Tài liệu Tư tưởng thiền học đời trần và giá trị của nó đối với xã hội đương thời

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐẶNG ÁNH TUYẾT TƢ TRƢỞNG TRIẾT HỌC ĐỜI TRẦN VÀ GIÁ TRỊ CỦA NÓ ĐỐI VỚI XÃ HỘI ĐƢƠNG THỜI LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC HÀ NỘI, 2016 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐẶNG ÁNH TUYẾT TƢ TRƢỞNG TRIẾT HỌC ĐỜI TRẦN VÀ GIÁ TRỊ CỦA NÓ ĐỐI VỚI XÃ HỘI ĐƢƠNG THỜI Chuyên ngành: Lịch sử triết học Mã số: 62 22 80 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS NGUYỄN HÙNG HẬU HÀ NỘI, 2016 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các trích dẫn trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Đặng Ánh Tuyết Đặng Ánh Tuyết ii MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ........................................................................................................................................ 8 1.1. Những nghiên cứu về cơ sở hình thành tư tưởng Thiền học đời Trần Trần.............. 8 1.2. Những nghiên cứu về nội dung tư tưởng của Phật giáo đời Trần, Thiền học đời Trần ............................................................................................................ 13 1.3. Những nghiên cứu về giá trị và ảnh hưởng của Phật giáo đời Trần, tư tưởng Thiền học đời Trần đối với đời sống xã hội đương thời .............................................................20 1.4. Một số khái niệm cơ bản liên quan đến đề tài ...........................................................24 Tiểu kết chƣơng 1 .............................................................................................................30 Chƣơng 2: CƠ SỞ HÌNH THÀNH TƢ TƢỞNG THIỀN HỌC ĐỜI TRẦN .................. 33 2.1. Điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội cho sự ra đời tư tưởng Thiền học đời Trần ......33 2.2. Tiền đề tư tưởng cho sự ra đời tư tưởng Thiền học đời Trần ...................................45 2.3. Cơ sở từ nhân tố chủ quan - các nhà Thiền học đời Trần .........................................55 Tiểu kết chƣơng 2 .............................................................................................................60 Chƣơng 3: TƢ TƢỞNG THIỀN HỌC ĐỜI TRẦN ........................................................63 3.1. Phạm trù tâm trong tư tưởng Thiền học đời Trần .....................................................67 3.2. Tư tưởng giải thoát tâm...............................................................................................96 3.3. Tư tưởng về con đường giải thoát tâm.....................................................................105 Tiểu kết chƣơng 3 ...........................................................................................................118 Chƣơng 4: GIÁ TRỊ CỦA TƢ TƢỞNG THIỀN HỌC ĐỜI TRẦN ĐỐI VỚI XÃ HỘI ĐƢƠNG THỜI .................................................................................................................122 4.1. Giá trị tư tưởng về Tâm trong quản lý xã hội ..........................................................123 4.2. Giá trị của tư tưởng giải thoát tâm trong xây dựng nền đạo đức xã hội ...............131 4.3. Giá trị tư tưởng về con đường giải thoát tâm trong công cuộc đấu tranh chống giặc ngoại xâm ..........................................................................................................................139 Tiểu kết chƣơng 4 ...........................................................................................................143 KẾT LUẬN .......................................................................................................................145 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................148 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Phật giáo Việt Nam là một tôn giáo có bề dày lịch sử, đồng hành cùng dân tộc hơn 20 thế kỷ. Sự hòa quyện giữa Phật giáo và dân tộc, từ khi du nhập cho đến nay sâu sắc và bền vững đến mức mà nhiều nhà nghiên cứu về Phật giáo ví như nước hòa với sữa. Nói như vậy để khẳng định rằng, kể từ khi Phật giáo du nhập vào Việt Nam đã có sự đóng góp to lớn trên các lĩnh vực chính trị, tư tưởng, văn hóa, đạo đức, giáo dục, kiến trúc, hội họa… trở thành một trong những yếu tố cơ bản tạo nên bản sắc của văn hóa Việt Nam. Trong quá trình tồn tại, ở từng thời kỳ, Phật giáo có lúc thịnh, lúc suy song trong những tình huống gay cấn nhất của đất nước, Phật giáo đã có lúc trở thành ngọn cờ tư tưởng dẫn dắt toàn dân tộc vượt qua những khó khăn của công cuộc chống giặc ngoại xâm. Trong