Tài liệu Tư tưởng giáo dục của khổng tử và ý nghĩa của nó đối với đổi mới giáo dục việt nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HOA PHƯỢNG TƯ TƯỞNG GIÁO DỤC CỦA KHỔNG TỬ VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ ĐỐI VỚI ĐỔI MỚI GIÁO DỤC VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC HÀ NỘI, 2016 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HOA PHƯỢNG TƯ TƯỞNG GIÁO DỤC CỦA KHỔNG TỬ VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ ĐỐI VỚI ĐỔI MỚI GIÁO DỤC VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Triết học Mã số : 62 22 03 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN VĂN HÕA HÀ NỘI, 2016 LỜI CAM ĐOAN Luận án là công trình khoa học độc lập của tác giả, mọi trích dẫn đều có xuất xứ rõ ràng. Tác giả xin chịu mọi trách nhiệm về công trình của mình! Hà Nội, ngày 24 tháng 08 năm 2016 TÁC GIẢ Nguyễn Thị Hoa Phượng MỤC LỤC MỞ ĐẦU ..................................................................................................................................... 1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI .... 6 1.1. Các công trình nghiên cứu về điều kiện và tiền đề hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử ............................................................................................................ 6 1.2. Các công trình nghiên cứu về tư tưởng giáo dục của Khổng Tử................................ 10 1.3. Các công trình nghiên cứu về tư tưởng giáo dục Khổng Tử đối với đổi mới giáo dục ở Việt Nam hiện nay .......................................................................................... 15 Chương 2. ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG GIÁO DỤC CỦA KHỔNG TỬ ............................................................................................................................ 31 2.1. Điều kiện kinh tế - xã hội................................................................................... 31 2.2. Những tiền đề tư tưởng ..................................................................................... 37 2.3. Nhân tố chủ quan hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử........................ 44 Chương 3. MỘT SỐ NỘI DUNG CHỦ YẾU TRONG TƯ TƯỞNG GIÁO DỤC CỦA KHỔNG TỬ ............................................................................................................................. 51 3.1. Quan niệm của Khổng Tử về mục đích giáo dục ............................................. 51 3.2. Quan niệm của Khổng Tử về đối tượng giáo dục ............................................. 57 3.3. Quan niệm của Khổng Tử về nội dung giáo dục ............................................... 66 3.4. Quan niệm của Khổng Tử về phương pháp giáo dục ........................................ 84 Chương 4. TƯ TƯỞNG GIÁO DỤC KHỔNG TỬ ĐỐI VỚI ĐỔI MỚI GIÁO DỤC VIỆT NAM HIỆN NAY ...................................................................................... 100 4.1. Những yêu cầu của đổi mới giáo dục Việt Nam hiện nay ............................... 102 4.2. Ý nghĩa của tư tưởng giáo dục Khổng Tử đối với đổi mới giáo dục Việt Nam hiện nay .... ………..…………....................................................................... 110 KẾT LUẬN . ......................................................................................................................... 148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ................................................................................................................... 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................... 152 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Trong thời đại ngày nay, khi nguồn nhân lực, đặc biệt là nguồn nhân lực chất lượng cao đã trở thành yếu tố hàng đầu thể hiện quyền lực và sức mạnh của một quốc gia thì hầu hết các nước trên thế giới đều ý thức được giáo dục không chỉ là phúc lợi xã hội mà còn là đòn bẩy cho sự phát triển kinh tế - xã hội. Muốn phát triển nhanh và bền vững thì các quốc gia phải quan tâm đến giáo dục, coi đầu tư cho giáo dục chính là đầu tư cho sự phát triển. Đổi mới giáo dục ngày nay đã trở thành một yêu cầu cấp bách và là sự sống còn của mỗi quốc gia. Hầu hết các quốc gia trên thế giới đang không ngừng cải cách, đổi mới giáo dục để thích ứng với xu thế phát triển mới mẻ và năng động của toàn nhân loại, đồng thời để tạo ra những nguồn lực mới phục vụ cho nhu cầu phát triển xã hội trong bối cảnh mới. Đối với Việt Nam hiện nay, đổi mới giáo dục đang là vấn đề được toàn Đảng, toàn