Tài liệu Xây dựng thư viện điện tử tại trung tâm thông tin - thư viện, đại học quốc gia hà nội

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------------------- TRẦN THỊ MINH NGUYỆT XÂY DỰNG THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TẠI TRUNG TÂM THÔNG TIN – THƯ VIỆN, ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI: THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN LUẬN VĂN THẠC SĨ THÔNG TIN THƯ VIỆN HÀ NỘI - 2010 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------------------- TRẦN THỊ MINH NGUYỆT XÂY DỰNG THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TẠI TRUNG TÂM THÔNG TIN – THƯ VIỆN, ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI: THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN Chuyên ngành Khoa học thư viện Mã số: 60 32 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ THÔNG TIN THƯ VIỆN Người hướng dẫn khoa học: TS Nguyễn Huy Chương HÀ NỘI - 2010 MỤC LỤC LỜI NÓI ĐẦU .................................................................................................. 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................. 1 2. Mục đích và mục tiêu nghiên cứu ............................................................. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 3 4. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 4 5. Ý nghĩa khoa học và ứng dụng của đề tài: ................................................ 4 6. Thời gian thực hiện .................................................................................... 4 7. Bố cục luận văn. ........................................................................................ 4 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ THƢ VIỆN ĐIỆN TỬ VÀ XU HƢỚNG PHÁT TRIỂN THƢ VIỆN ĐIỆN TỬ TRONG CÁC TRƢỜNG ĐẠI HỌC TẠI VIỆT NAM ..................................................................................... 6 1.1. Thư viện điện tử và các yếu tố cấu thành thư viện điện tử..................... 6 1.1.1. Khái niệm thư viện điện tử .............................................................. 6 1.1.2. Đặc điểm thư viện điện tử ............................................................... 9 1.1.3. Tầm quan trọng của thư viện điện tử ............................................ 10 1.1.4. Các yếu tố cấu thành thư viện điện tử ........................................... 11 1.2. Khả năng và xu hướng phát triển thư viện điện tử trong các trường Đại học tại Việt Nam .......................................................................................... 13 1.3. Khái quát về Trung tâm Thông tin - Thư viện, Đại học Quốc gia Hà Nội................................................................................................................ 18 1.3.1. Quá trình hình thành và phát triển ............................................... 18 1.3.2. Chức năng, nhiệm vụ ..................................................................... 21 1.3.3. Cơ cấu tổ chức ............................................................................... 22 1.3.4. Cơ sở vật chất và đội ngũ cán bộ .................................................. 24 1.3.5. Nguồn lực thông tin ....................................................................... 24 1.3.6. Đặc điểm nhu cầu tin ..................................................................... 27 CHƢƠNG 2. XÂY DỰNG THƢ VIỆN ĐIỆN TỬ TẠI TRUNG TÂM THÔNG TIN THƢ VIỆN, ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI ..................... 32 2.1. Giai đoạn thí điểm ứng dụng công nghệ thông tin tại Trung tâm (1997 2001) ............................................................................................................ 