Tài liệu Xây dựng mô hình truyền thống ứng phó biến đổi khí hậu có sự tham gia của người dân xã nam phú, huyện tiền hải, tỉnh thái bình luận văn ths. biến đổi khí hậu

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA SAU ĐẠI HỌC NGUYỄN THỊ TÚ ANH XÂY DỰNG MÔ HÌNH TRUYỀN THÔNG ỨNG PHÓ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU CÓ SỰ THAM GIA CỦA NGƢỜI DÂN XÃ NAM PHÚ, HUYỆN TIỀN HẢI, TỈNH THÁI BÌNH LUẬN VĂN THẠC SĨ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU HÀ NỘI – 2016 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA SAU ĐẠI HỌC NGUYỄN THỊ TÚ ANH XÂY DỰNG MÔ HÌNH TRUYỀN THÔNG ỨNG PHÓ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU CÓ SỰ THAM GIA CỦA NGƢỜI DÂN XÃ NAM PHÚ, HUYỆN TIỀN HẢI, TỈNH THÁI BÌNH LUẬN VĂN THẠC SĨ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Chuyên ngành: BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Mã số: Chƣơng trình đào tạo thí điểm Người hướng dẫn khoa học: GS. TSKH Nguyễn Đức Ngữ HÀ NỘI – 2016 MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN DANH MỤC VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG BIỂU MỞ ĐẦU .......................................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .................................................. 5 1.1. Các khái niệm, định nghĩa ......................................................................................... 5 1.2. Các nghiên cứu trên thế giới về truyền thông BĐKH ............................................... 9 1.2.1. Các nghiên cứu trên thế giới về truyền thông BĐKH ............................................ 9 1.2.2. Các nghiên cứu tại Việt Nam về truyền thông BĐKH ......................................... 12 CHƢƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................... 19 2.1. Cơ sở lý luận ............................................................................................................ 19 2.2. Tiêu chí đánh giá mức độ hiệu quả ứng phó với BĐKH của hoạt động/mô hình/cách làm hay ........................................................................................................................... 19 2.3. Phƣơng pháp nghiên cứu ......................................................................................... 27 2.4. Giới thiệu địa bàn nghiên cứu – xã Nam Phú, huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình ............... 32 CHƢƠNG 3: XÂY DỰNG VÀ KIỂM NGHIỆM MÔ HÌNH TRUYỀN THÔNG ỨNG PHÓ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU CÓ SỰ THAM GIA CỦA CỘNG ĐỒNG ......................... 36 3.1. Tiến trình xây dựng mô hình truyền thông ứng phó BĐKH có sự tham gia của cộng đồng dân cƣ xã Nam Phú, huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình. ................................. 36 3.2. Mô hình truyền thông ứng phó BĐKH có sự tham gia của cộng đồng ................... 48 KẾT LUẬN .................................................................................................................... 51 KHUYẾN NGHỊ ............................................................................................................ 52 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................................. 54 PHỤ LỤC ....................................................................................................................... 