dân hết sức quan tâm, coi đó là chìa khóa để thực hiện sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế. Cái mới ra đời trên cơ sở cái cũ chứ không phải ra đời từ hư vô, trong cái mới vẫn chứa đựng những yếu tố tích cực của cái cũ. Do đó, đổi mới giáo dục không có nghĩa là chúng ta đoạn tuyệt với nền giáo dục cũ, mà trái lại trong nền giáo dục mới vẫn tiếp thu và phát huy những yếu tố tích cực của tư tưởng giáo dục và nền giáo dục trước đây. Nền giáo dục cũ của nước ta chịu ảnh hưởng không ít bởi tư tưởng giáo dục của Nho giáo mà người sáng lập là Khổng Tử một trong những người thầy vĩ đại của lịch sử giáo dục phương Đông. Khổng Tử được người đời tôn xưng là “vạn thế sư biểu”, tư tưởng giáo dục của ông được xem là cơ sở của nền giáo dục Nho giáo ở các triều đại phong kiến nước ta. Mặc dù có những hạn chế nhất định, nhưng trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử, vẫn có những hạt nhân hợp lý, tích cực mà chúng ta cần tiếp tục nghiên cứu và vận dụng. 1 Nghị quyết Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) đã khẳng định: Đổi mới giáo dục cần phải “tập trung vào những giá trị cơ bản của văn hóa, truyền thống và đạo lý dân tộc, tinh hoa văn hóa nhân loại” [36, tr.128]. Đồng thời, Đảng ta đã chỉ rõ: “Giáo dục và đào tạo chưa thực sự trở thành quốc sách hàng đầu, thành động lực phát triển. Chất lượng, hiệu quả giáo dục và đào tạo còn thấp so với yêu cầu, nhất là giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp. Hệ thống giáo dục và đào tạo thiếu liên thông giữa các trình độ và giữa các phương thức giáo dục, đào tạo; còn nặng về lý thuyết, nhẹ thực hành. Đào tạo thiếu gắn kết với nghiên cứu khoa học, sản xuất kinh doanh và nhu cầu của thị trường lao động; chưa chú trọng đúng mức việc giáo dục đạo đức, lối sống và kỹ năng làm việc. Phương pháp giáo dục, việc thi, kiểm tra tra và đánh giá kết quả còn lạc hậu, thiếu thực chất…” [37, tr.115-116]. Như vậy, để đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước trong giai đoạn hiện nay, đòi hỏi phải đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục nước nhà. Giáo dục phải đặc biệt quan tâm đến sự phát triển năng lực và phẩm chất người học; phải kết hợp hài hòa giáo dục đạo đức với giáo dục trí, thể, mỹ; phải gắn kết dạy người, dạy chữ và dạy nghề; vừa phát triển những giá trị truyền thống vừa sáng tạo những giá trị mới phù hợp với thời đại mới. Lịch sử là một dòng chảy liên tục, tiếp nối không ngừng. Giáo dục là một quá trình trải dài theo thời gian, không ngừng tiếp nối truyền thống để hướng đến tương lai. Điều đó đòi hỏi phải không ngừng chưng cất trong nó những giá trị phương Đông và phương Tây, truyền thống và hiện đại, dân tộc và nhân loại. Vì thế, kế thừa và phát huy những giá trị truyền thống của dân tộc, tiếp thu một cách sáng tạo những tư tưởng và kinh nghiệm giáo dục quý báu đã được tích lũy trong lịch sử nhân loại để góp phần vào sự nghiệp đổi mới và phát triển giáo dục nước ta hiện nay là một yêu cầu tất yếu, khách quan. Trong lịch sử phát triển, nền giáo dục Việt Nam đã tiếp thu rất nhiều thành tựu của giáo dục nhân loại. Một trong những di sản quý báu đó là tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. Những vấn đề về mục đích giáo dục, đối tượng 2 giáo dục, nội dung và phương pháp giáo dục của Khổng Tử thể hiện rõ nét trong tác phẩm Luận ngữ và sau này đã được các nhà Nho tiếp tục phát triển và được thể chế hóa vào trong chế độ khoa cử Nho giáo. Một số nội dung trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử đến nay vẫn còn có thể vận dụng và phát huy trong quá trình xây dựng, phát triển, hoàn thiện nền giáo dục Việt Nam. Với Khổng Tử, giáo dục không chỉ là phương tiện đưa lại tri thức hay phương pháp mang đến kỹ năng mà còn là hành động nhập thế, phương thức ứng xử, đạo làm người… Tư tưởng giáo dục của Khổng Tử góp phần khơi dậy những mầm thiện trong con người, tinh thần hiếu học, tôn sư trọng đạo, phép tắc lễ nghĩa; dấy lên phong trào khuyến học, khuyến tài.v.v.. Tuy nhiên, do hạn chế của thời đại nên tư tưởng giáo dục của Khổng Tử cũng không tránh khỏi những bất cập, những hạn chế như trọng hư văn, khinh thực nghiệp; nặng lý thuyết, nhẹ thực hành; tri thức xã hội lấn át tri thức về khoa học tự nhiên; thiên về tư duy tái hiện hơn tuy duy sáng tạo; “tầm chương trích cú”; “tín nhi hiếu cổ”; thích tán tụng hơn là phản biện, phê phán… Tất cả những nội dung trên đến nay vẫn còn hiện hữu và ảnh hưởng nhất định đến công cuộc đổi mới giáo dục Việt Nam trên cả hai mặt tích cực và tiêu cực. Từ trước đến nay, nghiên