32 1 2.1.1. Những ngày đầu thành lập Trung tâm (1997): Áp dụng CDS/ISIS .................................................................................................................... 32 2.1.2. Giai đoạn 1997-2001: Sử dụng chương trình xử lý kiểu MARC.. 34 2.2. Giai đoạn từ năm 2002 hết quý I năm 2008: Quản lý thư viện bằng phần mềm thư viện tích hợp Libol............................................................... 37 2.2.1. Tiêu chí lựa chọn phần mềm quản trị thư viện ............................. 37 2.2.2. Triển khai áp dụng phần mềm quản trị thư viện tích hợp Libol tại Trung tâm ................................................................................................... 39 2.2.3. Hệ thống thu thập, xử lý và khai thác tài nguyên điện tử ............. 55 2.2.4. Cơ sở vật chất và hạ tầng kỹ thuật công nghệ ............................... 59 2.2.5. Nguồn tin điện tử ........................................................................... 63 2.3. Giai đoạn từ quý II năm 2008 đến nay: Dự án đầu tư chiều sâu của ĐHQGHN .................................................................................................... 64 2.3.1. Nâng cấp hạ tầng kỹ thuật và công nghệ ....................................... 65 2.3.2. Phần mềm thư viện điện tử Virtual................................................ 70 2.3.3. Tạo lập và phát triển tài nguyên số- vấn đề trọng tâm trong xây dựng TVĐT ................................................................................................ 72 2.3.4. Cán bộ thư viện trong môi trường điện tử. .................................... 77 2.3.5. Người dùng tin trong thư viện hiện đại ......................................... 79 CHƢƠNG 3. ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN THƢ VIỆN ĐIỆN TỬ TẠI TRUNG TÂM TRONG THỜI GIAN TỚI ................................... 83 3.1. Những khó khăn gặp phải trên bước đường hoàn thiện thư viện điện tử. ...................................................................................................................... 83 3.1.1. Ngân sách được cấp hàng năm còn hạn chế .................................. 83 3.1.2. Diện tích, môi trường làm việc và phục vụ bạn đọc còn thiếu và không đảm bảo điều kiện cảnh quan. ......................................................... 83 3.1.3. Trình độ ngoại ngữ, tin học và kỹ năng làm việc .......................... 84 3.1.4. Chưa nhận được sự phối hợp tích cực từ các đơn vị đào tạo trong các công tác chuyên môn ........................................................................... 84 3.1.5. Công tác tuyên truyền, quảng bá nguồn lực thông tin còn chưa thật phong phú, đa dạng .................................................................................... 85 2 3.1.6. Chưa thu hút được nhiều bạn đọc là cán bộ nghiên cứu, giảng dạy trong ĐHQGHN. ........................................................................................ 85 3.2. Định hướng phát triển thư viện điện tử tại Trung tâm trong thời gian tới ...................................................................................................................... 86 3.3.1. Tiếp tục nâng cấp hạ tầng công nghệ thông tin ............................. 86 3.3.2. Hoàn thiện phần mềm Virtual phù hợp với hoạt động của Trung tâm .............................................................................................................. 87 3.3.3. Phát triển nguồn nhân lực, nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ nhằm đáp ứng yêu cầu công tác trong tình hình mới. ................................ 88 3.3.4. Phát triển nguồn thông tin đa dạng, phong phú phù hợp với yêu cầu, chương trình đào tạo của ĐHQGHN. ................................................. 