đó, điển hình là sự tham gia của Phật giáo đời Trần vào quá trình quản lý xã hội dẫn tới sự thành công của dân tộc trong đấu tranh giành độc lập. Thiền học đời Trần với sự ra đời của thiền phái Trúc Lâm Yên Tử, đã đánh dấu bước phát triển mạnh mẽ của Phật giáo tại Việt Nam. Sự ra đời của dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử - dòng thiền do các ông vua và tầng lớp quí tộc nhà Trần xây dựng, đã ghi dấu ấn của sự phát triển đến đỉnh cao của thiền học Việt Nam. Hệ tư tưởng của dòng thiền này đã thu hút các tầng lớp nhân dân đương thời, giới quí tộc nhà Trần trở thành những tín đồ trung thành của đạo Phật. Họ thực hành giới luật, nghiên cứu, giải thích kinh điển, sáng tác các tác phẩm Phật giáo, truyền bá sự hiểu biết của mình về Phật giáo, khuyến khích mọi người sống theo nhân sinh quan Phật giáo. Thiền học đời Trần đã tham gia tích cực vào quá trình bảo vệ nền độc lập dân tộc; đào tạo tầng lớp trí thức trong đó có nhiều tăng thống, thiền sư, quốc sư, Phật Hoàng có đức độ và tài năng giúp trị nước an dân; hướng tầng lớp vua quan và nhân dân vào con đường thiện nghiệp, tu dưỡng đạo đức, xây dựng xã hội lành mạnh. Thiền học đời Trần đã trở thành dòng tư tưởng chủ lưu, nó không chỉ có ảnh hưởng lớn tới các hoạt động kinh tế, chính trị, xã hội, tư tưởng mà còn có những đóng góp tích cực đối với công cuộc dựng nước và giữ nước. 2 Sự ra đời của tư tưởng Thiền học đời Trần đã khẳng định tính độc lập, tự cường của người Việt trên lĩnh vực tư tưởng, nội dung của nó chứa đựng những yếu tố có giá trị, tác động tích cực tới sự hình thành tư duy của người Việt. Những tư tưởng của Thiền học đời Trần cho đến ngày nay vẫn còn tồn tại và phát triển với sự ra đời của hệ thống các thiền viện Trúc Lâm trên phạm vi cả nước. Phong trào nghiên cứu học thuật diễn ra không chỉ trong nội bộ Phật giáo mà còn thu hút nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu. Số lượng Phật tử ngày càng tăng lên, số lượng các tín đồ tin theo và thực hành thiền hiện nay đang trở thành một hiện tượng phổ biến… Thiền học đời Trần đã trở thành một hiện tượng đặc sắc trong lịch sử tư tưởng Việt Nam, có nhiều đóng góp vào quá trình đoàn kết toàn dân, quản lý xã hội, chống giặc ngoại xâm, xây dựng đời sống tinh thần lành mạnh trong xã hội đời Trần. Vì vậy, Phật giáo đời Trần nói chung, Thiền học đời Trần nói riêng đã trở thành một trong những nội dung được rất nhiều nhà khoa học, Phật học quan tâm nghiên cứu. Các tác giả đã đưa ra những kết luận có giá trị và cũng đồng thời đặt ra các vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu ở các nội dung: Thứ nhất, về tư tưởng triết học, tư tưởng thiền học của Phật giáo đời Trần. Nội dung này được các nhà khoa học nghiên cứu ở các mặt thế giới quan, nhân sinh quan, bản thể luận, nhận thức luận, giải thoát luận… Nghiên cứu các vấn đề này, phần lớn các tác giả đã chỉ ra các đặc điểm của Phật giáo hay Thiền học đời Trần là: thế giới quan duy vật, vô thần, biện chứng, hướng nội, biện tâm, phá chấp, nhập thế, bình đẳng, yêu nước, nhân bản… Đây là những khẳng định về giá trị tư tưởng, giá trị triết học, giá trị tinh thần của Phật giáo đời Trần được thừa nhận rộng rãi trong giới nghiên cứu. Tuy nhiên, cùng nghiên cứu vấn đề này, một số tác giả lại có những nhận định khác với quan điểm trên, có quan điểm cho rằng Phật giáo, Thiền học đời Trần là duy tâm thần bí, bi quan, yếm thế, không có bất cứ mối liên hệ nào với tư tưởng yêu nước, triết lý nhập thế là để xuất thế. Những nhận định trái chiều trên đây đặt ra vấn đề cần có những nghiên cứu để tiếp tục lý giải về tư tưởng Thiền học đời Trần. 3 Thứ hai, về vấn đề ảnh hưởng của Phật giáo đời Trần và tư tưởng Thiền học đời Trần tới xã hội đương thời. Các tác giả đã chỉ ra sự tác động của Phật giáo, thiền học đời Trần trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, tư tưởng, văn hoá xã hội… Nhìn chung, tư tưởng thiền học đời Trần đáp ứng được các nhu cầu đa dạng của xã hội đời Trần, đặc biệt là nhu cầu thống nhất về chính trị, thống nhất về tư tưởng và cố kết được lòng dân trong sự nghiệp chống giặc ngoại xâm. Vì vậy, Thiền học đời Trần đã giữ vai trò chủ đạo trong hệ tưởng đương thời. Nhiều nhà nghiên cứu đã khẳng định Phật giáo nói chung và Thiền học đời Trần nói riêng có liên quan đến tư tưởng yêu nước. Mặc dù đạo Phật không có chủ nghĩa yêu nước nhưng Phật giáo Việt Nam tách khỏi chủ nghĩa yêu nước thì không còn giá trị gì hết. Tuy nhiên, cũng có tác giả lại chỉ ra rằng giáo lý của Phật giáo không có bất cứ một nội dung nào nói đến chủ nghĩa yêu nước, do đó hành động