cứu về tư tưởng giáo dục của Khổng Tử vẫn còn những khía cạnh cần đi sâu hơn nhất là về nội dung và phương pháp giáo dục. Theo chúng tôi, việc nghiên cứu tư tưởng giáo dục của Khổng Tử trong bối cảnh hiện nay vừa phải vạch ra những hạn chế, những ảnh hưởng tiêu cực cần gạt bỏ vừa phải rút ra cho được ý nghĩa và bài học vận dụng đối với sự nghiệp đổi mới giáo dục ở nước ta. Vì vậy, chúng tôi lựa chọn vấn đề: “Tư tưởng giáo dục của Khổng Tử và ý nghĩa của nó đối với đổi mới giáo dục Việt Nam hiện nay” làm đề tài nghiên cứu trong luận án tiến sĩ Triết học của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận án là phân tích một cách có hệ thống tư tưởng giáo dục Khổng Tử từ mục đích, đối tượng, đến nội dung và phương pháp 3 giáo dục để qua đó, rút ra ý nghĩa của tư tưởng giáo dục Khổng Tử đối với sự nghiệp đổi mới giáo dục ở Việt Nam hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, luận án tập trung làm rõ những nội dung chủ yếu sau: - Phân tích, khái quát những điều kiện và tiền đề chủ yếu cho sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. - Phân tích, làm rõ một số nội dung chủ yếu trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. - Bước đầu rút ra ý nghĩa của tư tưởng giáo dục Khổng Tử đối với sự nghiệp đổi mới giáo dục Việt Nam hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là tư tưởng giáo dục của Khổng Tử và thực trạng của giáo dục Việt Nam hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của luận án là tư tưởng giáo dục của Khổng Tử trong tác phẩm Luận ngữ và những công trình nghiên cứu về tư tưởng giáo dục của Khổng Tử cũng như ý nghĩa của tư tưởng giáo dục Khổng Tử đối với sự nghiệp đổi mới giáo dục Việt Nam hiện nay. 4. Phương pháp nghiên cứu Nhằm thực hiện mục đích và nhiệm vụ đặt ra cho đề tài, tác giả luận án chủ yếu vận dụng những quan điểm biện chứng duy vật của triết học Mác – Lênin, phương pháp lịch sử triết học kết hợp với một số phương pháp nghiên cứu khoa học khác như: phương pháp diễn dịch, quy nạp; phương pháp phân tích, luận giải; phương pháp đối chiếu - so sánh; phương pháp lôgíc - lịch sử; phương pháp tổng hợp, khái quát. 5. Những đóng góp của luận án Thứ nhất, phân tích và trình bày một cách có hệ thống những nội dung và một số giá trị, hạn chế chủ yếu trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử từ mục đích, đối tượng đến nội dung và phương pháp giáo dục. 4 Thứ hai, cung cấp những cơ sở, căn cứ chủ yếu để rút ra ý nghĩa và bài học thiết thực nhằm phát huy những yếu tố tích cực, hạn chế yếu tố tiêu cực trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử đối với sự nghiệp đổi mới giáo dục ở nước ta hiện nay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Về mặt lý luận - Từ góc độ và phương pháp tiếp cận triết học khoa học, luận án bước đầu trình bày khái quát các điều kiện và nhân tố tác động đến sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. - Phân tích và hệ thống hóa những nội dung cơ bản trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. - Rút ra và bước đầu phân tích ý nghĩa từ tư tưởng giáo dục của Khổng Tử đối với đổi mới giáo dục nước ta hiện nay. 6.2. Về mặt thực tiễn Luận án có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong việc giảng dạy, nghiên cứu và học tập về tư tưởng giáo dục của Khổng Tử nói riêng, tư tưởng Nho giáo nói chung. Ngoài ra, kết quả nghiên cứu của luận án có thể vận dụng vào sự nghiệp đổi mới nền giáo dục nước ta hiện nay. 7. Kết cấu của luận án Ngoài các phần: Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, phần nội dung của luận án được kết cấu thành 4 chương, 12 tiết. 5 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI Khổng Tử - người sáng lập ra Nho giáo đồng thời là một trong những nhà giáo dục tiêu biểu đầu tiên của nhân loại. Tư tưởng giáo dục của ông đã thu hút nhiều học giả ở Việt Nam và thế giới quan tâm nghiên cứu với nhiều công trình nghiên cứu tiêu biểu. Liên quan đến nội dung của đề tài “Tư tưởng giáo dục của Khổng Tử và ý nghĩa của nó đối với đổi mới giáo dục Việt Nam hiên nay”, có thể khái quát một số kết quả nghiên cứu chính từ các công trình tiêu biểu theo các nhóm nghiên cứu sau: 1.1. Các công trình nghiên cứu về điều kiện và tiền đề hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử Trong nhóm nghiên cứu về vấn đề này, có một số công trình tiêu biểu sau: - “Trung Quốc triết học sử” của Phùng Hữu Lan (Nhà xuất bản Thanh niên, Hà Nội, 1999) và “Trung Quốc triết học sử đại cương” của Hồ Thích (Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, Hà Nội, 2004) là