ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA TP HOÀ CHÍ MINH
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN
PGS–TS Voõ Höng
ThS Nguyeãn Thò Kim Loan
ThS Phaïm Thò Bích Ngaân
BEÄNH HOÏC
MOÂI TRÖÔØNG
NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA
TP HOÀ CHÍ MINH – 2006
LÔØI NOÙI ÑAÀU
Trong tieán trình phaùt trieån vaø hoäi nhập, ñeå phaùt trieån beàn
vöõng, moãi quoác gia ñeàu coù chieán löôïc vaø keá hoaïch phaùt trieån rieâng
nhöng khoâng naèm ngoaøi khuoân khoå hoaïch ñònh chung cuûa toaøn theá
giôùi.
Maëc duø coù nhieàu coá gaéng trong vieäc bieân soaïn cho phuø hôïp
vôùi lónh vöïc moâi tröôøng vaø söùc khoeû, song giaùo trình naøy khoâng
traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt veà nhieàu maët. Taäp theå taùc giaû raát mong
nhaän ñöôïc nhieàu yù kieán ñoùng goùp vaø boå sung cuûa baïn ñoïc ñeå coù
theå söûa chöõa cho giaùo trình ñöôïc hoaøn thieän hôn.
Traân troïng caûm ôn.
Taäp theå taùc giaû.
Phaùt trieån beàn vöõng khoâng chæ laø phaùt trieån, söû duïng vaø baûo
veä nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân laâu beàn, maø coøn laø baûo veä moâi
tröôøng vaø ñoøi hoûi caùc chöông trình chaêm soùc söùc khoeû coäng ñoàng
bôûi vì con ngöôøi cuõng laø moät nguoàn taøi nguyeân. OÂ nhieãm moâi
tröôøng ñaõ daãn ñeán heä lụy cuûa noù laø beänh taät, giaûm suùt söùc khoeû vaø
söï giaûm suùt khaû naêng lao ñoäng cuûa nhaân loaïi.
Giaùo trình Beänh hoïc Moâi tröôøng ñöôïc bieân soaïn nhaèm muïc
ñích cung caáp cho hoïc vieân heä Cao hoïc chuyeân ngaønh Söû duïng vaø
baûo veä taøi nguyeân moâi tröôøng nhöõng khaùi nieäm cô baûn vaø caùc moái
lieân quan chaët cheõ giöõa moâi tröôøng vaø beänh taät, töø ñoù giuùp hoïc
vieân coù ñöôïc nhöõng kieán thöùc cô baûn coù theå ñònh höôùng trong vieäc
ñöa ra caùc giaûi phaùp caûi thieän moâi tröôøng, naâng cao söùc khoeû
ngöôøi lao ñoäng vaø söùc khoeû coäng ñoàng.
Ngoaøi ra, giaùo trình coù theå ñöôïc duøng laøm taøi lieäu tham
khaûo cho caùc giaûng vieân, sinh vieân ngaønh Khoa hoïc Moâi tröôøng –
Baûo hoä lao ñoäng, cuõng nhö caùc ngaønh Xaõ hoäi hoïc, Taâm lyù, Giaùo
duïc hoïc.
Chuùng toâi ñaõ coá gaéng bieân taäp nhöõng kieán thöùc cô baûn nhaèm
ñaûm baûo tính Khoa hoïc, tính giaùo khoa, tính logic vaø tính Vieät
Nam cuûa moät giaùo trình.
3
4
– Nhaân caùch khi ñoùng vai troø chuû theå cuûa hoaït ñoäng xaõ hoäi
MỞ ĐẦU
Trong chieán löôïc “OÅn ñònh vaø phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi ñeán
naêm 2000” (Ñaïi hoäi 8) vaø vaên kieän ñaïi hoäi 8 ñeàu ghi roõ “Ñaát
nöôùc ta ñang ôû thôøi kyø phaùt trieån môùi. Ñaåy maïnh coâng nghieäp hoùa
– hieän ñaïi hoùa (CNH–HÑH) laø nhieäm vuï trung taâm trong suoát
thôøi kyø quaù ñoä tieán leân chuû nghóa xaõ hoäi (CNXH), trong ñoù con
ngöôøi ôû vò trí trung taâm, vì muïc tieâu vaø ñoäng löïc chung cuûa söï
phaùt trieån laø vì con ngöôøi, do con ngöôøi”.