thể hiện tinh thần yêu nước của các nhà sư, Phật tử chỉ là do họ chịu sự chi phối của các quan hệ bà con, xóm giềng, làng nước. Như vậy nhận định về vai trò của Thiền học đời Trần đối với xã hội đương thời vẫn đang là vấn đề còn nhiều tranh cãi cần được làm sáng tỏ. Thứ ba, về vấn đề phương pháp nghiên cứu. Phần lớn các tác giả nghiên cứu và triển khai nội dung Phật giáo hay Thiền học đời Trần theo các vấn đề thế giới quan, nhân sinh quan, bản thể luận, nhận thức luận, giải thoát luận… Tuy nhiên, khi nghiên cứu theo hướng này có tác giả đã đi đến kết luận: Không thể đơn giản đánh giá quan niệm về “Bản thể” là duy vật hay duy tâm được, bởi vì nó không phải là vật chất mà cũng không phải là tinh thần… không thể lấy ngôn ngữ, đặc biệt là ngôn ngữ của triết học phương Tây để đánh giá quan niệm bản thể này. Trước tình hình nghiên cứu trên đây, tác giả luận án nhận thấy rằng nghiên cứu về Phật giáo nói chung và Thiền học đời Trần nói riêng không phải là điều dễ dàng. Vì sao vẫn có những quan điểm khác nhau, thậm chí là đối lập nhau khi đưa ra các nhận định về Phật giáo đời Trần và tư tưởng Thiền học đời Trần? Vì vậy, dù đây là một đề tài đã được rất nhiều nhà khoa học quan tâm, nghiên cứu, luận giải nhưng chủ đề này vẫn có sức hấp dẫn đối với các nhà nghiên cứu trong giai đoạn hiện nay. 4 Với mong mỏi được tham gia vào lĩnh vực nghiên cứu này và có thể tham gia được một vài ý kiến nhỏ trong lý giải hiện tượng Phật giáo đời Trần, Thiền học đời Trần trong lịch sử tư tưởng Việt Nam, tác giả luận án lựa chọn đề tài: “Tư tưởng Thiền học đời Trần và giá trị của nó đối với xã hội đương thời” làm nội dung luận án tiến sĩ Triết học của mình. 2. Mục đích, nhiệm vụ của luận án - Mục đích: Trên cơ sở lý luận của Thiền học nói chung, nghiên cứu làm rõ những cơ sở cho sự ra đời, tồn tại và phát triển của tư tưởng thiền học đời Trần; nội dung tư tưởng Thiền học đời Trần; giá trị của tư tưởng thiền học đời Trần đối với xã hội đương thời. - Nhiệm vụ: trên cơ sở mục đích được xác định nêu trên, nhiệm vụ của luận án là: + Phân tích những sự tác động của các điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội, cơ sở tư tưởng và cơ sở từ các nhân tố chủ quan cho sự ra đời, tồn tại và phát triển của tư tưởng thiền học đời Trần. + Làm rõ nội dung những tư tưởng cơ bản của Thiền học đời Trần. + Làm rõ giá trị của tư tưởng Thiền học đời Trần đối với xã hội đương thời. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án - Đối tƣợng nghiên cứu: Tư tưởng Thiền học đời Trần là một nội dung rất rộng, tuy nhiên do thiền học đời Trần thuộc phái Thiền tông và Thiền tông còn được gọi là Phật Tâm tông, tông phái lấy nghiên cứu bản nguyên tâm tính của chúng sinh làm đối tượng nghiên cứu chủ yếu. Vì vậy, để tìm hiểu về thiền học đời Trần, trong luận án này tác giả tập trung nghiên cứu các nội dung: Tư tưởng về Tâm; Tư tưởng giải thoát tâm; Tư tưởng về con đường giải thoát Tâm. - Phạm vi nghiên cứu: Luận án nghiên cứu tư tưởng thiền học của các nhà Thiền học đời Trần qua năm tác giả: Trần Thái Tông, Tuệ Trung Thượng sĩ, Trần Nhân Tông, Pháp Loa, Huyền Quang. Cơ sở nghiên cứu tư tưởng Thiền học đời Trần dựa trên tác phẩm Thơ văn Lý – Trần, tập 2, quyển thượng, nhà xuất bản Khoa học xã hội phát hành năm 1988, do Nguyễn Huệ Chi làm chủ biên. 5 - Thời gian nghiên cứu: Nghiên cứu tư tưởng của Thiền học đời Trần và giá trị của nó đối với xã hội đương thời giai đoạn 1225-1400. 4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận Luận án dựa trên quan điểm của Chủ nghĩa Mác- Lên nin, tư tưởng Hồ Chí Minh và đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam về tôn giáo và vai trò của tôn giáo đối với đời sống xã hội. Phương pháp tiếp cận Lịch sử triết học. Luận án được triển khai dựa trên cơ sở học thuyết Thiền tông Phật giáo. Thiền tông còn được gọi là Phật tâm tông, một tông phái Phật giáo chủ yếu đưa ra hệ thống lý luận chung và đầy đủ nhất về cái “Tâm” con người ở các góc độ: bản chất của tâm (hay còn gọi là bản thể), nhận thức của “tâm”, giải thoát “tâm”, con đường giải thoát tâm. Nhìn chung đây là hệ thống phân tích một cách lôgic, chặt chẽ về hoạt động của “Tâm”. Thiền học đời Trần với tư cách là một trường phái Phật giáo Thiền tông, về bản chất cũng là hệ thống lý luận chung nhất của các thiền sư đời Trần về cái “Tâm” của con người. Do đó, đề tài được triển khai theo trục lôgic: tư tưởng về tâm; tư tưởng giải thoát tâm, tư tưởng về con đường giải thoát tâm. 4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu Để triển khai luận án, tác giả sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể sau: + Luận án vận dụng phương pháp luận của Chủ nghĩa duy vật biện chứng và Chủ nghĩa duy vật lịch sử với các nguyên tắc cơ bản: nguyên tắc khách quan; nguyên tắc toàn diện, nguyên tắc lịch sử cụ thể, nguyên tắc thống nhất giữa lôgic và lịch sử. + Phương pháp thống kê: đảm bảo việc tổng quan tài liệu nghiên cứu được thu thập đầy đủ, đúng nội dung cần thiết, sắp xếp khoa học theo trình tự không gian, thời gian, lôgic… làm cơ sở dữ liệu đáng tin cậy cho việc triển khai đề tài luận án. + Phương pháp thu thập thông tin: từ hệ thống tài liệu, nghiên cứu lựa chọn thông tin, sắp xếp các vấn đề đã được nghiên cứu theo logic, đảm bảo thông tin đúng với nội dung liên quan đến vấn đề luận án nghiên cứu. 6 + Phương pháp chuyên gia: tham khảo ý kiến của các chuyên gia trong lĩnh vực nghiên cứu; sắp xếp, chỉ ra được chuỗi các vấn đề đã được nghiên cứu; phân tích, đánh giá được những thành tựu đạt được trong kết quả nghiên cứu của các tác giả; tìm ra được hướng nghiên cứu của tác giả luận án. + Phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể: bắt đầu từ việc xây dựng hệ thống khái niệm, phạm trù, thuật ngữ cơ bản của thiền học; hệ thống lý luận chung của thiền học về các nội dung cơ bản của Thiền học; nghiên cứu, phân tích quan điểm của các nhà Thiền học đời Trần. + Phương pháp phân tích và tổng hợp: các quan điểm của các thiền sư đời Trần được trình bày theo nội dung của từng luận điểm qua từng tác giả và được tổng hợp lại để đưa ra các kết luận nghiên cứu. + Phương pháp liên nghành: Sử dụng các kết quả nghiên cứu của các nghành Văn, Sử làm tư liệu cho việc triển khai nội dung nghiên cứu của luận án. 5. Đóng góp mới của luận án - Luận án hệ thống hóa tư tưởng Thiền học đời Trần theo trục logic: tư tưởng về tâm, giải thoát tâm và con đường giải thoát tâm. - Luận án hệ thống hóa tư tưởng của các nhà Thiền học đời Trần qua năm tác giả Trần Thái Tông, Tuệ Trung Thượng sĩ, Trần Nhân Tông, Pháp Loa, Huyền Quang. Có sự phân tích những đặc điểm chung, những đặc điểm khác biệt trong tư tưởng của từng nhà thiền học, có sự đối chiếu, so sánh, chỉ ra sự kế thừa và phát triển tư tưởng giữa các nhà thiền học. - Luận án đưa ra kết luận chung về giá trị của tư tưởng Thiền học đời Trần đối với xã hội đương thời ở nhận định: Thiền học đời Trần là hệ thống lý luận sâu sắc và hoàn chỉnh về tâm của con người ở các góc độ bản thể luận, nhận thức luận, đạo đức học và tâm lý học. Hệ thống lý luận này được vận dụng và triển khai vào những mặt quan trọng của đời sống xã hội như lĩnh vực quản lý xã hội, lĩnh vực xây dựng nền đạo đức xã hội và lĩnh vực đấu tranh bảo vệ nền độc lập dân tộc. Vì vậy, Thiền học đời Trần nói riêng và Phật giáo đời Trần nói chung đã trở thành hệ tư tưởng chủ đạo, dẫn dắt toàn xã hội trong cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc, tạo nên những nét đặc sắc của triều đại nhà Trần và Phật giáo đời Trần. 7 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án - Luận án góp phần làm sáng tỏ nội dung lý luận của tư tưởng Thiền học đời Trần thông qua việc khảo sát tư tưởng thiền của các tác giả Trần Thái Tông, Tuệ Trung Thượng sĩ, Trần Nhân Tông, Pháp Loa, Huyền Quang. - Luận án góp phần lý giải vị trí, vai trò và những đóng góp của tư tưởng Thiền học đời Trần đối với xã hội đương thời. Thông qua những luận giải về giá trị của tư tưởng Thiền học đời Trần có thể vận dụng những giá trị này vào trong việc xây dựng quan điểm và phong cách lãnh đạo của các nhà lãnh đạo, xây dựng nền đạo đức xã hội và đấu tranh chống lại các ý định xâm phạm chủ quyền lãnh thổ Việt Nam hiện nay. - Luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho việc giảng dạy lịch sử tư tưởng Việt Nam. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, luận án gồm 4 chương, 13 tiết. 8 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI Phật giáo đời Trần là một nội dung được nhiều nhà khoa học quan tâm nghiên cứu sâu, rộng với nhiều cách tiếp cận như: lịch sử, tư tưởng triết học, tư tưởng thiền học… Các tác giả đã phân tích, luận giải những tư tưởng cơ bản nhất của Phật giáo đời Trần, chỉ ra mối liên hệ giữa tư tưởng của các nhà thiền học với bản thân đời sống của các tác giả, ảnh hưởng của những tư tưởng này tới các hoạt động xã hội, đóng góp của Phật giáo đời Trần với công cuộc dựng nước và giữ nước… Nghiên cứu về tư tưởng của Thiền học đời Trần đã được các nhà khoa học tập trung nghiên cứu ở các góc độ: lịch sử hình thành và phát triển các tư tưởng Thiền học; nghiên cứu các tác phẩm, tư tưởng Thiền học, tư tưởng triết học của