58 CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn là kết quả nghiên cứu của riêng học viên, các số liệu khảo sát, thực nghiệm đƣợc công bố trong luận văn chƣa đƣợc ngƣời nào nghiên cứu và công bố cả trong nƣớc và trên thế giới. Tác giả Nguyễn Thị Tú Anh LỜI CẢM ƠN Trƣớc hết, với tình cảm chân thành và lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin gửi lời cảm ơn tới GS.TSKH Nguyễn Đức Ngữ ngƣời đã trực tiếp hƣớng dẫn và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn Khoa sau Đại học – Đại học Quốc gia Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập cũng nhƣ trong suốt quá trình nghiên cứu, hoàn thành và bảo vệ luận văn. Tôi xin trân trọng cảm ơn các thầy giáo trong Hội đồng xét duyệt Đề cƣơng luận văn đã có những định hƣớng, góp ý cho tôi ngay từ bƣớc đầu xây dựng đề cƣơng luận văn. Tôi xin trân trọng cảm ơn các thầy, cô trong Hội đồng chấm luận văn. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các bạn bè, đồng nghiệp thuộc Trung tâm Bảo tồn sinh vật biển và Phát triển cộng đồng (MCD) đã giúp tôi trong quá trình nghiên cứu thực địa để hoàn thành luận văn. Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn bên cạnh động viên và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập cho đến khi hoàn thành và bảo vệ luận văn. Hà Nội, ngày tháng năm 2016 Tác giả Nguyễn Thị Tú Anh DANH MỤC VIẾT TẮT KHCNMT AMDI APEC Khoa học công nghệ môi trƣờng Asian management & development institule: Viện quản lý và phát triển châu Á Asia pacific economic cooperation: Diễn đàn hợp tác kinh tế châu Á – Thái Bình Dƣơng ASEM The Asia – Europe Meeting: Diễn đàn hợp tác Á – Âu BĐKH Biến đổi khí hậu CARE Hợp tác xã cho việc gửi hàng của Mỹ sang châu Âu COP Conference of Parties: Hội nghị các bên ĐKHĐ Đăng ký hành động FAO Food and agriculture organization of United nations: Tổ chức Lƣơng thực và Nông nghiệp Liên Hiệp Quốc G8 Group of eight: nhóm 8 quốc gia có nền công nghiệp hàng đầu thế giới. GDHĐ Giáo dục hành động IDRC IMHEN IPCC ISET MCD International development research centre: Trung tâm quốc tế nghiên cứu phát triển. Viện Khí tƣợng thủy văn và môi trƣờng Intergovernmental panel on climate change: Uỷ ban liên chính phủ về biến đổi khí hậu Viện Chuyển đổi Xã hội và Môi trƣờng Centre for Marinelife Conservation and Community Development: Trung tâm Bảo tồn Sinh vật biển và Phát triển cộng đồng NGO Non-governmental organization: Tổ chức phi chính phủ NISTPASS Viện Chiến lƣợc và Chính sách Khoa học và Công nghệ PCLB Phòng chống lụt bão PRA PT KT-XH Participatory rural appraisal: phƣơng pháp đánh giá nhanh nông thôn. Phát triển kinh tế xã hội SRD Centre for sustainable rural development: Trung tâm phát triển nông thôn bền vững UBND Uỷ ban nhân dân UN United Nations: Liên Hợp Quốc UNDP UNFCCC WB United Nations development programe: Chƣơng trình Phát triển Liên Hợp Quốc United nations Framework convention on Climate Change: Công ƣớc Khung của Liên Hợp Quốc về biến đổi khí hậu World bank: Ngân hàng thế giới DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Các thảm họa xảy ra ở xã Nam Phú ..............................................................34 Bảng 2.2: Thông tin tổng hợp của ba xã Nam Phú, Nam Thịnh và Nam Hƣng ...............35 Bảng 3.1: Kết quả điều tra trƣớc khi xây dựng mô hình truyền thông ..........................37 Bảng 3.2: Tổng hợp kết quả sau khi triển khai mô hình ...............................................45 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1: Tiến trình xây dựng Mô hình truyền thông ứng phó BĐKH ........................37 Hình 3.2: Lớp tập huấn cho tuyên truyền viên ..............................................................41 Hình 3.3: Biểu đồ So sánh kết quả trƣớc và sau khi xây dựng mô hình truyền thông .........47 Hình 3.4: Sơ đồ mô hình truyền thông ........................................................................................46 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Biến đổi khí hậu (BĐKH) là một trong những thách thức lớn đối với toàn cầu và Việt Nam, đặc biệt với các vùng ven biển. Trƣớc khi công bố bản báo cáo đánh giá thứ tƣ của IPCC vào cuối năm 2007, một nghiên cứu của Ngân Hàng Thế Giới cho