Moïi chöông trình döï aùn cuûa Nhaø nöôùc, moïi hoaït ñoäng nhaèm
thuùc ñaåy söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi ñeàu nhaèm vaøo ñích cuoái
cuøng laø cuoäc soáng ngaøy caøng toát ñeïp cuûa con ngöôøi caû veà vaät
chaát laãn tinh thaàn, bôûi vì chính con ngöôøi laøm neân taát caû, con
ngöôøi laøm thay ñoåi xaõ hoäi, phaùt trieån xaõ hoäi. Do ñoù chính con
ngöôøi vöøa laø muïc tieâu vöøa laø ñoäng löïc phaùt trieån xaõ hoäi, kinh teá.
Con ngöôøi laø moät thöïc theå sinh hoïc toàn taïi trong toång theå
caùc moái quan heä haøi hoøa vôùi nhau. Veà baûn chaát con ngöôøi ñöôïc
caáu taïo töø nhöõng ñôn vò nhoû nhaát laø caùc teá baøo soáng. Caùc toå chöùc
cô quan, boä maùy cô theå ñaûm nhieäm nhöõng chöùc naêng nhaát ñònh
cho söï soáng cuûa con ngöôøi. Töø khi sinh ra, taêng tröôûng, phaùt trieån
vaø giaø ñi con ngöôøi luoân toàn taïi trong moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ
hoäi, chòu taùc ñoäng töø nhieàu phía, trong moái quan heä chaèng chòt
cuûa nhieàu yeáu toá coù taùc ñoäng laãn nhau. Moâi tröôøng xaõ hoäi laø moâi
tröôøng giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, vôùi tö caùch laø:
– Caù theå khi ñaïi dieän cho loaøi ngöôøi – caù theå cuûa moät loaøi.
– Caù nhaân khi laø thaønh vieân cuûa xaõ hoäi – caù nhaân trong moät
coäng ñoàng.
5
Caùc moái lieân heä giöõa caù nhaân vôùi caù nhaân, caù nhaân vôùi
coäng ñoàng, coäng ñoàng vôùi coäng ñoàng theo huyeát thoáng, saéc toäc,
toân giaùo, xu höôùng, caùc vaán ñeà truyeàn thoáng, baûn saéc daân toäc,
ñaïo ñöùc, loái soáng… ñeàu laø nhöõng nhaân toá xaõ hoäi luoân taùc ñoäng
phöùc taïp ñeán con ngöôøi. Vôùi baûn chaát di truyeàn nhaát ñònh con
ngöôøi toàn taïi vaø phaùt trieån vôùi tö caùch caù nhaân hay coäng ñoàng
trong moái lieân quan chaët cheõ vôùi moâi tröôøng, taùc ñoäng qua laïi vôùi
moâi tröôøng baèng nhöõng aûnh höôûng tích cöïc vaø tieâu cöïc khaùc
nhau. Möùc ñoä aûnh höôûng ñoù ñeán con ngöôøi ngaøy nay, khaùc haún
vôùi sinh vaät, phuï thuoäc vaøo thaùi ñoä cö xöû cuûa con ngöôøi ñoái vôùi
moâi tröôøng.
Nghieân cöùu caùc quy luaät taùc ñoäng giöõa moâi tröôøng vaø con
ngöôøi phaûi ñöôïc ñaët trong moâ hình thoáng nhaát khoâng taùch rôøi
giöõa tinh thaàn vaø theå xaùc, khoâng taùch rôøi giöõa nhaân caùch vaø sinh
theå. Ñoù laø coâng vieäc cuûa nhieàu lónh vöïc khoa hoïc khaùc nhau, do
nhieàu ngaønh khoa hoïc rieâng reõ tieán haønh nhöng taát caû ñeàu höôùng
veà moät muïc tieâu thoáng nhaát vôùi ñieàu coát loõi laø laáy con ngöôøi laøm
trung taâm. Baûo veä moâi tröôøng cuõng chính laø vì con ngöôøi vaø do
ñoù cuõng khoâng phaûi laø traùch nhieäm cuûa rieâng ai. Giaùo trình naøy
chæ giôùi haïn trong moät phaïm vi heïp chuû yeáu laø taùc ñoäng cuûa moâi
tröôøng (chuû yeáu laø moâi tröôøng töï nhieân) ñeán coäng ñoàng ngöôøi
nhaèm höôùng tôùi nhöõng giaûi phaùp toång theå haïn cheá aûnh höôûng
xaáu, baûo veä söùc khoûe tröôùc maét vaø laâu daøi cho coäng ñoàng ñeå lao
ñoäng coù hieäu quaû vì muïc tieâu phoàn vinh cuûa toaøn theå coäng ñoàng.