từng tác giả đồng thời chỉ ra sự gắn kết giữa tư tưởng và hành động của các nhà Thiền học đời Trần; nghiên cứu về ảnh hưởng của tư tưởng Thiền học đời Trần đối với các lĩnh vực của đời sống xã hội đương thời và giá trị của nó đối với xã hội hiện nay. 1.1. Những nghiên cứu về cơ sở hình thành tƣ tƣởng Thiền học đời Trần Phật giáo Việt Nam, tiếp cận dưới góc độ lịch sử đã được các nhà khoa học nghiên cứu khá đầy đủ, chi tiết, có căn cứ khoa học và căn cứ thực tiễn từ các cứ liệu lịch sử. Ở góc độ tiếp cận này các tác giả đã đi sâu phân tích quá trình du nhập, tồn tại và phát triển của Phật giáo ở Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử; chỉ ra các hình thức tồn tại của các tông phái Phật giáo; các nhân vật tiêu biểu của Phật giáo Việt Nam. Đây là những cứ liệu rất cần thiết cho việc triển khai nội dung đề tài luận án. Các tác phẩm tiêu biểu của khuynh hướng này gồm có: Năm 1992, cuốn Việt Nam Phật giáo sử luận, gồm 3 tập của Nguyễn Lang được tái bản lần thứ ba do nhà xuất bản Văn học Hà Nội ấn hành. Trong tác phẩm này, tác giả đã trình bày, phân tích, luận giải về quá trình du nhập, tồn tại và phát triển của Phật giáo ở Việt Nam từ khi du nhập đến trước năm 1975. Tác phẩm là công trình nghiên cứu nghiêm túc về Phật giáo Việt Nam, được nhiều nhà khoa học 9 đánh giá cao. Cuốn sách đã tìm ra logic bên trong của sự phát triển của Phật giáo; cung cấp các cứ liệu lịch sử chứng minh về sự tồn tại của Phật giáo Việt Nam qua tiểu sử, tính cách và tư tưởng của các nhà tu hành; khái quát những nội dung tư tưởng cơ bản của một số trường phái Phật giáo tiêu biểu tại Việt Nam… Đặc biệt Phật giáo trong giai đoạn Lý – Trần đã được tác giả nghiên cứu khá đầy đủ trên cả phương diện lịch sử, tác giả, tác phẩm và nội dung tư tưởng. Đây chính là những nội dung quý báu, đáng tin cậy mà tác giả luận án kế thừa, tiếp thu làm cơ sở cho việc nghiên cứu của mình. Cuốn Lịch sử Phật giáo Việt Nam do tác giả Nguyễn Tài Thư chủ biên, nhà xuất bản Khoa học xã hội phát hành năm 1998. Cuốn sách đã trình bày lịch sử Phật giáo Việt Nam từ khi du nhập đến những năm nửa đầu của thế XX. Toàn bộ quá trình phát triển của Phật giáo Việt Nam được các tác giả trình bày theo trình tự xuất hiện của các nhà sư, quá trình truyền thừa và các tác phẩm kinh Phật cơ bản. Phật giáo đời Trần được trình bày trong chương IX, nội dung thiền học được trình bày qua năm tác giả gồm Trần Thái Tông, Tuệ Trung Thượng sĩ, Trần Nhân Tông, Pháp Loa và Huyền Quang cùng những tác phẩm thiền học tiêu biểu do các thiền sư đời Trần sáng tác. Cuốn Lịch sử Phật giáo Việt Nam của tác giả Lê Mạnh Thát, nhà xuất bản Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh phát hành năm 2006, gồm 3 tập. Cuốn sách trình bày về lịch sử Phật giáo Việt Nam từ khởi nguyên đến Trần Thái Tông. Tác giả đã tổng hợp được nhiều nguồn tư liệu sử về Phật giáo Việt Nam qua sự đối sánh với các tài liệu sử của Ấn Độ và Trung Quốc, từ đó đưa ra nhiều nhận định mới về lịch sử Việt Nam nói chung và lịch sử Phật giáo Việt Nam nói riêng. Về phần Phật giáo đời Trần, tác giả tập trung nghiên cứu Trần Thái Tông về cuộc đời, sự nghiệp. Phân tích vai trò của một ông vua gắn với vai trò của một nhà thiền sư để chỉ ra ảnh hưởng của tư tưởng Phật giáo trong quản lý xã hội của Trần Thái Tông. Cuốn Lịch sử đạo Phật Việt Nam của tác giả Nguyễn Duy Hinh, do nhà xuất bản Tôn giáo ấn hành năm 2009. Trong cuốn sách này, tác giả đã trình bày những nghiên cứu về lịch sử Đạo Phật Việt Nam từ thời kỳ truyền nhập vào thế kỷ thứ II 10 đến thời kỳ chấn hưng và canh tân Phật giáo vào thế kỷ XX. Tác giả đã đưa ra những lập luận sắc bén, lý giải về quá trình du nhập Phật giáo vào Việt Nam. Tác giả khẳng định, Phật giáo du nhập vào Việt Nam từ hai nguồn được chia thành hai giai đoạn: giai đoạn thứ nhất, Phật giáo được truyền trực tiếp từ các nhà sư Ấn Độ “đặt nền cơ tầng Phật giáo Ấn- Việt” [53; tr 52]; giai đoạn thứ hai, bắt đầu từ thế kỷ thứ VI do ảnh hưởng của Phật giáo Trung Quốc được truyền vào Việt Nam hình thành “thượng tầng Việt – Trung trong Phật giáo nước nhà” [53; tr 52]. Về Phật giáo đời Trần, tác giả đã trình bày chi tiết lịch sử về quá trình hoạt động của Phật giáo đời Trần trong từng năm, gắn với các sự kiện cụ thể của xã hội trong giai đoạn từ năm 1226 đến năm 1414. Tác giả cũng đã trình bày sơ đồ về quá trình truyền thừa từ Thiền tông Huệ Năng đến Thiền Trúc Lâm, trình bày rõ về tiểu sử, tác phẩm và tư tưởng của từng thiền sư dòng Trúc Lâm đời Trần. Kết hợp với các công trình nghiên cứu về lịch sử Việt Nam của các tác giả Đào Duy Anh, Trương