIẾT KẾ BÀI HỌC KIẾN TẠO MÔN KHOA HỌC CHO SINH VIÊN NGÀNH GIÁO DỤC TIỂU HỌC 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Những nghiên cứu về kĩ năng dạy học và rèn luyện kĩ năng dạy học 1.1.1.1. Những nghiên cứu về kỹ năng dạy học Về kĩ năng trong giáo dục như kĩ năng dạy học, kĩ năng giảng dạy, kĩ năng sư phạm, kĩ năng thực hành sư phạm, kĩ năng giáo dục, kĩ năng học tập v.v… đã có những nghiên cứu lí luận của N. L. Bondyrev [12], X. I. Kixegof [87] [57], F. N. Gonobolin [43], O. A. Abdullina [33] [199], M.A. Đanilov và M.N. Scatkin [25], Đặng Vũ Hoạt [107], Đặng Thành Hưng [63], [70], v.v… Những nghiên cứu đó đã trở thành hệ thống lí luận và kinh nghiệm vững chắc trong lĩnh vực chuẩn bị cho SV làm công tác giảng dạy và cho giáo viên thực hành nghề nghiệp trong nhà trường. Những nghiên cứu cụ thể về kĩ năng dạy học, kĩ năng giảng dạy, kĩ năng sư phạm, kĩ năng học tập v.v…trong các ngành học, cấp học khác nhau và việc rèn luyện kĩ năng đã được trình bày trong các công trình của Nguyễn Như An [2] [1], Nguyễn Quang Uẩn và Trần Quốc Thành [154], Trần Anh Tuấn [147], Phan Thanh Long [96], Mai Thị Anh [4], Nguyễn Gia Cầu [13], Phạm Văn Cường [24], Phan Đức Duy [36], Nguyễn Trường Giang [42], Xuân Thị Nguyệt Hà [45], Nguyễn Minh Hải [48], Phạm Đức Quang [124], Nguyễn Phụ Thông Thái [130] v.v... Trong những nghiên cứu cụ thể này có một số công trình đề cập đến kĩ năng thiết kế dạy học. Ví dụ: Nguyễn Như An [2] [1] xem kĩ năng thiết kế là loại kĩ năng nền tảng. Theo ông, nhóm KN nền tảng là tiền đề để hình thành có hiệu quả KN chuyên biệt; đồng thời khi tiến hành KN chuyên biệt ta phải dựa 9 vào các KN nền tảng, coi đó là KN nguyên tố để tạo lập thành KN một cách toàn vẹn, có hệ thống vững chắc. Nhóm KN nền tảng bao gồm: (1) KN định hướng; (2) KN giao tiếp sư phạm; (3) KN nhận thức; (4) KN thiết kế; (5) KN tổ chức; (6) KN kiểm tra, điều chỉnh. Nhóm KN chuyên biệt bao gồm: (1) KN dạy học; (2) KN giáo dục; (3) KN nghiên cứu khoa học; (4) KN tự học, tự bồi dưỡng; (5) KN hoạt động xã hội. Phan Thanh Long [96] cũng đề cập đến kĩ năng thiết kế như một trong những kĩ năng dạy học cơ bản. Đặng Thành Hưng [70] [72] xác định các kĩ năng dạy học hay KNSP thành hệ thống bao gồm những nhóm cơ bản sau đây: 1. Các kĩ năng nghiên cứu dạy học và nghiên cứu người học 2. Các kĩ năng thiết kế dạy học và hoạt động giáo dục người học 3. Các kĩ năng tác nghiệp trong dạy học và hoạt động giáo dục 4. Các kĩ năng quản lí dạy học, lãnh đạo người học, tổ chức hoạt động và môi trường giáo dục 5. Các kĩ năng hoạt động xã hội trong dạy học 6. Các kĩ năng học tập để phát triển nghề nghiệp Tóm lại, những thành tựu nghiên cứu về kĩ năng dạy học hay kĩ năng sư phạm cho thấy: - Những kĩ năng này có tính hệ thống, khi được tổ chức đầy đủ và hợp lí sẽ tạo ra tay nghề cốt lõi của nhà giáo, có tính chuyên nghiệp. - Các kĩ năng dạy học thường bao quát các khâu khác nhau của dạy học, từ chuẩn bị (nghiên cứu, thiết kế) cho đến trực tiếp giảng dạy và đánh giá dạy học (kết quả và quá trình dạy học, học tập). - Đa số các kĩ năng dạy học có tính tổ hợp, nghĩa là trong mỗi kĩ năng lại có những kĩ năng bộ phận tạo thành và nội dung của chúng được phân cấp từ chung đến cụ thể. - Trong số những kĩ năng dạy học, có loại kĩ năng thiết kế dạy học và 10 đơn vị cơ bản của thiết kế đó là bài học. Đây là điểm rất thống nhất và được thừa nhận trong mọi nghiên cứu. - Các kĩ năng dạy học còn được gọi là kĩ năng sư phạm hoặc năng lực sư phạm, hoặc nghiệp vụ sư phạm, có phạm vi rộng hẹp khác nhau tùy theo góc độ nghiên cứu. Tuy vậy, thuật ngữ sư phạm ngày nay không hoàn toàn thích hợp và chưa bao quát đầy đủ bản chất của dạy học hiện đại bởi vì trong dạy học có nhiều nhân tố không phải sư phạm mà có rất nhiều nhân tố sinh học, tâm lí, xã hội nữa. 1.1.1.2. Những nghiên cứu về rèn luyện kĩ năng dạy học Những nghiên cứu lí luận cơ bản về kĩ năng đã được trình bày trong nhiều chuyên khảo, chẳng hạn trong các công trình của V. A. Crutexki [22], P.V. Petropxki [116], N.D. Levitốp [92], P.Ia Galperin [39], K.K. Platonov [203], A.G. Covaliov [21], Phạm Minh Hạc và Trần Trọng Thủy [47], Đặng Thành Hưng [69] [70], v.v… Trong khi xác định khái niệm kĩ năng nói chung trong hoạt động hay lao động của con người, quan hệ của nó với kĩ xảo, năng lực, những nghiên cứu này đều cho rằng kĩ năng là một thuộc tính cá nhân (có khi còn là thuộc tính tâm lí cá nhân hoặc khả năng của cá nhân) cho phép cá nhân thực hiện thành công một hành động có mục đích. Riêng Đặng Thành Hưng [75] [69] [70] giải thích kĩ năng là một dạng hành động được thực hiện có kĩ thuật và dựa vào những điều kiện sinh học, tâm lí và xã hội chủ quan ở cá nhân cũng như những điều kiện khách quan bên ngoài, đáp ứng chuẩn hay yêu cầu đã định, chứ không phải khả năng thực hiện hành động. Tóm lại, những thành tựu nghiên cứu trên cơ bản chỉ ra những nét bản chất chung của kĩ năng và nguyên tắc rèn luyện kĩ năng dựa vào qui luật hình thành và phát triển kĩ năng gồm: - Kĩ năng có tính tự giác, tức là dựa vào ý thức và luôn chịu sự kiểm soát của ý thức.