thấy Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hƣởng nặng nề nhất trên toàn cầu từ các hậu quả của hiện tƣợng biến đổi khí hậu: trong 84 quốc gia đang phát triển ven biển đƣợc điều tra về mực nƣớc biển dâng [20]. Việt Nam đứng đầu về những tác động đến dân số, GDP, khả năng mở rộng đô thị và các khu vực đất ngập nƣớc, cũng nhƣ xếp hạng 2 đối với các ảnh hƣởng về quỹ đất (sau Bahamas) và khả năng mở rộng đất nông nghiệp (sau Ai Cập) [31]. Cùng nhận định nhƣ nghiên cứu trên, bản Đánh giá Stern nổi tiếng về kinh tế học của hiện tƣợng biến đổi khí hậu xác nhận mức độ tổn thƣơng cao của Việt Nam đối với các biến đổi khí hậu [30]. Khoảng 43 triệu ngƣời Việt Nam hoặc hơn 55% dân số cả nƣớc (38% dân số đô thị Việt Nam) đang sinh sống tại những vùng ven biển có cao độ thấp và dễ bị tổn thƣơng [26]. Đây là tỉ lệ phần trăm cao nhất trên toàn thế giới. Đặc biệt, sinh kế trong các vùng đồng bằng chủ yếu, tập trung đông dân cƣ của sông Cửu Long và sông Hồng đang bị ảnh hƣởng. Ví dụ, tới 20.000 km2 của lƣu vực đồng bằng sông Cửu Long sẽ bị ngập sau mực nƣớc biển tăng 1 m [23]. Biến đổi khí hậu đã trở thành thách thức lớn với mọi cộng đồng. Những nơi khó khăn và sinh kế phụ thuộc nhiều vào nguồn tài nguyên thiên nhiên chính là nơi dễ bị tổn thƣơng nhất do biến đổi khí hậu. Ngƣời dân ven biển là đối tƣợng dễ bị tổn thƣơng nhất do chủ yếu sinh kế dựa vào nguồn tài nguyên thiên nhiên, họ có năng lực thích ứng hạn chế và thƣờng sinh sống ở những vùng địa lý dễ bị tổn thƣơng nhất bởi thiên tai, trong khi lại thiếu các nguồn lực cần thiết để đƣơng đầu với rủi ro. Vì thế một trong những nhiệm vụ quan trọng đƣợc nhấn mạnh trong Chƣơng trình mục tiêu quốc gia ứng phó với biến đổi khí hậu là đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức và trách nhiệm cho toàn xã hội về biến đổi khí hậu, với mục tiêu đến năm 2015 có trên 80% cộng đồng dân cƣ và 100% công chức, viên chức nhà nƣớc có hiểu biết cơ bản về biến đổi khí hậu và các tác động của nó [15]. 1 Công tác truyền thông đƣợc xem là một công cụ quan trọng có tác động làm thay đổi nhận thức và hành vi, để con ngƣời tự nguyện tham gia vào các hoạt động ứng phó với biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, hiện nay dù công tác tuyên truyền đƣợc tiến hành tích cực, nhận thức về biến đổi khí hậu đƣợc nâng cao hơn trong mấy năm trở lại đây song phần lớn ngƣời dân mới biết đến biến đổi khí hậu mà chƣa hiểu một cách sâu sắc, đầy đủ những vấn đề cơ bản của biến đổi khí hậu và những tác động của chúng. Hơn thế nữa về những giải pháp mà bản thân và cộng động phải thực hiện để thích ứng và giảm nhẹ biến đổi khí hậu chƣa đƣợc thể hiện trên thực tế, trong đó đặc biệt là tham gia quá trình ra quyết định. Trong bối cảnh đó, việc nâng cao nhận thức và tăng cƣờng năng lực ứng phó với biến đổi khí hậu sẽ đặc biệt quan trọng để đảm bảo tính hiệu quả và phù hợp của các giải pháp thích ứng cả từ phía chính quyền và khu vực tƣ nhân. Đồng thời tăng cƣờng vai trò của các cộng đồng dễ bị tổn thƣơng nhất trong quá trình ra quyết định. Vì vậy, việc xây dựng các công cụ, mô hình, giải pháp truyền thông hiệu quả các thông tin chính xác về ứng phó với biến đổi khí hậu và chia sẻ tri thức từ các nguồn khác nhau là thực sự cần thiết. Đó sẽ là cơ sở để hỗ trợ cho tất cả quá trình ra quyết định liên quan đến thích ứng và giảm nhẹ với biến đổi khí hậu. Truyền thông ứng phó với biến đổi khí hậu có sự tham gia của ngƣời dân là hƣớng nghiên cứu mới đƣợc tổng kết từ những kinh nghiệm truyền thông về biến đổi khí hậu. Theo đó, tăng cƣờng tính dân chủ, tạo sự đồng thuận trong cộng đồng, nâng cao hiệu quả của truyền thông. Nhiệm vụ trọng tâm của đề tài là nghiên cứu các hình thức truyền thông và phƣơng pháp truyền thông để từ đó lựa chọn và xây dựng một mô hình truyền thông