Hữu Quýnh, Trần Trọng Kim, Phan Huy Lê, các cuốn sách về lịch sử Phật giáo Việt Nam trên đây là cơ sở đáng tin cậy để các nhà nghiên cứu sử dụng làm tư liệu trong nghiên cứu về Phật giáo nói chung và Phật giáo đời Trần nói riêng. Kết quả nghiên cứu về cơ sở hình thành tư tưởng Thiền học đời Trần, các tác giả đã có những luận giải và nhận định sau: Cuốn Mấy vấn đề về Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt Nam do Nguyễn Tài Thư chủ biên, nhà xuất bản Khoa học xã hội xuất bản đã tập hợp rất nhiều bài viết của các tác nghiên cứu về đề tài Phật giáo nói chung và Phật giáo đời Trần và tư tưởng Thiền học đời Trần nói riêng. Trong cuốn sách này, tác giả Thái Hoàng khi viết bài Về cuộc đấu tranh giữa Nho giáo và Phật giáo thời Lý Trần đã khẳng định: “Hàng ngũ người cầm quyền thời Trần đã tiếp nhận và phát triển Thiền tông trên cơ sở của tinh thần yêu nước và lòng tự hào dân tộc trong thời kỳ đất nước và chế độ chính trị đang tìm đường phát triển. Họ muốn tìm trong đạo Phật một chỗ dựa tư tưởng, một nguyên lý, cương lĩnh giúp cho việc giữ nước và dựng nước. Vì trước 11 hết họ là lớp quí tộc thống trị” [115; tr 246]. Luận điểm này cho thấy tác giả đã nhấn mạnh nguồn gốc cho sự ra đời của tư tưởng Thiền học đời Trần chính là sự kế thừa và phát triển thiền học trên cơ sở của Thiền tông cùng với lòng yêu nước và tự hào dân tộc của các nhà cầm quyền. Tác giả Nguyễn Đăng Thục trong cuốn Thiền học Trần Thái Tông do nhà xuất bản Văn hóa thông tin xuất bản năm 1996, khi bàn luận về cách thức vua lên ngôi đã cho rằng, tâm tư của vua khi phải lấy vợ của anh trai làm vợ mình là nguyên nhân thúc đẩy nguồn gốc ra đời tư tưởng thiền của Trần Thái tông, tác giả viết: “Muốn hiểu rõ tâm sự của Thái Tông trong trường hợp này, chúng ta đọc kỹ bài Thiền Tông Chỉ Nam của ngài mới thấy đấy là một tia sáng khích động cho cả một triết học thiền…” [113; tr 26]. Như vậy, tác giả đã chỉ ra sự ra đời của tư tưởng Thiền học đời Trần có nguồn gốc từ chính các nhân tố chủ quan, từ thực tế cuộc đời của các nhà thiền sư. Tác giả Đỗ Hương Giang trong luận án Tiến sĩ Triết học (2010), Triết học Phật giáo thời Trần đã đưa ra kết luận: Nhận thức được mâu thuẫn cơ bản của thời kỳ này là mâu thuẫn giữa toàn dân tộc với giặc ngoại xâm, các ông vua đầu nhà Trần đã luôn đưa vấn đề đoàn kết, thống nhất dân tộc lên làm chính sách hàng đầu. Điều đó đòi hỏi nhà Trần phải có một hệ tư tưởng thống nhất để xây dựng khối đại đoàn kết dân tộc. Nhiệm vụ lịch sử đó là một trong những tiền đề để thời Trần xây dựng được một nền Phật giáo thống nhất với những đặc trưng riêng của nó. Tư tưởng triết học Phật giáo thời Trần không chỉ là sự phản ánh điều kiện kinh tế- xã hội thời kỳ này, mà còn là kết quả sự kế thừa những tư tưởng trước đó như: chủ nghĩa yêu nước Việt Nam, tam giáo (Nho- Phật- Lão) và ba thiền phái tồn tại đến cuối thời Lý (Vinitaruci, Vô Ngôn Thông, Thảo Đường). Hoàn cảnh xuất thân, hoàn cảnh sống và tư chất của những đại diện tiêu biểu cho triết học Phật giáo thời Trần cũng là điều kiện quan trọng quyết định nội dung, khuynh hướng và những đặc điểm cơ bản của tư tưởng triết học Phật giáo thời kỳ này [32; tr 59-60]. 12 Với các nhận định trên đây, tác giả Đỗ Hương Giang đã cho rằng chống giặc ngoại xâm, chủ nghĩa yêu nước, tam giáo và ba phái thiền thời Lý cùng tư chất của các đại biểu tiêu biểu của Phật giáo đời Trần là cơ sở cho sự ra đời của tư tưởng triết học Phật giáo đời Trần. Tác giả Đỗ Ngây trong luận án tiến sĩ Tôn giáo học (2012), Triết lý nhập thế của Phật giáo Việt Nam thời Lý-Trần đã khẳng định Phật giáo thời Lý-Trần đã đóng góp rất nhiều công sức trong phát triển dân tộc: “Điều này được minh chứng qua các vị Quốc sư, những vị Thiền sư không chỉ trong lịch sử Phật giáo mà trong quốc sử cũng khẳng định. Họ đã cố vấn cho các vua quan trong vấn đề sách lược, đường lối xây dựng đất nước thông qua các khuynh hướng triết lý nhập thế Phật giáo. Chính vì, triết lý nhập thế Phật giáo tác động đến mọi tầng lớp xã hội của triều LýTrần đánh dấu một kỷ nguyên mới trong lòng dân tộc Việt Nam thời bấy giờ. Điều đó thể hiện không những đời sống tinh thần mà qua tốc độ phát triển nông nghiệp, thương nghiệp và hàng loạt ngành nghề khác, đời sống nhân dân ngày càng ổn định” [73; tr. 71]. Nhìn chung các tác giả đã phân tích một cách xác đáng các yếu tố kinh tế, xã hội, chính trị và tư tưởng liên quan đến sự ra đời, tồn tại và phát triển của Phật giáo đời Trần, tư tưởng triết học Phật giáo và tư tưởng thiền học đời Trần. Các tác giả đã nhấn mạnh các điều kiện chống giặc ngoại xâm, vai trò