90 3.3.5. Đẩy mạnh và nâng cao hiệu quả công tác thông tin tuyên truyền và quảng bá nguồn lực thông tin..................................................................... 91 3.3.6. Tăng cường các điều kiện đảm bảo chất lượng phục vụ và nâng cao chất lượng phục vụ bạn đọc................................................................. 92 3.3.7. Đào tạo người dùng tin .................................................................. 93 3.2.8. Hợp tác và liên kết ......................................................................... 94 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 96 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 1 3 Các từ viết tắt trong luận văn AACR: Quy tắc biên mục Anh – Mỹ (Anglo- American Cataloging Rules) CD-ROM Đĩa quang chỉ đọc (Compact Dirk- Read Only Memory) CNTT: Công nghệ thông tin CSDL: Cơ sở dữ liệu DDC Khung phân loại thập tiến Dewey (Dewey Decimal Classification) ĐH Đại học ĐHKHTN Đại học Khoa học Tự nhiên ĐHKHXH&NV Đại học Khoa học xã hội và nhân văn ĐHQGHN Đại học Quốc gia Hà Nội IFLA Hiệp hội thư viện Quốc tế (Information Federation of Library Associations and Institutions) ISBD Mô tả thư mục theo tiêu chuẩn Quốc tế (International Standard Bibliographic Description) Libol Phần mềm giải pháp Thư viện điện tử (LIBrary OnLine) MARC Biên mục máy tính đọc được (Machine Readable Catalog ) NDT Người dùng tin TCVN Tiêu chuẩn Việt Nam TT-TV: Thông tin - thư viện TVĐT Thư viện điện tử 1 Thank you for evaluating AnyBizSoft PDF Splitter. A watermark is added at the end of each output PDF file. To remove the watermark, you need to purchase the software from http://www.anypdftools.com/buy/buy-pdf-splitter.html LỜI NÓI ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ngày nay, với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ thông tin, sự hội tụ của các công nghệ hiện đại và chi phí ngày càng giảm đang tạo ra những khả năng, phương thức trao đổi, giao dịch, tư duy làm việc mới cho con người, đặc biệt mang lại những cơ hội to lớn cho những nước đang phát triển, tạo khả năng rút ngắn quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, từng bước phát triển xã hội thông tin và kinh tế tri thức. Công nghệ thông tin đang thay thế dần các phương tiện thủ công, mọi loại hình từ quản trị một bộ máy đến cách thức tiếp nhận kiến thức của mỗi cá nhân… cũng đang từng bước được số hóa. Trong bối cảnh đó, công tác thông tin-thư viện cũng đã, đang và sẽ tiếp tục có những biến đổi sâu sắc với sự hiện hữu của môi trường điện tử trong hoạt động. Xây dựng thư viện điện tử là xu thế khách quan hiện nay nhằm thoả mãn nhu cầu tìm kiếm, khai thác và sử dụng thông tin của con người trong kỷ nguyên mới- kỷ nguyên của tri thức, từng bước đưa thư viện Việt Nam hòa nhập với mạng thông tin- thư viện các nước trong khu vực và thế giới. Cơ quan thông tin – thư viện trực thuộc các trường đại học lấy giáo dục là tiêu chí hoạt động. Đối tượng dùng tin của họ chủ yếu là sinh viên, giảng viên và các nhà nghiên cứu nên có sự đòi hỏi rất cao tính khoa học, tính mới của thông tin. Với vai trò là người bạn đồng hành, trợ thủ đắc lực của giáo viên và sinh viên trong giảng dạy, học tập và nghiên cứu khoa học Trung tâm Thông tin – Thư viện các trường Đại học phải tư vấn, giúp đỡ giáo viên và sinh viên trong việc tìm kiếm nguồn thông tin, khai thác thông tin thông qua các hoạt động, đặc biệt là thông tin điện tử. Đại học Quốc gia Hà Nội là một trong những cơ quan đầu ngành trong hệ thống giáo dục đại học ở Việt Nam, nơi đào tạo đội ngũ những nhà khoa 1 học, cán bộ, những nhà quản lý, doanh nghiệp có trình độ cao cho đất nước. Ngay từ khi thành