hai tác phẩm nổi tiếng và có sức ảnh hưởng lớn đến giới học thuật và nền giáo dục Trung Quốc. Khác với chủ trương “tín cổ” (tin xưa), “nghi cổ” (hoài nghi xưa), Hồ Thích và Phùng Hữu Lan với chủ trương “thích cổ” (giải thích xưa) đã có nhiều đóng góp có ý nghĩa quan trọng trong việc nghiên cứu lịch sử triết học Trung Quốc. Trong tác phẩm “Trung Quốc triết học sử đại cương” (được xuất bản lần đầu tiên vào năm 1919), tác giả Hồ Thích đã dành một thiên viết về “thời kỳ phát sinh triết học Trung Quốc” và hai thiên viết về “Khổng Tử” và “Đệ tử họ Khổng”. Tác giả đã trình bày sơ lược về tiểu sử của Khổng Tử và thời đại của ông với cái nhìn khách quan và đáng tin cậy. Tác phẩm “Trung Quốc triết học sử” của Phùng Hữu Lan (được xuất bản lần đầu tiên vào đầu những năm 1930) ngay từ khi mới xuất hiện đã trở thành nguồn tài liệu chủ yếu trong nghiên cứu lịch sử triết học Trung Quốc. Trong tác phẩm này, Phùng Hữu Lan đã trình bày khái lược điều kiện và tiền đề cho sự ra 6 đời học thuyết của Khổng Tử nói chung và tư tưởng giáo dục của ông nói riêng. Các vấn đề này nằm rải rác ở hai chương: “Phiếm luận về thời đại Tử học” và “Tư tưởng tôn giáo và triết lý trước thời Khổng Tử”. Các kết quả nghiên cứu của Phùng Hữu Lan ở hai chương này là nguồn tài liệu có giá trị, giúp tác giả có thêm cơ sở để triển khai các nội dung liên quan đến chương 2 của luận án. - Tác phẩm “Gia giáo Trung Quốc cổ” (Nhà xuất bản Trẻ, 2001) do Diêm Ái Dân, Cao Tự Thanh dịch đã bàn về sự nảy sinh và phát triển của gia giáo thời cổ, nội dung và đường lối giáo dục của người xưa. Nghiên cứu tài liệu này, chúng tôi có thêm căn cứ và định hướng để phân tích, luận giải những tiền đề tư tưởng cho sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. - Các công trình: “Đại cương triết học Trung Quốc” của Nguyễn Hiến Lê (Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh, 1992),“Đại cương lịch sử tư tưởng Trung Quốc” của Lê Văn Quán (Nhà xuất bản Sự thật, Hà Nội, 1996), “Đại cương triết học Trung Quốc cổ đại” của Doãn Chính (Nhà xuất bản Thanh niên, 2003), “Đại cương lịch sử triết học phương Đông cổ đại” của nhóm tác giả Doãn Chính, Trương Văn Chung, Nguyễn Thế Nghĩa, Vũ Tình (Nhà xuất bản Thanh niên, 2003)… đã trình bày những nét cơ bản về đặc điểm kinh tế, chính trị, xã hội cho quá trình hình thành, phát triển của tư tưởng triết học Trung Quốc cổ đại, trong đó tư tưởng giáo dục Nho giáo nói chung và tư tưởng giáo dục của Khổng Tử nói riêng. Cuốn “Đại cương lịch sử văn hóa Trung Quốc” của Ngô Vi Chính (Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, Hà Nội, 2005) đã trình bày sơ lược một số nội dung liên quan đến nền văn hóa Trung Quốc cổ đại và sự hình thành tư tưởng triết học, tôn giáo, nghi lễ, chế độ điển chương, phong tục văn hóa, sự phát triển mạnh mẽ của triết học Trung Quốc trong suốt thời nhà Chu.v.v.. Mặc dù không trình bày một cách cụ thể, rõ ràng về điều kiện và tiền đề cho sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử, tuy nhiên, nghiên cứu những công trình này đã giúp chúng tôi có cái nhìn toàn diện hơn để phân tích những điều kiện và tiền đề cho sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. 7 - Hai tác phẩm lớn:“Nho giáo” của Nguyễn Tôn Nhan (Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, 2005) và “Nho giáo” của Trần Trọng Kim (Nhà xuất bản Thời đại, 2012 đã nghiên cứu khá toàn diện về Nho giáo qua các thời kỳ hình thành và phát triển. Mặc dù những tác phẩm này chỉ xem xét tư tưởng giáo dục của Khổng Tử như là một bộ phận cấu thành trong tư tưởng giáo dục của Nho giáo mà không trình bày sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử một cách trực tiếp, nhưng qua nghiên cứu những nội dung trong hai tác phẩm này, chúng tôi nhận thấy các tác giả đã đề cập nhiều vấn đề liên quan đến điều kiện và tiền đề hình thành tư tưởng của Khổng Tử nói chung và tư tưởng giáo dục của ông nói riêng. Trong tác phẩm “Nho giáo”, Nguyễn Tôn Nhan đã dành riêng một chương viết về “Nho giáo trước khi có sử” với nhiều nội dung như: “Tín ngưỡng tông giáo truyền thống”; “Tình trạng tông giáo giữa các đời Xuân Thu và Tần Hán”; “Giai đoạn mới trong quan hệ giữa trời với người và học thuyết chư tử”… Những nội dung này ít nhiều đã đề cập đến những điều kiện kinh tế - xã hội và những tiền đề cho sự hình thành học thuyết và tư tưởng giáo dục của Khổng Tử nói riêng, Nho giáo nói chung. Trần Trọng Kim trong quyển thượng của tác phẩm “Nho giáo” cũng dành ba thiên nói về “Thượng cổ thời đại”, “Xuân Thu thời đại” và “Học thuyết của Khổng Tử”. Tuy không trình