Ñaây chöa phaûi laø moät giaùo trình Beänh hoïc thuaàn tuùy vì ñoái töôïng
cuûa beänh hoïc laø beänh nhaân vaø muïc tieâu cuûa beänh hoïc laø ñieàu trò
beänh, ñöa traû söùc khoûe laïi cho ngöôøi beänh. Ñoái töôïng cuûa giaùo
6
trình naøy laø con ngöôøi bình thöôøng trong moâi tröôøng vôùi nhöõng
taùc ñoäng töø nhieàu phía gaây nhieàu hieäu quaû khaùc nhau, caùi tích
cöïc vaø tieâu cöïc ñan xen nhau, caùi xaáu laãn vôùi caùi toát. Muïc tieâu
cuûa Giaùo trình laø trang bò cho hoïc vieân nhöõng hieåu bieát caên baûn
veà moái quan heä cuûa caùc nhaân toá moâi tröôøng vôùi baûn thaân con
ngöôøi trong nhaân caùch ñích thöïc cuûa hoï tröôùc coäng ñoàng, coù quan
heä maät thieát vôùi coäng ñoàng nhaèm baûo veä söùc khoûe cuûa coäng ñoàng
tröôùc maét vaø laâu daøi. Ñoù cuõng laø muïc tieâu khoâng rieâng moät giaùo
trình naøy. Tuy nhieân caùi khaùc laø ôû noäi dung vaø phöông phaùp
nghieân cöùu.
Giaùo trình khoâng ñi saâu vaøo nhöõng bieän phaùp kyõ thuaät coâng
ngheä maø chæ neâu leân nhöõng nguyeân lyù toång quaùt döïa treân nhöõng
phöông phaùp nghieân cöùu coäng ñoàng maø moät trong nhöõng phöông
phaùp ñöôïc öùng duïng roäng raõi laø Dòch teã hoïc, nhaèm thu thaäp
nhöõng thoâng tin cô baûn veà söùc khoûe, tìm hieåu söï phaân boá beänh taät
vaø yeáu toá quyeát ñònh söï phaân boá ñoù. Dòch teã hoïc nghieân cöùu caùc
nhoùm ngöôøi, coäng ñoàng ngöôøi (chöù khoâng phaûi laø caù theå), phaân
tích caùc nhoùm ngöôøi coù beänh vaø khoâng coù beänh, tìm ra söï khaùc
bieät vaø tieán tôùi caùc yeáu toá taùc ñoäng ñeán quaù trình sinh beänh. Taùc
nhaân gaây beänh laø moät boä phaän cuûa toång theå moâi tröôøng. Chính
quan nieäm naøy theå hieän tính ña daïng trong quan heä giöõa con
ngöôøi vôùi moâi tröôøng maø con ngöôøi laø trung taâm cuûa caùc moái
quan heä ñoù.
Coù ba caùch nghieân cöùu dòch teã hoïc:
– Dòch teã hoïc moâ taû: quan saùt, ghi cheùp caùc hieän töôïng, caùc
dieãn bieán, caùc ñaëc ñieåm thaáy ñöôïc ôû caùc ñoái töôïng nghieân cöùu.
Ñoù laø phöông phaùp kinh ñieån maø ngaøy nay khoâng ai döøng laïi ôû
vieäc moâ taû naøy.
7
– Dòch teã hoïc phaân tích: mang tính chaát cuûa moät quy trình
thöû nghieäm, söû duïng caùc nhoùm ñoái chöùng, söû duïng caùc tyû leä ruùt
ra ñöôïc töø caùc nhoùm ñeå so saùnh ñoái chieáu.
Quaù trình thu thaäp döõ lieäu coù theå tieán haønh theo nhieàu caùch:
+ Ñieàu tra, hoài cöùu: söû duïng nhöõng hoà sô, soá lieäu thoáng keâ,
tö lieäu coù saün ñeå phaân tích, giaûi trình. Nhöôïc ñieåm laø coù khi
khoâng ñaày ñuû hoaëc khoâng ñuû tin caäy, phieán dieän, chaát löôïng
khoâng ñaûm baûo.
+ Ñieàu tra thöïc ñòa: laø caùch thöùc phoå bieán vaø caàn thieát
(ngay caû khi coù ñieàu tra hoài cöùu, cuõng nhö keát quaû thöïc nghieäm ôû
phoøng thí nghieäm) vaãn coøn phaûi ñöôïc kieåm chöùng taïi thöïc ñòa)
ÔÛ ñaây vieäc choïn maãu ñieàu tra laø voâ cuøng quan troïng. Maãu
laø moät boä phaän cuûa quaàn theå, coäng ñoàng. Keát luaän ruùt ra töø maãu
chæ coù giaù trò khi maãu veà soá löôïng laø ñuû lôùn, veà chaát löôïng laø
khoâng cheäch vaø ñaïi dieän ñöôïc cho toaøn boä coäng ñoàng maø ta
nghieân cöùu. Phöông phaùp laáy maãu ñuû tin caäy thoáng keâ ñöôïc quy
ñònh trong phöông phaùp thoáng keâ sinh hoïc.
– Dòch teã hoïc can thieäp: Ñaây laø giai ñoaïn raát quan troïng
nhöng phaàn lôùn caùc coâng trình nghieân cöùu ñeàu khoâng ñi tôùi ñöôïc
giai ñoaïn naøy bôûi vì noù ñoøi hoûi thôøi gian vaø toán keùm thì môùi laøm
ñöôïc. Tuy vaäy, noù raát caàn thieát vaø khoâng theå laøm khaùc ñöôïc neáu
muoán coâng trình nghieân cöùu ñi tôùi ñöôïc hieäu quaû höõu ích cho
coäng ñoàng.
Töø nhöõng daãn lieäu ñieàu tra ñöôïc cho pheùp chuùng ta ñaët ra
giaû thieát, tieán haønh caùc thöû nghieäm veà caùc giaû thieát, caùc moâ hình,
8
caùc bieän phaùp ñeå qua ñoù thöû nghieäm tính hieäu quaû cuûa noù sang
coäng ñoàng. Thoâng thöôøng ngöôøi ta phaûi choïn maãu bôûi vì:
– Khoâng caùch naøo thu thaäp ñöôïc soá lieäu treân toaøn boä quaàn
theå vì seõ quaù lôùn, quaù toán keùm, quaù maát thì giôø, coù theå sai soùt raát
lôùn vì quaù nhieàu ngöôøi tham gia.
n=
trong ñoù c = sai soá cho pheùp
Ví duï: Khi nghieân cöùu veà chieàu cao cuûa moät nhoùm cö daân,
ta thaêm doø 60 thaønh vieân vaø coù δ = 5cm, c = 0,5cm.
– Do ñoù chæ coù theå laáy maãu, laø boä phaän cuûa quaàn theå. Keát
luaän ruùt ra töø maãu seõ ñaïi dieän cho quaàn theå vì theá noù phaûi ñuû lôùn
ñeå phuø hôïp quy luaät soá ñoâng vaø khoâng cheäch.
Soá löôïng maãu ta caàn coù laøn =
Ñoä leäch trung bình cuûa maãu baèng ñoä leäch cuûa quaàn theå chia
cho caên soá cuûa n soá caù theå.