lập, ban Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội đã xác định được tầm quan trọng của hoạt động thông tin thư viện trong việc cung cấp nguồn tin, thúc đẩy quá trình tự học, tự nghiên cứu cho sinh viên, nâng cao chất lượng giáo dục. Trung tâm Thông tin thư viện Đại học Quốc gia Hà Nội được thành lập theo quyết định số 66/TCCB ngày 14/2/1997 trên cơ sở hợp nhất các thư viện thành viên của các trường đại học thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội. Với mục tiêu phát triển Trung tâm Thông tin - Thư viện trở thành Trung tâm khai thác, cung cấp tài nguyên tri thức hiện đại được quản lý, vận hành ở trình độ quốc tế, có khả năng phục vụ và đáp ứng cao yêu cầu nghiên cứu khoa học và đào tạo đẳng cấp quốc tế của ĐHQGHN. Đồng thời xây dựng Trung tâm trở thành đầu mối liên kết các trung tâm thông tin thư viện đại học trong cả nước, cũng như là đầu mối quốc gia kết nối với mạng thông tin quốc tế, góp phần vào việc mở rộng quan hệ trao đổi thông tin với các trường đại học tiên tiến trong khu vực và thế giới, lãnh đạo Trung tâm đã xác định phải từng bước xây dựng thành công thư viện điện tử. Dự án đầu tư chiều sâu “Xây dựng và phát triển thư viện điện tử tại Trung tâm Thông tinThư viện, ĐHQGHN nhằm nâng cao chất lượng phục vụ nghiên cứu khoa học và đào tạo đẳng cấp quốc tế” đã được Ban giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội phê duyệt. Dự án đã được thực hiện và đang vào giai đoạn sử dụng thử nghiệm kết quả tại các thư viện trực thuộc Trung tâm. Những ý kiến đánh giá phản hồi từ các chuyên gia và người dùng tin là cơ sở để hoàn thiện dự án. Mặt khác, xây dựng thư viện điện tử đang là xu thế phát triển và mục tiêu hướng tới của hầu hết các cơ quan thông tin trong nước, đặc biệt là hệ thống thư viện các trường đại học. Đề tài “ Xây dựng thư viện điện tử tại Trung tâm Thông tin Thư viện, Đại học Quốc gia Hà Nội- Thực trạng và giải pháp hoàn thiện” là một đề tài mang tính thời sự và khoa học rất cao trong giai đoạn hiện nay, là cơ sở kinh nghiệm, định hướng cho thư viện các trường 2 đại học khác trước khi bắt tay vào xây dựng thư viện điện tử. Chính vì thế tôi lựa chọn đề tài này làm đề tài luận văn thạc sỹ Khoa học Thư viện với mong muốn vận dụng những kiến thức, kỹ năng tiếp thu được trong khóa học, từ đó nghiên cứu và đề xuất những giải pháp khả thi nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động thông tin thư viện trong hệ thống thư viện các trường Đại học ở Việt Nam. 2. Mục đích và mục tiêu nghiên cứu Mục đích: Trên cơ sở khảo sát hoạt động tin học hoá tại Trung tâm Thông tin thư viện đưa ra các giải pháp hoàn thiện thư viện điện tử nhằm nâng cao chất lượng đào tạo của Đại học Quốc gia Hà Nội Mục tiêu nghiên cứu: + Khảo sát, đánh giá nguồn lực thông tin hiện có- cơ sở để xây dựng một thư viện hiện đại + Nghiên cứu quy trình xây dựng thư viện điện tử tại Trung tâm + Đề xuất các giải pháp khắc phục hạn chế trong quá trình xây dựng thư viện điện tử để phục vụ ngày càng hiệu quả hơn hoạt động nghiên cứu và học tập của người dùng tin 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Thư viện điện tử tại Trung tâm Thông tin thư viện, Đại học Quốc gia Hà Nội Phạm vi nghiên cứu - Điện tử hoá toàn bộ chu trình đường đi của tài liệu - Quy trình tạo lập và bổ sung bộ sưu tập số - Đánh giá các dịch vụ dành cho người dùng tin trong và ngoài Đại học Quốc gia Hà Nội 3 4. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp phân tích tổng hợp - Phương pháp chuyên gia, điều tra bằng phiếu hỏi, - Phương pháp thực nghiệm - Phương pháp nghiên cứu tài liệu 5. Ý nghĩa khoa học và ứng dụng của đề tài: - Về mặt khoa học: Hoàn thiện lý luận khi tiến hành xây dựng thư viện điện tử phù hợp với điều kiện thư viện đại học ở Việt Nam - Về mặt ứng dụng: hoàn thiện các bước xây dựng một thư viện điện tử tại Việt Nam 6. Thời gian thực hiện: 1 năm (12/2009 – 12/2010) 7. Bố cục luận văn. Phần mở đầu 1. Tính cấp thiết của đề tài 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4. Phương pháp nghiên cứu 5. Ý nghĩa khoa học và ứng dụng của đề tài 6. Thời gian nghiên cứu Phần nội dung Chương 1: Tổng quan về thư viện điện tử và xu hướng phát triển thư viện điện tử trong các trường đại học tại Việt Nam 4 Chương 2. Xây dựng thư viện điện tử tại Trung tâm Thông tin Thư viện Đại học Quốc gia Hà Nội Chương 3. Đề xuất giải pháp hoàn thiện thư viện điện tử tại Trung tâm trong thời gian tới Kết luận và khuyến nghị Tài liệu tham khảo Phụ lục 5 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THƢ VIỆN ĐIỆN TỬ VÀ XU HƢỚNG PHÁT TRIỂN THƢ VIỆN ĐIỆN TỬ TRONG CÁC TRƢỜNG ĐẠI HỌC TẠI VIỆT NAM 1.1. Thƣ viện điện tử và các yếu tố cấu thành thƣ viện điện tử Sách là sản phẩm quan trọng để bảo lưu, truyền bá và phát triển tri thức. Để bảo quản sách, cách đây hơn 2000 năm, các triều đại, các trung tâm tôn giáo đều thành lập thư viện. Thư viện ngày nay khác xa so với thư viện truyền thống. Trong thư viện không những có sách, mà còn có sách điện tử, báo, tạp chí và các vật mang tin hiện đại khác. Thư viện không chỉ phục vụ cho đối tượng trí thức và các tầng lớp trên, mà còn là nơi phục vụ rộng rãi cho mọi tầng lớp trong xã hội. Thông tin đã trở thành nhân tố cơ bản quyết định sự phát triển của một quốc gia. Mặt khác, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin và Internet cho phép người sử dụng dễ dàng tiếp cận thông tin từ xa. Chính vì vậy, sự xuất hiện của thư viện điện tử có thể nói như một xu thế tất yếu nhằm thoả mãn nhu cầu tìm kiếm, khai thác và sử dụng thông tin của con người trong kỷ nguyên mới - kỷ nguyên của tri thức 1.1.1. Khái niệm thư viện điện tử Mặc dù hiện nay nhiều trường đại học, cao đẳng cho biết đã xây dựng được thư viện điện tử nhưng cách hiểu về thư viện điện tử, vẫn chưa đầy đủ, từ đó dẫn đến việc xây dựng nặng về hình thức mà không chú trọng đến nội dung hoạt động. Song, ngay trong giới thông tin- thư viện cũng còn đang tranh cãi để tìm ra một khái niệm thống nhất về vấn đề này. Trong cuốn “Từ điển dành cho công tác thư viện và khoa học thông tin” của Nhà xuất bản Libraries Unlimited in năm 2005, tác giả Joan M.Reitz 6 đã khẳng định không còn phân biệt giữa khái niệm thư viện điện tử và thư viện số. Như vậy, phải hiểu hai khái niệm này chính là một. Vì vậy xây dựng thư viện điện tử là phải biết chọn lọc, sưu tầm và tổ chức thông tin có ý nghĩa và hữu ích nhằm đáp ứng đúng yêu cầu của người sử dụng Có thể hiểu khái niệm thư viện điện tử (electronic library) là tin học hóa, điện tử hóa toàn bộ các quá trình hoạt động của một thư viện truyền thống. Cùng quan điểm với Joan M.Reitz, một chuyên gia trong ngành thư viện cho rằng: thư viện điện tử cũng chính là thư viện số, đó là nơi mà toàn bộ các tài liệu của thư viện đó được số hoá và được quản lý bằng một phần mềm chuyên nghiệp có tổ chức để người dùng tin dễ dàng truy cập, tìm kiếm và xem được nội dung toàn văn của chúng từ xa thông qua hệ thống mạng thông tin và các phương tiện truyền thông . Theo tác giả Vũ Văn Sơn: “Thư viện điện tử là hình thức kết hợp giữa thiết bị tính toán, lưu trữ và truyền thông số với nội dung và phần mềm cần thiết để tái tạo, thúc đẩy và mở rộng các dịch vụ của các thư viện truyền thống vốn dựa trên các biện pháp thu thập, biên mục và phổ biến thông tin trên giấy và các vật liệu khác” Tuy ý kiến chưa hoàn toàn thống nhất, nhưng tựu chung lại, thư viện điện tử phải sử dụng các phương tiện điện tử