bày một cách trực tiếp những điều kiện và tiền đề cho sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử nhưng qua nghiên cứu những nội dung này, chúng tôi có thể khái lược được bức tranh tổng thể về điều kiện và tiền đề dẫn đến sự hình thành học thuyết của Khổng Tử nói chung và tư tưởng giáo dục của ông nói riêng. Nghiên cứu về Khổng Tử và những nhân tố chủ quan cho sự ra đời tư tưởng giáo dục của Khổng Tử có một số công trình tiêu biểu sau: - Khương Lâm Tường và Lý Cảnh Minh trong tác phẩm “Khổng Tử gia giáo” (Nhà xuất bản Thế giới, 1999) đã đề cập nhiều vấn đề liên quan đến con người của Khổng Tử trong đời sống thường nhật từ việc dạy đến việc học, nếp sinh hoạt thường ngày của ông và những câu chuyện có tính giáo dục trong thời đại Khổng Tử. Tác phẩm “Bách gia chư tử giản thuật” của Phạm Quýnh (Nhà 8 xuất bản Văn hóa thông tin, 1999) đã phác họa chân dung của Khổng Tử với khuôn dáng của một “bậc thầy ở góc độ vì con người”. - Công trình: “Khổng Phu Tử và luận ngữ” của Phạm Văn Khoái (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004) đã trình bày đôi nét về cuộc đời, thân thế và sự nghiệp của Khổng Tử, đồng thời tác giả đã đưa ra những nhận định mới về giá trị của Luận ngữ đối với đời sống xã hội hiện nay. Phần thứ hai của công trình này, tác giả dịch và chú giải sách Luận ngữ với ngôn ngữ hiện đại. “Khổng Tử” của Nguyễn Hiến Lê (Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, 2006) cũng đã trình bày khá rõ nét về đời sống, con người, môn sinh và tư tưởng của Khổng Tử về “chính trị”, “chính sách trị dân”, “đạo làm người”... Ở chương I của công trình này, tác giả đã trình bày ngắn gọn lịch sử Trung Quốc “từ thời Nghiêu Thuấn tới Khổng Tử”. “Khổng Tử” của Lý Tường Hải (Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, 2009) đã phát họa đôi nét về chân dung của Khổng Tử và xã hội Trung Quốc cổ đại với những sắc thái rất riêng. “Trí tuệ Khổng Tử” của Tạ Ngọc Ái (Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, 2011) đã thông qua những câu chuyện để kể về cuộc đời của Khổng Tử cùng với những lời bình nghiêm túc và mới mẻ. Nhân tử Nguyễn Văn Thọ trong“Chân dung Khổng Tử” (Nhà xuất bản Hồng Đức, 2012) đã khái lược từ “bối cảnh địa dư”, “bối cảnh lịch sử” đến tiểu sử và cuộc đời của Khổng Tử. Các công trình trên là nguồn tài liệu tham khảo phong phú, tuy không đi sâu phân tích các nhân tố chủ quan thuộc về Khổng Tử đối với sự hình thành tư tưởng giáo dục của ông, nhưng đã trình bày khá khái quát bối cảnh lịch sử, cuộc đời và sự nghiệp của ông. Các kết quả nghiên cứu trong các công trình này giúp chúng tôi có thêm cơ sở để phân tích, luận giải những điều kiện và tiền đề cho sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử ở chương 2 của luận án. Trên cơ sở tham khảo và kế thừa những kết quả nghiên cứu từ các công trình trên, tác giả luận án sẽ tiếp tục bổ sung và làm rõ những vấn đề sau: Thứ nhất, phân tích một cách khái quát những điều kiện kinh tế - xã hội có ảnh hưởng trực tiếp đến sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. 9 Thứ hai, phân tích và khái quát những tiền đề tư tưởng và vai trò của nó đối với sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. Thứ ba, phân tích và làm rõ nhân tố chủ quan thuộc về Khổng trong quá trình hình thành tư tưởng giáo dục của ông. 1.2. Các công trình nghiên cứu về tư tưởng giáo dục của Khổng Tử Học thuyết của Khổng Tử và tư tưởng giáo dục của ông từ trước đến nay được nhiều học giả, nhiều công trình nghiên cứu không chỉ ở Trung Quốc, Việt Nam mà còn ở nhiều nước trên thế giới. - Ở Trung Quốc, từ sau cải cách, mở cửa (1978) sách viết về Khổng Tử và tư tưởng của ông đã được chú giải, xuất bản và dịch ra nhiều thứ tiếng. Nổi bật là Tứ thư: Đại học, Trung dung, Luận ngữ và Mạnh Tử. Bốn quyển sách kinh điển này được Trình Hạo (1032 – 1085) và Trình Di (1033 – 1107) thời nhà Tống soạn tập, chú giải và được Chu Hy (1130 – 1200) – tập đại thành của Nho giáo lựa chọn làm nền tảng cho triết học Trung Hoa và Khổng giáo. Trong đó, sách Đại học do Tăng Sâm, một học trò của Khổng Tử ghi chép lại lời dạy của Khổng Tử. Sách Trung dung do cháu nội của Khổng Tử là Khổng Cấp, hiệu là Tử Tư, vốn là học trò của Tăng Sâm, ghi chép và hệ thống hóa lại tư tưởng trung dung của Khổng Tử. Ở phần 1 của sách này gồm những lời dạy của Khổng Tử về đạo lý trung dung và phần 2 là nội dung do Tử Tư giảng giải thêm về ý nghĩa và giá trị của hai chữ trung dung. Hai quyển sách Đại học và Trung dung vốn là những thiên trong Kinh Lễ do Khổng Tử san định trước đây. Sách Luận ngữ là cuốn sách kinh điển chủ yếu của học thuyết Khổng Tử được học trò của ông ghi chép lại khá cụ thể những lời nói, lời dạy của Khổng Tử đề cập đến nhiều lĩnh vực như: triết học, chính trị, đạo đức, giáo dục, quản lý xã hội .v v.. Sách Mạnh Tử ghi chép lại những cuộc đối thoại của Mạnh Tử với một số vị vua trong thời kỳ ông sống và giữa Mạnh Tử với các học trò của ông. Mạnh Tử vốn là môn sinh của Tử Tư, là Á thánh. Tư tưởng của Mạnh Tử là sự tiếp tục, phát triển tư tưởng của Khổng Tử, là “chân truyền” của Khổng Tử. Vì vậy, ông chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi tư tưởng của Khổng Tử. Trong Tứ thư, Luận ngữ là cuốn “tản 10 văn chư tử” hay còn gọi là sách “ngữ lục”. Đây là cuốn sách không thể thiếu khi nghiên cứu về tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. Hiện nay, bốn quyển sách kinh điển này được dịch ra tiếng Việt bởi nhiều dịch giả như: Đoàn Trung Còn, Nguyễn Hiến Lê, Lê Phục Thiện, Phan Văn Các, Phạm Minh Hạc, Nguyễn Đức Lân .v.v.. Chúng tôi đã nghiên cứu, đối chiếu, so sánh các bản tiếng Việt của các dịch giả này và từ đó, xác định những nội dung liên quan đến luận án cần phân tích, luận giải và làm sáng tỏ. - “Mười lăm nhà tư tưởng giáo dục lớn” của Joy A. Palmer (New York: Routledge, 2003) đã trình bày đôi nét về nội dung, mục đích giáo dục của Khổng Tử và những ảnh hưởng của nó đối với giáo dục ngày nay. “Giảng dạy Nho giáo” của Jeffrey. L. Rickey (Nhà xuất bản Đại học Oxford, 2008) đã khẳng định sức sống và những nội dung giáo dục cơ bản của Nho giáo và Khổng Tử. Tác giả của cuốn sách đặc biệt nhấn mạnh đến các cách thức truyền dạy trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử, chủ yếu là thông qua thực hành và thông qua những cuộc đàm thoại. Tham khảo hai công trình này, giúp chúng tôi có thêm những nhận định mới khi đánh giá lại một số nội dung trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử, đặc biệt là về mặt phương pháp giáo dục của ông. - “Tư tưởng giáo dục của Khổng Tử” của Trần Cảnh Bàn (Nhà xuất bản Nhân dân Hồ Bắc, Trung Quốc, 2008) đã trình bày khá rõ nét tư tưởng giáo dục của Khổng Tử từ cái nhìn hiện đại. Tác giả đã đi sâu phân tích các nội dung về Lễ, Nhân, Dũng đồng thời đưa ra những nhận định khá mới mẻ. Khi bàn về nội dung giáo dục của Khổng Tử, tác giả đã khẳng định, giáo dục không thể tách khỏi chính trị mà chúng là một thể thống nhất. Điều đó cho thấy, giáo dục đạo đức gắn chặt với chính trị trước đây của Khổng Tử ngày nay vẫn được các học giả tán thành và quan tâm nghiên cứu. Đây là nguồn tài liệu giúp chúng tôi tham khảo thêm khi phân tích và luận giải một số nội dung giáo dục đạo đức trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. - “Trí tuệ Khổng Tử” (Nhà xuất bản Quần Ngôn, Trung Quốc, 2009) được dịch và in từ tác phẩm nổi tiếng bằng tiếng Anh “The Wisdom of Confucius” 11 của Lâm Ngữ Đường, được một trong những nhà xuất bản lớn nhất thế giới là Random House xuất bản vào năm 1938. Đây là cuốn chuyên khảo đầu tiên giới thiệu về Nho giáo một cách có hệ thống và có ảnh hưởng mạnh mẽ ở các nước phương Tây. Tác giả Lâm Ngữ Đường đã nghiên cứu và hệ thống lại học thuyết Nho gia và lựa chọn các tư tưởng có giá trị trong Luận ngữ, Lễ Ký, Trung Dung và Đại học để giới thiệu và truyền bá đến phương Tây. Trong tác phẩm, tác giả cũng đã trình bày một số nội dung cơ bản trong tư tưởng giáo dục Khổng Tử đồng thời khẳng định vai trò của Khổng Tử và những giá trị trường tồn trong học thuyết của ông… Nguồn tài liệu này đã giúp chúng tôi có cái nhìn toàn diện hơn khi nghiên cứu và đánh giá lại tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. Việt Nam do chịu ảnh hưởng khá sâu sắc bởi nền giáo dục Nho giáo do Khổng Tử sáng lập, cho nên việc nghiên cứu về tư tưởng giáo dục của Nho giáo nói chung, tư tưởng giáo dục của Khổng Tử nói riêng đã thu hút nhiều học giả, nhiều nhà nghiên cứu như: Phan Bội Châu, Trần Trọng Kim, Nguyễn Tôn Nhan, Đào Duy Anh, Nguyễn Tài Thư, Trịnh Doãn Chính... Khi nghiên cứu về Nho giáo, hầu hết các học giả đã đi sâu nghiên cứu tư tưởng của Khổng Tử và đã có cái nhìn biện chứng, khách quan khi đánh giá tư tưởng giáo dục của Khổng Tử nói riêng, Nho giáo nói chung trên cả hai mặt tích cực và tiêu cực. - Phan Bội Châu trong tác phẩm“Khổng học đăng” (Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, Hà Nội, 1998) đã bàn nhiều vấn đề như: “lí luận và sự thực thuộc về chữ “học” của đức Khổng Tử”, về chữ “chí”, chữ “nhân” về “cách dạy người của đức Khổng Tử”, về “lối chính giáo của Khổng học”, về Khổng học ở những thời kỳ và triều