X =
mx =
∑ (x
1
δ
n
+ x2 + ... + xn )
n −1
n =
, δ=
∑ (x
i
− x)
2
n −1
δ
mx
Trong thöïc teá khi caàn xaùc ñònh côõ maãu phuø hôïp thì ta laøm
thaêm doø moät soá caù theå ñeå tìm ñöôïc δ, roài xaùc ñònh ñoä chính xaùc
caàn thieát vaø söû duïng coâng thöùc:
9
4 × 52
= 400 ngöôøi (laø ñuû).
0, 52
Vôùi vieäc khaûo saùt tyû leä thì ta duøng coâng thöùc:
– Xaùc ñònh côõ maãu phaûi tuøy thuoäc vaøo tính chaát nghieân
cöùu, möùc ñoä sai soá cho pheùp.
Soá trung bình cuûa quaàn theå laø x , cuûa maãu seõ laø x1, x2 , x3 …
xn. Soá trung bình seõ dao ñoäng quanh soá trung bình lyù thuyeát cuûa
quaàn theå, tuaân theo luaät phaân phoái chuaån vaø coù ñoä leäch trung
bình laø m x .
4δ 2
ñeå ruùt ra soá löôïng maãu toái thieåu caàn thieát
c2
pq
c2
Ví duï trong ñoù:
p: tyû leä nhieãm beänh
1 – p = q: tyû leä khoâng nhieãm
Haõy laáy moät ví duï veà nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa moâi
tröôøng ñeán söùc khoûe cuûa daân cö ôû moät ñòa baøn ñoâ thò hoùa taïi
TPHCM:
Moät cuïm daân cö khoaûng 20 noùc nhaø quanh naêm ngaäp nguïa
ôû gaàn ngaõ tö 4 xaõ giaùp ranh giöõa huyeän Bình Chaùnh vaø quaän Taân
Bình coù 41 em töø 6 – 10 tuoåi, coù tyû leä beänh khaùc xa vôùi 48 em ôû
38 noùc nhaø thuoäc moät cuïm daân treân ñöôøng Taân Kyø – Taân Quyù
thuoäc Bình Höng Hoøa, nôi khoâ raùo nhöng chòu nhieàu buïi do giao
thoâng vaø do loø thieâu Bình Höng Hoøa.
Soá lieäu khaûo saùt nhö sau:
Baûng 1:
10
Moâi tröôøng
Beänh ngoaøi da
Beänh tieâu
chaûy
Tieáp xuùc
Coù
Khoâng
Coù
Khoâng
Nöôùc thaûi chaûy traøn, oâ nhieãm naëng
35
6
31
10
Nöôùc thaûi ít, moâi tröôøng töông ñoái
khoâ.
8
40
9
39
Coù
a
b
a+b
Khoâng
c
d
c+d
a+c
b+d
a+b+c+d
Toång soá
a: Soá ngöôøi tieáp xuùc vaø maéc beänh
b: Soá ngöôøi tieáp xuùc nhöng khoâng maéc beänh
c: Soá ngöôøi khoâng tieáp xuùc maø vaãn maéc beänh
Bảng 2:
Moâi tröôøng
d: Soá ngöôøi khoâng tieáp xuùc vaø khoâng beänh
Beänh ñöôøng hoâ haáp
Coù beänh
Khoâng beänh
Nhieàu buïi
28
13
Ít buïi
12
36
a + b: Toång soá ngöôøi coù tieáp xuùc
c + d: Toång soá ngöôøi khoâng tieáp xuùc
a + c: Toång soá ngöôøi coù beänh
b + d: Toång soá ngöôøi khoâng maéc beänh
– Tyû leä nhieãm beänh ôû nhoùm coù tieáp xuùc: a /(a + b)
(Nguoàn: Soá lieäu ruùt goïn töø ñeà taøi nghieân cöùu “Taùc ñoäng
cuûa ñoâ thò hoùa, coâng nghieäp hoùa ñeán moâi tröôøng soáng daân cö moät
soá vuøng ngoaïi thaønh naêm 2002)
Caùc chæ soá ñöôïc duøng ñeå moâ taû söï lieân quan giöõa beänh taät
vaø tieáp xuùc vôùi yeáu toá ñoäc haïi ñöôïc tính theo moâ thöùc beänh
chöùng nhö sau:
Bảng 3:
Khoâng
– Nguy cô töông ñoái RR (Relative Risk) = (a/a + b) / (c/c
+d)
= a (c + d) / c (a + b)
– Chæ soá cheânh (Odd Ratio) OR = (a/c)/ (b/d) = ad/bc
Tyû leä nhieãm beänh da vaø beänh tieâu chaûy ôû nhoùm tieáp xuùc
nhieàu nöôùc thaûi baån.