từ nhân tố chủ quan từ cuộc đời của các thiền sư đời Trần, kế thừa các trường phái thiền từ thời Lý thuộc tông phái Thiền tông, chủ nghĩa yêu nước, tam giáo đã là cơ sở cho sự ra đời của thiền học đời Trần. Qua đó phân tích sự tác động của Phật giáo đời Trần tới đời sống xã hội đương thời ở các nội dung: Phật giáo đảm nhiệm được vai trò thống nhất về kinh tế, chính trị, tư tưởng… kêu gọi được đoàn kết toàn dân, phục vụ công cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm. Đây là những kết luận đã được thừa nhận rộng rãi, tác giả luận án tiếp thu những kết luận này vào trong nghiên cứu của mình. 13 1.2. Những nghiên cứu về nội dung tƣ tƣởng Phật giáo đời Trần, Thiền học đời Trần Tiêu biểu cho hướng nghiên cứu này cần phải kể đến các tác giả, tác phẩm: Cuốn Thiền học đời Trần của Viện nghiên cứu Phật học Việt Nam do nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh xuất bản năm 1995. Cuốn sách là tập hợp nhiều bài viết của các tác giả nổi tiếng trong giới nghiên cứu về Phật học như Minh Chi, Thích Thanh Từ và một số tác giả khác, nghiên cứu Thiền học đời Trần qua năm đại biểu Trần Thái Tông, Tuệ Trung Thượng sĩ, Trần Nhân Tông, Pháp loa, Huyền Quang. Trong cuốn sách này, tác giả Minh Chi cho rằng triết lý Thiền của Trần Thái Tông gồm hai điểm cơ bản: “Chân lý, Phật không ở đâu xa mà ở trong tâm mình, trong tâm mỗi người” [136; tr 21], “Muốn giác ngộ, muốn giải thoát, không được chạy theo ngoại cảnh mà khởi vọng niệm” [136; tr 22]. Ngoài ra tác giả còn khẳng định đặc điểm của tư tưởng Thiền học đời Trần là thiền biện tâm, kết hợp giữa Thiền tông với Tịnh độ tông và đưa ra nhận định: Trong bài này, tôi đề cao pháp môn tu Thiền hướng nội, biện tâm của Trần Thái Tông, như là dòng chủ lưu của Phật giáo đời Trần, bởi vì hoàn cảnh xã hội chính trị đời Trần đòi hỏi phải có một hình thức Phật giáo chủ lưu như thế, mới hy vọng trong một thời gian dài, liên tiếp đánh bại ba đợt xâm lăng của quân đội Nguyên Mông thiện chiến và hung hãn, tạo một võ công thần kỳ, có một không hai trong lịch sử quân sự thế giới, thời bấy giờ, Phật giáo Thiền, hướng nội và biện tâm đã tạo ra và vũ trang tư tưởng hệ cho một lớp người lãnh đạo, tự cường, bất khuất, sáng suốt và không cố chấp, biết dựa vào sức toàn dân để đánh giặc, biết nuôi sức dân để đánh lâu dài và đánh thắng [136; 39-40]. Cuốn sách có những nhận định và lập luận sâu sắc về tư tưởng thiền của từng nhà thiền học qua sự phân tích các tác phẩm thiền của họ. Tuy vậy, do là tập hợp các bài viết nên tính khái quát chưa cao. Cuốn Mấy vấn đề về Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt Nam do Nguyễn Tài Thư chủ biên năm 1986, cuốn sách tập hợp các bài viết trong cuộc hội thảo 14 do Viện Triết học tổ chức để thảo luận về chủ đề Mối quan hệ giữa Phật giáo với lịch sử tư tưởng Việt Nam. Hội thảo đã thu hút được nhiều các chuyên gia nghiên cứu về Phật giáo tham gia như Trần Văn Giàu, Nguyễn Duy Hinh, Nguyễn Tài Thư, Tống Hồ Cầm, Hà Thúc Minh… Tác giả Nguyễn Duy Hinh trong bài Mấy suy nghĩ về nội dung tư tưởng của Tông Trúc Lâm đã tìm hiểu tư tưởng của thiền Trúc Lâm ở hai nội dung cơ bản là lý luận về bản thể và lý luận về giải thoát: Trong đó lý luận về bản thể được tác giả phân tích: “Bản thể của tông Trúc Lâm là một sự nhào nặn của Huyền học với Nam tông của Thiền tông mà lại có ưu điểm không tiêu cực. Sự không tiêu cực đó thể hiện trong quan niệm về cái chết. Tuệ Trung, Trần Nhân Tôn cũng như Trần Anh Tôn đều không có thái độ sợ chết cố hữu của các nhà vua. Trước cái chết họ bình thản, không nghĩ đến Niết bàn để an ủi, không nghĩ đến kiếp sau, không tìm thuốc trường sinh” [115; tr.189]. Lý luận về giải thoát được tác giả khẳng định: “Lý luận về giải thoát của Trúc Lâm cơ bản dựa trên nền tảng lập luận con người đánh mất bản thể của họ nay chỉ cần gạt bỏ các ảnh hưởng của Cảnh thì thì tự nhiên bản thể hiện ra và như thế là Giác, không nhập niết bàn với quan niệm nơi tuyệt mỹ nào đó như các tông khác chủ trương. Không có Niết bàn hay Tịnh thổ ở một phương nào huyền bí như kiểu đó mà chỉ có “Niết Bàn Tâm tĩnh mịch” mà thôi” [115; tr.197]. Quan điểm này phản ánh tinh thần nhập thế của Phật giáo đời Trần, khẳng định bản chất tư tưởng Thiền học đời Trần là giải quyết vấn đề về Tâm của con người, phần lớn các nhà nghiên cứu đều thừa nhận đặc điểm này của Phật giáo đời Trần. Tác giả Nguyễn Duy Hinh trong cuốn Tư tưởng Phật giáo Việt Nam do nhà xuất bản Khoa học xã hội phát hành năm 1999 đã nghiên cứu về tông Trúc Lâm một cách toàn diện từ quá trình truyền thừa, lịch sử hình thành và tư tưởng của tông Trúc Lâm qua năm tác giả thiền Trần Thái Tông, Tuệ Trung Thượng sĩ, Trần Nhân Tông, Pháp Loa và Huyền Quang. Về tư tưởng thiền học tác giả đã có nhiều nhận định khái quát về đặc điểm của tông Trúc Lâm như: “Kinh Kim cương là kinh chủ yếu của tông Trúc Lâm” [49; tr 490]. 