trong thu thập, lưu trữ, xử lý, tìm kiếm và phổ biến thông tin. Đây là nơi phối hợp giữa các nhà thư viện học, nhà xuất bản, các nhà khoa học và công nghệ nhằm tiếp cận tới tới đầy đủ thông tin, ở mọi nơi và mọi lúc. Một thư viện điện tử vừa là nơi phổ biến các nguồn tin điện tử nhưng đồng thời cũng tham gia vào việc tạo ra các nguồn tin đó. Chúng ta cũng cần có sự phân biệt giữa thư viện điện tử, thư viện số, thư viện ảo. 7 Theo định nghĩa của Liên hiệp Thư viện số Hoa Kỳ năm 1999: Thư viện số là các cơ quan, tổ chức có các nguồn lực, kể cả các nguồn nhân lực chuyên hóa, để lựa chọn, cấu trúc, cung cấp việc truy cập đến, diễn giải, phổ biến, bảo quản sự toàn vẹn, đảm bảo sự ổn định trong thời gian dài của sưu tập công trình số hóa mà chúng ở dạng sẵn sàng để sử dụng một cách kinh tế cho một hoặc một số cộng đồng nhất định. Theo tác giả Vũ Văn Sơn: “Thư viện số là hình thức kết hợp giữa thiết bị tính toán, lưu trữ và truyền thông số với nội dung và phần mềm cần thiết để tái tạo, thúc đẩy và mở rộng các dịch vụ của các thư viện truyền thống vốn dựa trên các biện pháp thu thập, biên mục và phổ biến thông tin trên giấy và các vật liệu khác” Trong “bài giảng môn thư viện điện tử” của TS. Nguyễn Huy Chương: “Thư viện số (TVS) là một bước tiến xa hơn của thư viện điện tử, cho phép đọc được thông tin toàn văn cá tư liệu dưới dạng đồ họa và đa phương tiện” Tóm lại, thư viện điện tử được hiểu là nơi lưu trữ nguồn thông tin số hóa, đặc biệt là thông tin toàn văn, đồng thời sử dụng các phương tiện điện tử trong thu thập, lưu trữ, xử lý, tìm kiếm và phổ biến thông tin Có thể nhận dạng sự khác biệt giữa thư viện điện tử và thư viện số như sau: Thư viện điện tử Thư viện số - thư viện điện tử lưu trữ và phục - thư viện số chỉ lưu trữ các tư liệu vụ cả ấn phẩm (tài liệu dạng giấy điện tử truyền thống) và tài liệu số hóa Trong thời đại số hiện nay còn xuất hiện một khái niệm nữa là thư viện ảo. Thư viện ảo được xây dựng trên cơ sở công nghệ, nhấn mạnh đến tính chất "phi không gian" của loại hình thư viện này về phương diện vốn tư liệu 8 và dịch vụ. Loại hình thư viện không có kho riêng, mà phụ thuộc vào kho của các thư viện khác. Thư viện ảo còn gọi là thư viện không tường [8]. Bất cứ thư viện nào tạo điều kiện cho người đọc tiếp cận được những tư liệu nằm tại bất cứ nơi nào khác trên thế giới đều có thể được coi là "thư viện ảo". Nói cách khác, thư viện ảo không phụ thuộc vào một địa điểm cố định và cho phép truy nhập thông tin từ xa thông qua mạng. Đây cũng chính là đặc điểm để các nhà quản lý và hoạch định chính sách căn cứ vào để phân định với thư viện điện tử. Thư viện điện tử Thư viện ảo -thư viện điện tử có một địa điểm -thư viện ảo cung cấp cổng vào tới cụ thể, hữu hình, nơi bạn đọc hay thông tin số ở ngoài thư viện người sử dụng có thể tới để nhận những sản phẩm và dịch vụ được cung cấp dưới dạng điện tử 1.1.2. Đặc điểm thư viện điện tử Hiện nay chưa có một tiêu chuẩn cụ thể nào để đánh giá một thư viện điện tử tiêu biểu, song có thể tổng kết lại một số đặc điểm như sau: - Các TVĐT đều được bố trí trên giao diện Web - Một TVĐT phải có hạ tầng cơ sở đủ mạnh, bao gồm: Mạng Inrtranet có tốc độ kết nối nhanh với mạng Internet, hệ thống máy chủ lớn thực hiện việc quản trị và các dịch vụ khác nhau (máy chủ web, máy chủ sao lưu, tường lửa, máy chủ phục vụ các ứng dụng khác), hệ thống máy trạm để truy cập và tiếp cận thông tin, các thiết bị công nghệ chuyên dụng phục vụ cho thư viện điện tử (mã vạch, thiết bị quản lý kho sách bằng công nghệ từ tính,…) [24] - Thư viện phải tạo lập và phát triển kho tư liệu số (số hóa tài liệu từ dạng giấy sang dạng số, bổ sung/tích hợp nguồn tin điện tử thông qua mua tài 9 liệu nước ngoài