về ứng phó với biến đổi khí hậu bảo đảm có sự tham gia của cộng đồng dân cƣ, phù hợp với tình hình, đặc điểm của địa phƣơng đảm bảo tính hiệu quả và khả thi, đồng thời có thể nhân rộng ra những địa phƣơng có điều kiện tƣơng tự. Tác giả lựa chọn xã Nam Phú, huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình để tiến hành triển khai nghiên cứu xây dựng mô hình truyền thông ứng phó với biến đổi khí hậu có sự tham gia của ngƣời dân vì các lý do sau: Cộng đồng dân cƣ đang sinh sống tại địa bàn nghiên cứu của tác giả, xã Nam Phú, huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình đang chịu ảnh hƣởng hết sức to lớn của biến đổi khí hậu và nguy cơ của nó ngày càng lớn. [17] 2 Từ năm 2008 xã Nam Phú đã đƣợc Trung tâm Bảo tồn sinh vật biển và Phát triển cộng đồng (MCD) triển khai một số dự án và đã có những kết quả đƣợc ghi nhận. Đây chính là tiền đề tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả khi tiếp xúc, làm việc và triển khai nghiên cứu tại địa bàn xã. Cho đến nay, đã có một số dự án và một vài chƣơng trình tuyên truyền, phổ biến kiến thức về biến đổi khí hậu đƣợc thực hiện tại xã, tuy nhiên chƣa có một mô hình truyền thông ứng phó với biến đổi khí hậu nào đƣợc xây dựng và triển khai. Bên cạnh đó hiệu quả của các chƣơng trình hay dự án này còn hạn chế và vai trò, sự tham gia của cộng đồng dân cƣ trong việc ứng phó biến đổi khí hậu vẫn chƣa đƣợc nâng cao nhƣ mong đợi. Từ những lý do trên tên đề tài đƣợc xác định là “Xây dựng mô hình truyền thông ứng phó với biến đổi khí hậu có sự tham gia của người dân xã Nam Phú, huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình”. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Đánh giá đƣợc mức độ nhận thức và sự tham gia của ngƣời dân trong việc chủ động ứng phó biến đổi khí hậu tại thời điểm nghiên cứu, xác định đƣợc nội dung truyền thông. - Nghiên cứu, áp dụng đƣợc các cách tiếp cận mới trong truyền thông và xây dựng đƣợc mô hình truyền thông ứng phó với biến đổi khí hậu có sự tham gia của ngƣời dân hiệu quả và khả thi với địa phƣơng nhằm nâng cao nhận thức và tăng cƣờng năng lực chủ động ứng phó biến đổi khí hậu, trong đó xây dựng đƣợc một Bảng đăng ký cải thiện hành động ứng phó với biến đổi khí hậu có sự tham gia của ngƣời dân. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu - Các hộ gia đình có sinh kế chính là nông nghiệp, thủy sản và du lịch tại xã Nam Phú, huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình. - Các hình thức, giải pháp, mô hình truyền thông hiệu quả và khả thi. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Không gian nghiên cứu: Giới hạn phạm vi nghiên cứu tại địa bàn xã Nam Phú, huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình, bên cạnh nghiên cứu mở rộng điều tra tại hai xã Nam 3 Hƣng và Nam Thịnh giáp với xã Nam Phú và cùng thuộc vùng đệm Khu Bảo tồn thiên nhiên huyện Tiền Hải để đối chứng. - Thời gian nghiên cứu: tháng 10 năm 2014 đến tháng 11 năm 2015. 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của vấn đề nghiên cứu 4.1. Ý nghĩa khoa học: Kết quả Luận văn góp phần xây dựng cơ sở khoa học cho việc khẳng định đƣợc vai trò sự tham gia của cộng đồng trong việc truyền thông ứng phó với biến đổi khí hậu. Đồng thời, xây dựng đƣợc mô hình truyền thông ứng phó với biến đổi khí hậu có sự tham gia của công đồng có hiệu quả. 4.2. Ý nghĩa thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ góp phần thực hiện nhiệm vụ chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu, phát triển bền vững kinh tế, xã hội tại địa phƣơng đồng thời đề tài là cơ sở để mở rộng áp dụng các mô hình truyền thông nâng cao nhận thức và tăng cƣờng năng lực ứng phó với biến đổi khí hậu, trong đó xây dựng đƣợc các thỏa thuận chung có sự tham gia và cam kết của ngƣời dân tại các