15 Về tư tưởng thiền học của Trần Thái Tông tác giả khẳng định: “Tinh thần cơ bản của Trần Thái Tông là lấy giáo tông làm cơ sở tham bác Thiền tông song không nô lệ các thiền sư Trung Hoa” [49; 539]. Về Tuệ Trung Thượng sĩ, khi nghiên cứu 39 đối cơ, 13 tụng cổ và 4 bài kệ tác giả cho rằng, tư tưởng của Tuệ Trung cơ bản thể hiện trong ba tác phẩm chính là Sinh tử nhàn nhi dĩ, Phật Tâm ca và Phóng cuồng ngâm thể hiện tư tưởng về Sinh tử, Phật pháp và Đạo: “Bài Sinh tử nhàn nhi dĩ tiêu biểu cho vấn đề sinh tử, xuất phát điểm của phát hiện Thích Ca Mâu Ni. Bài Phật Tâm ca tiêu biểu cho vấn đề Phật pháp, trình bày quan điểm về Phật, về Tâm liên quan đến các vấn đề Không, Bất nhị, Bát bất. Bài Phóng cuồng ngâm (ca) tiêu biểu cho vấn đề đạo (marga) lý giải con đường tu hành để ngộ của bản thân” [49; tr 587]. Tác giả cho rằng, về cơ bản Tuệ Trung theo khuynh hướng Duy thức, lấy nội dung Tâm làm căn bản trong nội dung tư tưởng Thiền học. Về Trần Khâm, tác giả cho rằng tư tưởng thiền học tập trung chủ yếu trong các tác phẩm Cư trần lạc đạo phú, Đắc thú lâm tuyền thành đạo ca và 09 câu sư đệ vấn đáp. Nội dung tư tưởng chủ yếu bàn đến Tâm, tức Tâm tức Phật, con đường tu Tâm, Phật tại Tâm: “Trần Khâm nói về Tâm, duy nhất chỉ có Tâm không có pháp nào khác. Từ Tâm mà giải thích Tính, Vọng, Niệm, Nhân, Ngã, Thực tướng. Chỉ cần tu tâm là đủ không truy cầu Cực lạc, quả báo. Tu Tâm diệt được Tam nghiệp. Như vậy đây là tư tưởng Tâm tông tức Thiền tông” [49; tr 625]. Tác giả kết luận chung về tư tưởng Thiền học đời Trần là: “Tư tưởng thiền tông kết hợp với tư tưởng Bát Nhã ngay từ Trung Quốc chiếm chủ đạo trong tông Trúc Lâm” [49; tr 645]. Qua những nhận định trên đây tác giả Nguyễn Duy Hinh đã khẳng định tư tưởng thiền học đời Trần là tư tưởng của Thiền tông được truyền từ Trung Quốc sang nhưng các nhà thiền học đời Trần đã không kế thừa nguyên xi mà có sự Việt hóa. Phản ánh tư duy độc lập trong sự kế thừa và phát triển thiền học phù hợp với điều kiện xã hội, tư duy của người Việt trong xã hội đương thời. 16 Tác giả Nguyễn Hùng Hậu trong các tác phẩm: Góp phần tìm hiểu tư tưởng triết học Phật giáo của Trần Thái Tông, Lược khảo tư tưởng thiền Trúc Lâm Việt Nam, Tinh thần nhập thế của Phật giáo Việt Nam thời Lý – Trần đã nghiên cứu tư tưởng Thiền học đời Trần một cách có hệ thống gồm các vấn đề: Bản thể luận, nhận thức luận, giải thoát luận. Tác giả khẳng định về cơ bản, tư tưởng Thiền học đời Trần là tư tưởng thiền hướng nội, biện tâm, phá chấp, nhập thế… tác giả đã đưa ra kết luận như sau: “sống nhập trần, hòa quang đồng trần tích cực. Nhưng khác với Huệ Năng và Thiền tông Trung Quốc, và có lẽ cũng là một đóng góp độc đáo của Phật giáo Việt Nam là ở chỗ, Thượng Sĩ cho rằng khi tâm con người bao dung, mở rộng, bao chứa được tâm của vạn pháp, nói cách khác, đạt tới cái tâm của vạn pháp, khi đó là đạt đến tâm Phật, là giác ngộ, là giải thoát… Cái nhập thế này là nhập thế vì đồng loại, xã hội vì Tổ quốc, quê hương đất nước, chứ không phải là vì cá nhân như các thiền sư Trung Hoa đã làm” [42; tr 103]. Thêm vào đó tác giả còn nhấn mạnh: “mọi hành động trong cuộc sống hàng ngày đều là Thiền. Kết hợp với tư tưởng tùy nghi, hợp thời trên thì đánh giặc cũng là Thiền. Phải chăng đây là nét đặc sắc độc đáo của Phật giáo Việt Nam? Nếu quả như vậy, thì quan niệm về từ bi, về giới cấm sát sinh của Phật giáo Việt Nam hoàn toàn khác Phật giáo Ấn- Trung” [42; tr 104]. Như vậy, tác giả Nguyễn Hùng Hậu đã phát hiện ra đặc điểm khác biệt của tư Tưởng thiền học đời Trần với các phái thiền khác ở tính chất và phương pháp thiền. Thiền không chỉ giới hạn ở các hành vi giã gạo, gánh nước, bổ củi của các nhà sư trong các thiền viện mà thiền có thể thực hiện ngay trong các hoạt động diễn ra trong cuộc sống thường nhật của mỗi cá nhân, trong đời sống hiện thực. Cuốn Thiền học Trần Thái Tông của Nguyễn Đăng Thục do nhà xuất bản Văn hóa thông tin phát hành năm 1996 đã nghiên cứu tư tưởng thiền học của Trần Thái Tông qua các tác phẩm tiêu biểu Khóa Hư lục, Thiền tông chỉ nam tự. Tác giả dùng phương pháp tiếp cận triết học để nghiên cứu tư tưởng của hai tác phẩm này. Trong đó phân tích mối quan hệ giữa thi ca với thiền, tâm lý học với tri thức, đạo đức học với siêu hình học, triết lý Trung quán, luân lý đạo đức học… Nghiên cứu