đang được xuất bản cả dạng giấy và dạng điện tử quyền truy cập, mua quyền truy cập các cơ sở dữ liệu của các nhà xuất bản lớn trên thế giới,..) - Sử dụng phần mềm thư viện điện tử- là một hệ quản trị thư viện tích hợp với đầy đủ các modul như: bổ sung, biên mục, xuất bản phẩm định kỳ, lưu thông, OPAC, bạn đọc, mượn liên thư viện, phát hành, quản lý, tư liệu điện tử; phải nối mạng LAN, Internet... - Phải cung cấp và tạo điều kiện cho người dùng sử dụng các dịch vụ điện tử như: yêu cầu và gia hạn mượn qua mạng, tìm tin trong các cơ sở dữ liệu, truy nhập và khai thác các nguồn tin tại chỗ và với tới các nguồn tin ở nơi khác,... 1.1.3. Tầm quan trọng của thư viện điện tử Thế kỷ 21, thông tin trở thành nguồn tài nguyên quan trọng nhất của xã hội. Hiện tượng bùng nổ thông tin và nhu cầu thông tin, cuộc cách mạng công nghệ thông tin và xu hướng toàn cầu hóa đã đặt ra cho ngành Thư viện nhiều thời cơ và thách thức. Thư viện điện tử trở thành hình mẫu lý tưởng của các thư viện trên thế giới. Ở Việt Nam, hệ thống máy tính đã, đang và tiếp tục được trang bị tại các thư viện hiện nay, khả năng xây dựng các thư viện điện tử, thư viện số sẽ trở thành hiện thực. Thư viện điện tử sẽ cung cấp các phương tiện cho phép xem vô tuyến vệ tinh, truyền hình cáp, tiếp cận các cơ sở dữ liệu quốc tế và dịch vụ thư viện tại nhà, các trạm tương tác CD-I (Compact Disk-Interactive), các trạm để xem phim, mục lục công cộng trực tuyến (Online Public Access Catalogue) và hệ thống cho mượn tự động. Mặc dù hiện nay các thư viện còn rất nhiều khó khăn về cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin, vấn đề đào tạo cán bộ, khả năng tài chính v.v. nhưng việc hình thành, xây dựng các thư viện điện tử là hết sức cần thiết trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. 10 - Với sự phát triển rộng rãi của mạng Internet, người sử dụng không cần trực tiếp đến thư viện mà chỉ cần ngồi ở bàn làm việc và truy cập vào trang web của cơ quan/ tổ chức thông tin sẽ tìm được tài liệu cần thiết. - Một trong những lợi thế của thư viện điện tử là công nghệ và tài nguyên số, do vậy người dùng tin có thể đánh giá ngay được sự thuận tiện và tính thân thiện cao của hệ thống tra cứu và lưu truyền thông tin từ các nguồn với nhau. - Khách hàng của một thư viện hiện đại không còn khái niệm giờ phục vụ như trước đây. Mọi khoảng cách về không gian và thời gian dường như được xóa bỏ hoàn toàn khi sử dụng các dịch vụ và tiện ích tại các thư viện này. - Một yếu tố bắt buộc khi xây dựng một thư viện điện tử đó là hoàn thành quá trình mượn liên thư viện. Tính mở của một thư viện hiện đại rất được đề cao. Khi truy cập vào CSDL của một cơ quan thông tin, người dùng tin có thể tìm kiếm thông tin cần thiết tại các thư viện khác trong khu vực và trên thế giới thông qua các đường link của dịch vụ thông tin liên kết. - Thông tin trong thư viện điện tử luôn luôn được cập nhật do đó tính mới, tính thời sự là một thế mạnh để thu hút được người dùng tin tìm đến và sử dụng các sản phẩm và dịch vụ của họ. 1.1.4. Các yếu tố cấu thành thư viện điện tử Phát triển thư viện truyền thống thành thư viện điện tử là xu thế tất yếu của tất cả các quốc gia. Để xây dựng thành công một thư viện điện tử đòi hỏi sự xem xét kỹ lưỡng các điều kiện cần thiết trước khi bắt tay vào thực hiện. Cho dù thư viện đó có hiện đại đến đâu thì nó cũng phải tập trung vào bốn yếu tố cấu thành một thư viện, cũng phải đảm bảo tốt chức năng kết nối con người với thông tin, bao gồm: vốn tài liệu, cơ sở vật chất kỹ thuật và công nghệ, đội ngũ cán bộ và người dùng tin. Song những yếu tố đó phải được nhìn 11 nhận dưới tác động của khoa học kỹ thuật và công nghệ thông tin hiện đó. Cụ thể, - Tài nguyên