xã có điều kiện tƣơng tự xã Nam Phú, huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình. 5. Kết cấu luận văn Ngoài các phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chƣơng: Chƣơng 1: Tổng quan vấn đề nghiên cứu Chƣơng 2: Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu Chƣơng 3: Xây dựng và kiểm nghiệm mô hình truyền thông ứng phó với biến đổi khí hậu có sự tham gia của cộng đồng dân cƣ. 4 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Các khái niệm, định nghĩa 1.1.1. Biến đổi khí hậu: Biến đổi khí hậu là sự biến đổi trạng thái của hệ thống khí hậu, có thể đƣợc nhận biết qua sự biến đổi về trung bình và sự biến động của các thuộc tính của nó theo một xu hƣớng nhất định, đƣợc duy trì trong một thời gian đủ dài, điển hình là vài thập kỷ hoặc dài hơn.[24] Biến đổi khí hậu có thể xảy ra do các nguyên nhân tự nhiên hoặc nhân tạo: Các yếu tố tự nhiên có thể làm cho khí hậu của trái đất thay đổi bao gồm sự thay đổi về cƣờng độ bức xạ của mặt trời, sự thay đổi chậm về quỹ đạo của trái đất quanh mặt trời, các hoạt động kiến tạo của vỏ trái đất, các hoạt động núi lửa, sự thay đổi chuyển động của các dòng hải lƣu trong các đại dƣơng. Các hoạt động của con ngƣời làm thay đổi thành phần của khí quyển (ví dụ việc đốt nhiên liệu hóa thạch) và làm thay đổi bề mặt trái đất (ví dụ nhƣ nạn phá rừng, khai khoáng, canh tác nông nghiệp, đô thị hóa, sa mạc hóa, v.v.) Nguyên nhân chính của sự biến đổi khí hậu hiện nay của trái đất là do sự gia tăng các hoạt động tạo ra các khí gây hiệu ứng nhà kính, các hoạt động khai thác quá mức các bể hấp thụ và bể chứa cácbon nhƣ các hệ sinh thái rừng, các hệ sinh thái biển, ven bờ và đất liền khác. Những biến đổi trên sẽ tác động và gây hậu quả rất lớn đến tất cả các lĩnh vực của xã hội [9]. 1.1.2. Ứng phó với biến đổi khí hậu [14] Biến đổi khí hậu đang diễn ra và là quá trình không thể đảo ngƣợc. Nhân loại có thể ứng phó với biến đổi khí hậu bằng cách thích ứng với tác động của nó (để làm giảm thiệt hai do biến đổi khí hậu gây ra) và bằng cách giảm phát thải khí gây hiệu ứng nhà kính (giảm nhẹ) để làm giảm mức độ và cƣờng độ của sự thay đổi. a. Thích ứng với biế n đổ i khí hậu [14] 5 Thích ƣ́ng với biế n đổ i khí hâ ̣u là sƣ̣ điề u chỉnh c ác hê ̣ thố ng tƣ̣ nhiên hoă ̣c con ngƣời đố i với s ự thay đổi của hoàn cảnh s ống hoă ̣c môi trƣờng , nhằ m mu ̣c đić h giảm khả năng bị tổn thƣơng do bi ến đổi khí hậu và tâ ̣n du ̣ng các cơ hô ̣i do nó mang la ̣i c ả trong ngắn hạn và dài hạn. b. Giảm nhẹ biến đổi khí hậu [14] Giảm nhẹ biến đổi khí hậu là các hoạt động nhằm giảm mức độ hoặc cƣờng độ phát thải khí nhà kính trong nh ững thập kỷ tới. Hiệu quả giảm nhẹ chỉ có thể đạt đƣợc khi các chính sách phù hợp đƣợc đƣa ra một cách đầy đủ và loại bỏ đƣợc các rào cản liên quan. Năng lực thích ứng và giảm nhẹ phụ thuộc vào hoàn cảnh kinh tế-xã hội và môi trƣờng cũng nhƣ tính sẵn sàng của hệ thống thông tin và trình độ công nghệ của mỗi quốc gia. 1.1.3. Truyền thông Truyền thông là quá trình liên tục trao đổi thông tin, tƣ tƣởng, tình cảm… chia sẻ kỹ năng và kinh nghiệm giữa hai hoặc nhiều ngƣời nhằm tăng cƣờng hiểu biết lẫn nhau, thay đổi nhận thức, tiến tới điều chỉnh hành vi và thái độ phù hợp với nhu cầu phát triển của cá nhân, của nhóm, của cộng đồng và xã hội. [10] a. Các yếu tố của truyền thông Truyền thông thông tin bao gồm 9 yếu tố, trong đó 2 yếu tố là những thành phần chính yếu của một quá trình truyền thông thông tin – ngƣời gửi (sender) và ngƣời nhận (receiver). Hai thành phần khác chính là những công cụ truyền thông chủ yếu – thông điệp (message) và phƣơng tiện truyền thông (media). 