đại khác nhau... Tác giả cũng đã phân tích khá sâu sắc một số nội dung trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử dưới cái nhìn của một nhà Nho. - Các công trình: “Quan niệm của Nho giáo về giáo dục con người” của Nguyễn Thị Nga, Hồ Trọng Hoài (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2003); “Quan niệm của Nho giáo về con người, về giáo dục và đào tạo con người” của Nguyễn Thị Tuyết Mai (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2009) đã phân tích và đánh giá những tư tưởng cơ bản của Nho giáo nói chung 12 của Khổng Tử nói riêng về con người và đào tạo con người. Trong chương I của công trình “Quan niệm của Nho giáo về giáo dục con người”, tác giả Nguyễn Thị Nga và Hồ Trọng Hoài đã bước đầu đi sâu phân tích quan niệm về giáo dục con người của Nho giáo Trung Quốc với các nội dung cơ bản như “đối tượng và mục tiêu giáo dục”; “nội dung giáo dục…”; “cách thức giáo dục con người của Nho giáo…”. Liên quan đến đề tài, các tác giả của cuốn sách này đã tập trung nghiên cứu quan niệm của Nho giáo về giáo dục trong sự đan xen với nhiều quan điểm giáo dục của Khổng Tử. Tác giả Nguyễn Thị Tuyết Mai trong công trình “Quan niệm của Nho giáo về con người, về giáo dục và đào tạo con người” đã trình bày những nội dung cơ bản về nguyên tắc, nội dung giáo dục, phương pháp giáo dục của Khổng Tử và cũng đặt tư tưởng giáo dục của Khổng Tử trong hệ thống quan niệm giáo dục của Nho giáo. Do vậy, mặc dù tư tưởng giáo dục của Khổng Tử đều được các tác giả đề cập đến nhưng do cách tiếp cận và khuôn khổ của công trình, nên vẫn còn những nội dung cần tiếp tục nghiên cứu, nhất là những nội dung giáo dục và phương pháp giáo dục của Khổng Tử. Vấn đề này, chúng tôi sẽ làm rõ hơn trong chương 3 của luận án. - “Khổng Tử” của Nguyễn Hiến Lê (Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, Hà Nội, 2006) đã trình bày ngắn gọn một số nội dung cơ bản trong học thuyết của Khổng Tử như: “chính danh”, “đức trị”, “tu thân’, “phải học”, “dưỡng dân”, “giáo dân”, “đạo làm người”.v.v.. Nghiên cứu những nội dung này giúp chúng tôi có thêm những gợi ý để phân tích một số nội dung giáo dục của Khổng Tử. - “Luận ngữ với người quân tử hiện đại” của Trần Tiến Khôi (Nhà xuất bản Từ điển bách khoa, Hà Nội, 2008), ngoài những nhận định về vai trò của Luận ngữ trong hệ thống tư tưởng Nho gia và bản dịch toàn văn Luận ngữ ở chương II, tác giả còn đưa ra những phát kiến mới mẻ khi xác định những vấn đề cần nắm vững sau khi đọc Luận ngữ và 13 phẩm chất cần có của người quân tử hiện đại. Trong phần đầu của chương I, tác giả đã trình bày đôi nét về đối tượng, mục đích, nội dung và phương pháp giáo dục của Khổng Tử nhưng chỉ mới khái quát những nét hết sức cơ bản mà chưa đi sâu phân tích, luận giải. 13 - Trần Trọng Kim trong tác phẩm “Nho giáo” (Nhà xuất bản Thời đại, Hà Nội, 2012) không chỉ nghiên cứu về Nho giáo qua các thời kỳ mà còn trình bày khá rõ nét học thuyết của Khổng Tử trong quyển Thượng của tác phẩm này. Tác giả đi sâu phân tích học thuyết của Khổng Tử với các nội dung “quan niệm về trời và người”, “đạo của Khổng Tử”, về “quân tử và tiểu nhân” về “sự học vấn và cách thao thủ của người quân tử”, về “tu thân”, “những sách của Khổng Tử”. Tác giả đã đi sâu nghiên cứu về “sự giáo hóa của Khổng Tử” với những nội dung: “hiếu đễ”, “lễ nhạc”, “quan niệm về chính trị”, “chính danh định phận”, “thứ, phú, giáo”.v.v.. Đây là nguồn tư liệu quý giá giúp chúng tôi tham khảo thêm khi nghiên cứu về nội dung tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. - “Triết lý giáo dục thế giới và Việt Nam” của Phạm Minh Hạc (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2013) đã trình bày triết lý giáo dục của Việt Nam và một số nhà giáo dục tiêu biểu trên thế giới. Tác giả đã dành nguyên chương thứ 3 để viết về Khổng Tử và triết lý giáo dục của Khổng Tử. Ngoài việc dịch lại những nội dung cơ bản của Luận ngữ, Đại học, Trung dung và Mạnh Tử, tác giả đã đi sâu phân tích một số nội dung như: “vị trí và vai trò của giáo dục”, “mục tiêu giáo dục”, “đạo làm người”, “học tập”… Mặc dù chưa trình bày tư tưởng giáo dục của Khổng Tử một cách có hệ thống, sâu sắc và toàn diện nhưng nghiên cứu các công trình trên giúp chúng tôi có thêm cơ sở để phân tích và khái quát lại một số nội dung trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. Ngoài ra, còn có một số bài viết trên các tạp chí nghiên cứu về tư tưởng giáo dục của Khổng Tử, nhưng trong phạm vi hạn hẹp không cho phép những bài viết này đi sâu nghiên cứu toàn bộ nội dung tư tưởng giáo dục của Khổng Tử