số. Mức độ đồ sộ, phong phú của nguồn tin điện tử là cơ sở quan trọng nhất để đánh giá chất lượng của một thư viện hiện đại. Một vấn đề đáng quan tâm nhất đối với nguồn tin số chính là các cơ sở dữ liệu toàn văn. Đây chính là ưu thế rút ngắn khoảng cách về địa lý và thời gian giữa cộng đồng và thư viện, giúp người dùng tin dễ dàng tiếp cận với tài liệu gốc, chia sẻ thông tin thuận lợi thông qua mạng Internet mà không cần đến thư viện. Tuy nhiên, một vấn đề luôn luôn được đặt ra đó là bản quyền. Bản quyền là cách làm truyền thống để bảo vệ quyền sở hữu thông tin của nhà xuất bản và sự kiểm soát của họ đối với việc phổ biến thông tin và liên quan đến việc thu phí sử dụng/truy cập. - Cơ sở vật chất kỹ thuật và công nghệ. Để phát huy tối đa tác dụng của tài nguyên số thì phương thức lưu truyền không thể thiếu đó là công nghệ hiện đại, đặc biệt là vai trò của công nghệ thông tin. Nền tảng công nghệ của thư viện điện tử là Internet và World Wide Web. Công nghệ càng hiện đại, phần mềm thư viện càng thân thiện với người dùng, khả năng trao đổi liên thư viện càng cao thì càng phát huy được tối đa chức năng của thư viện điện tử, tri thức ngày càng phong phú, nối kết mọi người trên toàn thế giới lại gần với nhau hơn. Để quản lý một thư viện điện tử rất cần thiết phải lựa chọn phần mềm tích hợp trong đó bao gồm đầy đủ các modul cần thiết cho toàn bộ hoạt động của thư viện, đồng thời tuân thủ mọi chuẩn quốc tế như ISO 2709, khổ mẫu MARC, sử dụng bảng phân loại thập phân Dewey, cổng liên kết Z39.50, làm việc trên môi trường Web,… - Đội ngũ cán bộ. Con người là chủ thể của mọi hoạt động. Trong quá trình chuyển đổi hình thức hoạt động từ thư viện truyền thống sang thư viện điện tử, vai trò của cán bộ thư viện có sự khác biệt rõ rệt. Từ vị trí của một thủ thư đơn thuần, thu động trong công việc thì nay họ phải có đầy đủ các tiêu 12 chuẩn của một chuyên gia thông tin, tư vấn giúp người dùng tin định hướng nguồn tin cần tìm, bao gói thông tin - Người dùng tin. Đây là đối tượng cần hướng tới của bất kỳ một loại hình thư viện nào, ở bất kỳ một giai đoạn nào. Thư viện phát triển theo nhu cầu đòi hỏi và trình độ phát triển tư duy của xã hội, của người dùng tin. Các sản phẩm và dịch vụ mà các thư viện điện tử tạo ra đều nhằm mục đích phục vụ tốt nhất, kịp thời nhất cho người dùng tin. Xây dựng thư viện điện tử là xu thế khách quan để thư viện Việt Nam, cụ thể là hệ thống thư viện các trường đại học có thể hòa nhập với mạng TTTV các nước trong khu vực và thế giới. Do đó, các nhà lãnh đạo đầu ngành cần có sự định hướng chiến lược cho thư viện trong giai đoạn hội nhập hiện nay. 1.2. Khả năng và xu hƣớng phát triển thƣ viện điện tử trong các trƣờng Đại học tại Việt Nam Trung tâm Thông tin- Thư viện trực thuộc các trường đại học từ lâu đã trở thành giảng đường thứ hai của các sinh viên, học viên. Nơi đây cung cấp đầy đủ các kiến thức cần thiết, bổ trợ cho quá trình học tập, nghiên cứu trên lớp và cũng là con đường tiếp cận nhanh nhất, chính thống nhất tới các nghiên cứu khoa học, triển khai ứng dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật . Thư viện chính là môi trường cung cấp dữ liệu, thông tin. Thư viện trường đại học cũng như các loại hình thư viện khác đóng vai trò tích cực trong đổi mới giáo dục, biến thông tin trở thành tri thức cho cộng đồng. Xã hội thông tin đang phát triển mạnh mẽ và mang tính quốc tế. Nó tác động đến mọi lĩnh vực đời sống- kinh tế- xã hội và trở thành nhu cầu tất yếu trong thời kỳ hội nhập hiện nay. Xu thế này không loại trừ bất kỳ quốc gia nào và tất cả đều đang quan tâm đến việc dùng thông tin tri thức nói chung, thông tin khoa học và công nghệ nói riêng để tạo thế cạnh tranh, khẳng định 13