4 yếu tố còn lại là các chức năng của truyền thông thông tin – mã hóa, giải mã, phản ứng và phản hồi. Yếu tố sau cùng là sự nhiễu thông tin trong hệ thống này. Những yếu tố trên đƣợc giải thích nhƣ sau: [10] - Ngƣời gửi: là bên gửi thông điệp cho một bên khác. - Mã hõa: là quá trình diễn dịch tƣ duy thành hình thức biểu tƣợng. - Thông điệp: là tập hợp các biểu tƣởng mà ngƣời gửi chuyển đi. 6 - Phƣơng tiện truyền thông: là những kênh truyền thông mà thông qua đó thông điệp di chuyển từ ngƣời gửi đến ngƣời nhận. - Giải mã: là quá trình mà nhờ đó ngƣời nhận ấn định ý nghĩa cho các biểu tƣợng đã đƣợc mã hóa bởi ngƣời gửi. - Ngƣời nhận: là bên tiếp nhận thông điệp đƣợc gửi bởi một bên khác. - Phản ứng: là những hành động phản ứng của ngƣời nhận sau khi đã xem thông điệp. - Thông tin phản hồi: là một phần phản ứng của ngƣời nhận đƣợc truyền thông ngƣợc lại cho ngƣời gửi. - Nhiễu thông tin: là trạng thái ngoài dự kiến hay sự méo mõ của thông tin xảy ra trong suốt quá trình truyền thông thông tin, nó gây hậu quả là ngƣời nhận sẽ tiếp nhận một thông điệp khác hẳn so với thông điệp ban đầu của ngƣời gửi. b. Mục đích truyền thông Nâng cao kiến thức, thay đổi nhận thức, thái độ và hành vi của ngƣời nhận thông tin thông qua các cách tiếp nhận, hình thức và phƣơng tiện khác nhau, ngƣời làm công tác truyền thông (tuyên truyền viên) sẽ truyền đạt các thông tin (thông điệp truyền thông) tới ngƣời nhận thông tin (đối tƣợng truyền thông). [10] c. Các phương thức truyền thông Có 3 phƣơng thức truyền thông thƣờng đƣợc sử dụng. Đó là: - Truyền thông một chiều: Bằng phƣơng thức này ngƣời truyền thông gửi thông điệp truyền thông tới ngƣời nhận thông điệp truyền thông qua kênh truyền thông mà không có điều kiện nhận đƣợc sự phản hồi của đối tƣợng truyền thông. [10] Phƣơng thức này thƣờng đƣợc dùng để truyền những thông điệp truyền thông có tính khẩn cấp (thí dụ: vỡ đê, cháy nhà v.v…) hoặc là những thông tin cần phổ biến (thí dụ: ngày, giờ, địa điểm họp, ngày lĩnh lƣơng v.v…). - Truyền thông hai chiều: Theo phƣơng thức này, thông điệp truyền thông đƣợc trao đổi giữa ngƣời gửi và ngƣời nhận thông điệp thông qua kênh truyền thông. Ngƣời gửi thông điệp có điều kiện thu thập các thông tin phản hồi từ phía ngƣời nhận. Quá trình này có thể lặp đi, lặp lại nhiều lần. [10] 7 Phƣơng thức này thƣờng đƣợc sử dụng trong các cuộc thăm dò ý kiến, dƣ luận xã hội về một chủ trƣơng, một dự án v.v…hoặc về một sản phẩm, một dịch vụ…cần tham khảo ý kiến rộng rãi nhằm hoàn thiện trƣớc khi triển khai. - Phương thức truyền thông nhiều chiều: Khác với phƣơng thức truyền thông hai chiều, phƣơng thức truyền thông nhiều chiều đòi hỏi ngƣời gửi thông điệp truyền thông cần hiểu biết đối tƣợng truyền thông trƣớc khi gửi thông điệp truyền thông. Để làm đƣợc việc này, ngƣời làm truyền thông phải tổ chức thu thập thông tin từ phía đối tƣợng truyền thông. Có nhiều phƣơng pháp thu thập thông tin, song phổ biến và hiểu quả nhất là tiến hành điều tra, khảo sát, nghiên cứu thực tế tại cơ sở. Vì vậy quá trình truyền thông theo phƣơng thức nhiều chiều bao gồm 3 bƣớc thu thập thông tin về đối tƣợng truyền thông, gửi thông điệp truyền thông tới đối tƣợng truyền thông, phản hồi thông tin từ phía đối tƣợng truyền thông. [10] Phƣơng thức truyền thông nhiều chiều thƣờng đƣợc sử dụng trong các chiến dịch truyền thông quy mô lớn (thí dụ: về Chƣơng trình xóa đói giảm nghèo, về phòng chống HIV/AIDS, v.v…). Các kênh truyền thông trong phƣơng thức này thƣờng là các phƣơng tiện thông tin đại chúng (báo chí, phát thanh, truyền hình v.v…) hoặc kết hợp với nhiều kênh khác nhau (nhƣ mít tinh, cổ động, hội nghị, hội thảo, huấn luyện v.v…kết hợp với các phƣơng tiện truyền thông đại chúng. 