mà chỉ tập trung bàn luận đến một vấn đề, một nội dung nào đó trong tư tưởng giáo dục của ông mà thôi. Chẳng hạn như bài viết:“Đôi điều suy nghĩ về đối tượng và nội dung giáo dục, giáo hóa của Nho giáo” của tác giả Nguyễn Thanh Bình (Tạp chí Giáo dục Lý luận, số 10, 2000) đã trình bày khái quát những suy nghĩ của tác giả về đối tượng và nội dung giáo dục của Nho giáo, trong đó có đề 14 cập đôi nét đến những nội dung trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. Bài viết “Nhân trong Luận ngữ của Khổng Tử” của tác giả Lê Ngọc Anh (Tạp chí Triết học, số 3, 2004) đã phân tích sâu sắc phạm trù “Nhân” – một phạm trù quan trọng trong nội dung giáo dục của Khổng Tử. Bài viết “Quan niệm về thế giới và con người trong triết học Khổng Tử” của tác giả Doãn Chính (Tạp chí Triết học, số 11, 2005) đã trình bày những nét cơ bản trong quan niệm của Khổng Tử về thế giới, về con người thể hiện qua các phạm trù như “đạo”, “thiên mệnh”, “nhân”, “nghĩa”, “trí”… Bài viết “Một số nội dung cơ bản của phạm trù “Hiếu” trong Nho giáo sơ kỳ” của tác giả Trần Thị Lan Hương và Triệu Quang Minh (Tạp chí Triết học, số 7, 2009) đã phân tích khái quát những nội dung về đạo Hiếu trong quan niệm của Nho giáo sơ kỳ mà chủ yếu là trong quan niệm của Khổng Tử. Vì dung lượng của bài viết này ngắn, cho nên các tác giả chưa thể làm rõ được tư tưởng giáo dục của Khổng Tử một cách toàn diện. Tuy nhiên, có thể nói đây là một trong những nguồn tư liệu giúp chúng tôi tham khảo thêm để phân tích sâu hơn các nội dung trong chương 3 của luận án. Trên cơ sở tham khảo và kế thừa những kết quả nghiên cứu trong các công trình trên, chúng tôi sẽ tiếp tục bổ sung, làm rõ thêm và trình bày một cách có hệ thống tư tưởng giáo dục của Khổng Tử từ mục đích, đối tượng đến nội dung và phương pháp giáo dục trong chương 3 của luận án. 1.3. Các công trình nghiên cứu về tư tưởng giáo dục Khổng Tử đối với đổi mới giáo dục ở Việt Nam hiện nay 1.3.1. Các công trình nghiên cứu về những yêu cầu của đổi mới giáo dục Việt Nam hiện nay. - “Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI” (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011) đã trình bày những chỉ đạo cơ bản về “đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo” của Đảng ta trong thời kỳ mới. “Văn kiện Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành Trung ương khóa XI” (Văn phòng Trung ương Đảng, Hà Nội, 2013) đã cụ thể hóa những nội dung cơ bản của đổi mới giáo dục Việt Nam trong giai đoạn hiện nay với những quan điểm chỉ đạo và định hướng 15 rõ ràng từ mục tiêu tổng quát đến mục tiêu cụ thể; các nhiệm vụ, giải pháp và cách thức tổ chức thực hiện công cuộc đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Trong “Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII” (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2016) Đảng ta tiếp tục đưa ra những chỉ đạo mới về đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo; phát triển nguồn nhân lực với những phương hướng, nhiệm vụ cơ bản, cần thiết, phù hợp với bối cảnh mới. Đây là nguồn tài liệu quan trọng có ý nghĩa định hướng, chỉ dẫn cho tác giả triển khai các nội dung liên quan đến chương 4 của luận án. - Luật Giáo dục (Nhà xuất bản Lao động, Hà Nội, 2012) là văn bản pháp lý quy định rõ về hệ thống giáo dục quốc dân; nhà trường, cơ sở giáo dục khác của hệ thống giáo dục quốc dân, của cơ quan nhà nước, của tổ chức chính trị - xã hội; tổ chức và cá nhân tham gia hoạt động giáo dục, đồng thời quy định cụ thể về mục tiêu giáo dục; tính chất, nguyên lý giáo dục; yêu cầu về nội dung, phương pháp giáo dục.v.v.. Đây chính là cơ sở pháp lý cho đổi mới giáo dục hiện nay ở nước ta. Nghiên cứu về đổi mới giáo dục ở Việt Nam hiện nay, không thể không nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục. Tư tưởng của Người là sự đan xen của văn hóa Đông và Tây; là một hệ thống quan điểm toàn diện, sâu sắc về những vấn đề cơ bản của cách mạng Việt Nam, trong đó có giáo dục. Người đánh giá rất cao vai trò của giáo dục đối với sự hưng thịnh của đất nước. Trong tư tưởng của Người có nhiều định hướng phát triển giáo dục mà đến nay vẫn còn nguyên giá trị. - Tác phẩm “Hồ Chí Minh: Toàn tập” tập 1 và tập 2 (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995); “Hồ Chí Minh: Toàn tập” tập 4, tập 6 và tập 9 (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002) đã trình bày nhiều quan điểm của Hồ Chí Minh về giáo dục. Tư tưởng của Người về phát triển sự nghiệp giáo dục thể hiện tập trung khát vọng hướng tới một nền giáo dục văn minh, tiến bộ mà ngày 16