Beänh
Coù
– Tyû leä nhieãm beänh ôû nhoùm khoâng tieáp xuùc: c /(c + d)
Toång soá
11
– Beänh da:35 / (35 + 6) = 35/ 41 = 85,4%
12
– Beänh tieâu chaûy = (31x39) / (9x10) = 1209/ 90 = 13,4 laàn
– Beänh tieâu chaûy: 31 / (31 + 10) = 31/ 41 = 75,6%
Tyû leä maéc beänh da vaø beänh tieâu chaûy ôû nhoùm ít tieáp xuùc
vôùi nöôùc thaûi baån.
– Beänh da = 8 / (8 + 40) = 8 / 48= 16,7%
– Beänh tieâu chaûy: 9 / (9 + 39) = (9/ 48)= 18,8%
Tyû leä nhieãm beänh hoâ haáp ôû nhoùm tieáp xuùc nhieàu vôùi buïi
– Beänh hoâ haáp = (28x36) / (12x13) = 1008 / 156 = 6,46 laàn
Treân ñaây laø moät khaûo saùt ngaãu nhieân, chöa noùi leân thöïc
traïng beänh taät vì chöa coù nhöõng nghieân cöùu ñaày ñuû veà dòch teã
hoïc. Tuy nhieân cuõng ñaõ thaáy coù moät moái töông quan giöõa oâ
nhieãm moâi tröôøng vaø beänh taät phoå bieán khieán chuùng ta phaûi suy
nghó.
– Beänh hoâ haáp: 28 / (13 + 28) = 28 / 41 = 68,3%
Tyû leä maéc beänh hoâ haáp ôû nhoùm ít tieáp xuùc vôùi buïi
– Beänh hoâ haáp: 12 / (12 + 36) = 12 / 48 = 25,0%
Nguy cô töông ñoái (RR) cho bieát soá laàn nguy cô phaùt beänh
ôû nhoùm tieáp xuùc so vôùi nguy cô phaùt beänh ôû nhoùm khoâng tieáp
xuùc vôùi moâi tröôøng nöôùc thaûi baån.
– Beänh da: (35x48) / (8x41) = 1680 / 328 = 5,12 laàn
– Beänh tieâu chaûy: (31x48) / (9x41) = 1488/ 369 = 4,03 laàn
Nguy cô töông ñoái (RR) cho bieát soá laàn nguy cô phaùt beänh
ôû nhoùm tieáp xuùc so vôùi nguy cô phaùt beänh ôû nhoùm khoâng tieáp
xuùc vôùi moâi tröôøng nhieàu buïi.
– Beänh hoâ haáp = (28x48) / (12x41) = 1344 / 492 = 2,73 laàn
Chæ soá cheânh (OR) laø söï cheânh leäch giöõa soá maéc beänh ôû nhoùm
tieáp xuùc so vôùi soá maéc beänh ôû nhoùm khoâng tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng
xaáu.
– Beänh da = (35x40)/ (6x8) = 1400 / 48 = 29,2 laàn
13
14
CHÖÔNG I
Soáng laø phöông thöùc toàn taïi vôùi nhöõng thuoäc tính ñaëc bieät
cuûa vaät chaát trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh cuûa sinh quyeån.
KHAÙI QUAÙT VEÀ HEÄ SINH THAÙI
NGÖÔØI
Muïc tieâu
Treân cô sôû giôùi thieäu vaén taét veà moâi tröôøng vaø heä sinh thaùi,
hoïc vieân caàn ñoïc laïi nhöõng vaán ñeà ñaõ hoïc veà sinh thaùi moâi
tröôøng ñeå naém ñöôïc nhöõng noäi dung chuû yeáu sau ñaây:
– Heä sinh thaùi ngöôøi tröôùc heát cuõng laø moät heä sinh thaùi töï
nhieân, trong ñoù moät loaøi sinh hoïc ñöôïc taùch ra ñeå trôû thaønh nhoùm
qui chieáu, ñoù laø con ngöôøi; söï hieän dieän cuûa con ngöôøi laøm bieán
ñoåi caùc heä sinh thaùi töï nhieân, phaù vôõ söï caân baèng thoâng thöôøng
cuûa chuùng. Taát caû phuï thuoäc vaøo maät ñoä daân soá vaø caùc giai ñoïan
phaùt trieån vaên hoùa– hình thaùi kinh teá cuûa hoï.