1.1.4. Tham gia Tham gia – participation đƣợc dịch thành 2 từ tham dự và tham gia. Theo GS Tô Duy Hợp thì tham dự là tham gia ở mức thấp còn tham gia là tham dự ở mức cao. Và phƣơng pháp luận tham gia là phƣơng pháp luận đi từ dƣới lên tức là đi từ ngƣời dân và trở thành khoa học. Tham gia của cộng đồng Khái niệm “sự tham gia của cộng đồng” (community participation) đƣợc hình thành từ hai yếu tố: đó là yếu tố “cộng đồng” (community) và yếu tố “sự tham gia” (participation). Theo Wates Nick, “cộng đồng” có thể định nghĩa là “một nhóm ngƣời sống trong cùng một khu vực địa lý và có chia sẻ nhiều đặc điểm chung”. Còn theo Nabeel Hamdi trong cuốn sách (viết cùng Reinhard Goethert) “Hành động trong quy hoạch thành phố: 8 định hƣớng cho sự tham gia của cộng đồng” (Action Planning for Cities: A Guide to Community Practice, 1997), khái niệm “cộng đồng” có “tính chất địa lý và xã hội” và “diễn tả một nhóm ngƣời sống trong cùng một khu vực sinh sống và có những hoạt động mang tính chất tập thể nhằm hƣớng tới một mục tiêu chung” [32]. Theo Wates Nick để định nghĩa “sự tham gia” (participation): cũng trong cuốn “Sổ tay về quy hoạch cộng đồng” của ông thì “sự tham gia” có thể hiểu là “hành động hƣởng ứng bằng cách tham dự vào một công tác nào đó”. Tuy nhiên, định nghĩa này vẫn chƣa thật sự rõ ràng. Theo Clanrence Shubert định nghĩa thuật ngữ “Sự tham gia của cộng đồng” là quá trình trong đó các nhóm dân cƣ của cộng đồng tác động vào quá trình quy hoạch, thực hiện, quản lý, sử dụng hoặc duy trì một dịch vụ, trang thiết bị hay phạm vi hoạt động. Các hoạt động cá nhân không có tổ chức sẽ không đƣợc coi là sự tham gia của cộng đồng. 1.2. Các nghiên cứu trên thế giới và ở Việt Nam về truyền thông BĐKH 1.2.1. Các nghiên cứu trên thế giới Biến đổi khí hậu là vấn đề mang tính toàn cầu, bắt đầu đƣợc quan tâm nghiên cứu từ đầu thế kỷ 19 [40]. Biến đổi khí hậu bắt đầu đƣợc quan tâm nghiên cứu từ những năm 1960. Tuy nhiên, phải đến nửa cuối thập niên 1980, các chiến dịch truyền thông về biến đổi khí hậu mới thực sự đƣợc khởi xƣớng. Thời gian đầu, đa số các hoạt động truyền thông cho công chúng chủ yếu tập trung vào các phát hiện khoa học về biến đổi khí hậu và các báo cáo tổng hợp, đôi khi là về một số hiện tƣợng thời tiết cực đoan, các cuộc họp cấp cao hoặc các cuộc họp hoạch định chính sách. Trong thời gian gần đây, biến đổi khí hậu trở thành chủ đề của nhiều Diễn đàn và Hội nghị cấp cao trên thế giới. Chủ đề này nhận đƣợc nhiều sự chú ý của Liên Hợp Quốc (các báo cáo của IPCC, hội nghị các bên công ƣớc khí hậu COP, báo cáo của UNDP), của các nƣớc G8, IGOS (Ngân hàng Thế giới, OECD) và các tổ chức phi chính phủ. Do qui mô toàn cầu của biến đổi khí hậu, những hậu quả về môi trƣờng, xã hội và văn hóa, vấn đề này ngày càng là chủ đề quan trọng trong truyền thông quốc tế [27]. Nhiều Hội nghị đã ra tuyên bố về biến đổi khí hậu nhƣ Hội nghị cấp cao Á - Âu lần thứ 6 (ASEM 6) họp tháng 11 năm 2006 tại Copenhagen (Đan Mạch), Hội nghị 9 thƣợng đỉnh các nƣớc công nghiệp phát triển (G8) họp tháng 6 năm 2007, Hội nghị cấp cao APEC họp tháng 9 năm 2007 tại Úc, Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc họp tháng 9 năm 2007, Hội nghị quốc tế về Biến đổi khí hậu họp tại Bali (Inđônêxia) tháng 12 năm 2007, và gần đây là Hội nghị diễn đàn kinh tế thế giới họp tại Đa vốt (Thụy Sĩ) tháng 1 năm 2008 v.v... Tổng thƣ ký Liên Hiệp Quốc Ban Ki Moon phát biểu trong thông điệp gửi Chính phủ các nƣớc rằng "Biến đổi khí hậu cũng khiến nhân loại phải đối mặt với những đe dọa to lớn nhƣ chiến tranh", rằng "Biến đổi khí hậu không chỉ là vấn đề môi trƣờng, mà còn là mối đe dọa toàn diện, ảnh hƣởng đến sức khỏe con ngƣời, đến tình trạng cung cấp lƣơng thực toàn cầu, đến vấn đề di dân và đe dọa nền hòa bình và anh ninh thế giới". Nhiều nƣớc đã thành lập các tổ chức để chỉ đạo và điều phối các hoạt động ứng phó với biến đổi khí hậu, xây dựng các chƣơng trình, chiến lƣợc hoặc kế hoạch hành động quốc gia ứng phó với biến đổi khí hậu. Cộng đồng khoa học từ lâu đã thừa nhận tầm quan trọng của việc truyền thông về biến đổi khí hậu. Kể từ đầu những năm 1990, nhiều nghiên cứu đã xuất hiện trong đó phân tích cách thức truyền thông hiện nay về biến đổi khí hậu đối với các đối tƣợng khác nhau. Số lƣợng các nghiên cứu này ngày một tăng lên [22]. Đã có một vài bài viết giới thiệu trong lĩnh vực này, chẳng hạn nhƣ của Susanna Moser (2010), Truyền thông biến đổi khí hậu: Lịch sử, thách thức, quá trình, định hƣớng tƣơng lai [28]; Alison Anderson (2009), Xây dựng một chƣơng trình nghiên cứu để phân tích sâu hơn trung gian truyền thông biến đổi khí hậu; hay Anabela Carvalho (2010 ) Mô tả các khía cạnh chính trị của truyền thông đầy đủ, an toàn và nghiên cứu tổng quan về các lĩnh vực của nó trong khi chƣa có đối tƣợng và đặc điểm. Nhiều dự án truyền thông đƣợc nghiên cứu, xây dựng, tài trợ và triển khai bởi các tổ chức lớn nhƣ UN, FAO, UNDP, NGOs…Tuy nhiên chúng không đi sâu vào nghiên cứu xây dựng mô hình truyền thông ứng phó biến đổi khí hậu mà chủ yếu là lồng ghép các hoạt động truyền thông hoặc tiếp cận ở qui mô khác nhau. Một số nghiên cứu, dự án, hội nghị ở các khu vực khác nhau đƣợc triển khai, ví dụ nhƣ: Năm 2007, tại Bali - Indonesia đã có một cuộc tranh luận sôi nổi về Truyền thông biến đổi khí hậu đƣợc tổ chức bởi Viện Quốc tế về phát triển kinh tế, một trong các Hội nghị biến đổi khí hậu hàng năm của Liên hợp quốc. 10 Năm 2002 và 2007, tại Phần Lan, chƣơng trình truyền thông biến đổi khí hậu đƣợc tài trợ và phối hợp một số sáng kiến truyền thông quy mô nhỏ. Để đáp ứng nhu cầu phối hợp liên tục, một nhóm hƣớng dẫn Truyền thông biến đổi khí hậu đặc biệt đƣợc thành lập bởi Bộ Môi trƣờng. Mục đích chính của nhóm là tạo cơ sở nền tảng để phối hợp các chiến lƣợc và thực hiện truyền thông của cơ quan nhà nƣớc có hiệu quả bằng cách cải thiện sự hợp tác giữa các tổ chức khác nhau. Nhóm này đảm bảo rằng các công dân và đô thị đƣợc cung cấp các thông tin về các biện pháp giảm thiểu và thích ứng. Năm 2008, Đại học Yale, Mỹ đã tiến hành nghiên cứu và triển khai dự án về truyền thông biến đổi khí hậu quy mô lớn cho toàn thể ngƣời dân nƣớc Mỹ, với mục tiêu: Nâng cao hiểu biết của công chúng về biến đổi khí hậu cũng nhƣ các giải pháp thích ứng và giảm thiểu các tác động của biến đổi khí hậu; Thúc đẩy hành động của các nhà lãnh đạo, quần chúng, các doanh nghiệp, giới học giả và truyền thông nhằm cài thiện hơn nữa kiến thức và hiểu biết cho ngƣời Mỹ [33]. Năm 2013, tại Bắc Kinh, Trung Quốc, hội nghị quốc tế về Truyền thông biến đổi khí hậu: Nghiên cứu và Thực hành. Hội thảo đƣợc phối hợp tổ chức bởi Trung tâm Truyền thông biến đổi khí hậu Trung Quốc (China4C), Oxfam Hồng Kông và Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Xã hội Báo chí Đại học Renmin. Năm 2010, tại Guatemala, dự án do UNDP, GEF tài trợ "Truyền thông quốc gia thứ hai tham gia UNFCCC ". Thông qua dự án này, UNDP Guatemala đã có thể hỗ trợ trong việc tăng cƣờng các sáng kiến biến đổi khí hậu của Bộ Môi trƣờng và Tài nguyên thiên nhiên hỗ trợ giáo dục, quá trình nhận thức và đào tạo công lập, cũng nhƣ cho phép Bộ đạt đƣợc tầm lãnh đạo chính trị trong việc tăng cƣờng pháp lý và thể chế của vấn đề biến đổi khí hậu. Ngoài ra, dự án đã đóng một vai trò rất lớn trong việc hỗ trợ các chính phủ Guatemala tại các cuộc đàm phán quốc tế về biến đổi khí hậu, đặc biệt là trong các vòng đàm phán cuối cùng của Nghị định thƣ Kyoto và các hội nghị lần thứ 15 của các bên tham gia Công ƣớc Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu. Năm 2013, tại Ghana Dự án “Khuôn khổ truyền thông rủi ro biến đổi khí hậu cho chính sách phát triển đô thị ven biển” đƣợc triển khai. Mục tiêu dự án nhằm tích hợp phân tích rủi ro khí hậu và giảm nhẹ rủi ro thiên tai vào quy hoạch phát triển thành phố ven biển Ghana. 11