– Töø choã leä thuoäc hoaøn toaøn vaøo taøi nguyeân moâi tröôøng,
con ngöôøi tieán tôùi choã chinh phuïc roài khai thaùc trieät ñeå taøi
nguyeân moâi tröôøng daãn ñeán laøm caïn kieät vaø suy thoaùi moâi
tröôøng.
– Con ngöôøi trôû thaønh thuû phaïm nhöng ñoàng thôøi cuõng laø
naïn nhaân cuûa suy thoaùi moâi tröôøng.
– Nghieân cöùu sinh thaùi hoïc ngöôøi laø cô sôû khoa hoïc ñeå xaây
döïng moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi theá giôùi töï nhieân.
1.1. Heä sinh thaùi ngöôøi
Trong quaù trình xuaát hieän, phaùt trieån vaø tieán hoùa, söï soáng
luoân gaén chaët vôùi moâi tröôøng maø noù toàn taïi. Khoâng heà coù söï soáng
ngoaøi moâi tröôøng vaø cuõng khoâng theå coù söï soáng trong moâi tröôøng
maø noù khoâng thích öùng ñöôïc. Moái quan heä giöõa quaàn xaõ sinh vaät
vaø moâi tröôøng soáng bao quanh döôùi taùc ñoäng cuûa naêng löôïng maët
trôøi taïo neân moät heä thoáng môû goïi laø heä sinh thaùi.
Con ngöôøi laø loaøi sinh hoïc cao caáp nhaát coù nhöõng ñaëc thuø
veà caáu taïo, chöùc naêng vaø quan heä ñaëc bieät ñoái vôùi moâi tröôøng.
Moâi tröôøng soáng cuûa con ngöôøi cuõng chöùa ñöïng nhieàu ñaëc thuø
nhö:
– Moâi tröôøng töï nhieân voán saün coù vaø tieáp dieãn döôùi taùc
ñoäng qua laïi vôùi con ngöôøi.
– Moâi tröôøng vaên hoùa xaõ hoäi do con ngöôøi taïo ra. Chæ coù
con ngöôøi môùi coù moâi tröôøng naøy.
– Phöông thöùc thích nghi sinh hoïc vôùi moâi tröôøng töï nhieân
yeáu daàn duø noù vaãn toàn taïi vaø dieãn bieán.
– Phöông thöùc thích nghi baèng saûn phaåm vaên hoùa phaùt trieån
maïnh leân.
Töø ñoù coù heä sinh thaùi ngöôøi maø con ngöôøi, khaùc vôùi moïi
sinh vaät khaùc, thích nghi moät caùch chuû ñoäng vôùi moâi tröôøng.
Con ngöôøi khai thaùc moâi tröôøng ñeå phuïc vuï cuoäc soáng. Vôùi
daân soá taêng nhanh, moâi tröôøng ñang bò khai thaùc tuøy tieän, ñang
1.1.1 Phöông thöùc soáng:
15
16
Moät khoa hoïc môùi ñöôïc hình thaønh laø Sinh thaùi hoïc ngöôøi
hay coù luùc coøn goïi laø Sinh thaùi hoïc nhaân vaên. Ñoù laø moät khoa hoïc
lieân ngaønh, coù söï keát hôïp giöõa sinh thaùi hoïc (thuoäc veà khoa hoïc
töï nhieân) vôùi ñòa lyù hoïc, xaõ hoäi hoïc v.v… (thuoäc veà khoa hoïc xaõ
hoäi)
SAÊN BAÉT – ÑAÙNH CAÙ: ñaõ manh nha töø giai ñoaïn haùi
löôïm vôùi caùc loaøi ñoäng vaät nhoû. Töø trung kyø ñaù cuõ (100.000 naêm)
môùi phaùt trieån vôùi thuù lôùn. Huy ñoäng löïc löôïng ñoâng ngöôøi, khoûe
maïnh ñeå saên ñuoåi, vaây baét, ñaùnh baãy. Nhôø saên baét keát hôïp haùi
löôïm, cuoäc soáng coù phaàn no ñuû hôn, xuaát hieän söï phaân coâng lao
ñoäng sô khai. Coù theâm nguyeân lieäu môùi ñeå söû duïng laø da, xöông
laøm leàu ôû, chaên ñaép, aùo quaàn.
Sinh thaùi hoïc laø boä phaän cuûa sinh hoïc chuyeân nghieân cöùu
moâi tröôøng, taùc ñoäng giöõa sinh giôùi vaø moâi tröôøng xung quanh,
ñaûm baûo söï toàn taïi, phaùt trieån vaø tieán hoùa cuûa sinh giôùi.
Vaøo thôøi ñaïi ñaù môùi (10.000 – 8.000 naêm tröôùc ñaây) xuaát
hieän cung teân, giaùo maùc, lao phoùng, coù theâm phöông thöùc saên
baén – khoâng ñoøi hoûi ñoâng ngöôøi maø hieäu quaû hôn.
Sinh thaùi hoïc ngöôøi laáy ñoái töôïng nghieân cöùu laø con ngöôøi
vaø moái quan heä giöõa con ngöôøi vaø moâi tröôøng soáng cuûa con
ngöôøi trong tö caùch quaàn theå hay coäng ñoàng ngöôøi.
Ñaùnh caù manh nha töø thôøi ñaù giöõa (12.000 – 15.000 naêm
tröôùc ñaây) phaùt trieån cao ôû thôøi ñaù môùi. Coù lao vôùi ngaïnh nhoïn,
coù moùc, tieán tôùi duøng löôùi vaø coù thuyeàn maûng ñaùnh caù xa bôø. Ñaõ
phaùt hieän ra löûa, tìm caùch giöõ löûa, caùch laáy löûa. Ñoù laø cuoäc caùch
maïng kyõ thuaät ñaàu tieân cuûa nhaân loaïi.
caïn kieät vôùi nhòp ñoä baùo ñoäng. Theá caân baèng sinh thaùi bò vi phaïm
nghieâm troïng, treân dieän roäng, treân phaïm vi toaøn theá giôùi.
1.1.2 Caùc hình thaùi kinh teá:
Cuøng vôùi söï phaùt trieån tieán hoùa cuûa baûn thaân con ngöôøi, söï
chuyeån bieán töø heä sinh thaùi töï nhieân sang heä sinh thaùi ngöôøi traûi
qua quaù trình phaùt trieån tieán hoùa töø thaáp ñeán cao cuûa caùc hình
thaùi kinh teá: Haùi löôïm, saên baét, ñaùnh caù, chaên thaû, noâng nghieäp,
coâng nghieäp – ñoâ thò hoùa vaø haäu coâng nghieäp
HAÙI LÖÔÏM: laø hình thaùi kinh teá nguyeân thuûy nhaát, con
ngöôøi thu löôïm nguoàn thöùc aên coù saün, coâng cuï laø rìu tay baèng ñaù
(ñaù nguyeân vaø ñaù gheø), cuoác baèng söøng, duïng cuï khaùc baèng
xöông. Hình thaùi kinh teá nguyeân thuûy naøy keùo daøi suoát thôøi ñaïi
ñaù cuõ(töø 3 trieäu ñeán 100.000 – 40.000 naêm tröôùc ñaây). Naêng suaát
thaáp. Daân cö thöa thôùt, coøn phuï thuoäc hoaøn toaøn vaøo moâi tröôøng
töï nhieân.
17
Hieäu quaû khai thaùc töï nhieân ñaõ khaù hôn nhöng söï can thieäp
cuûa con ngöôøi vaøo töï nhieân chöa coù gì lôùn, caân baèng sinh thaùi
vaãn coøn. Möùc ñoä khai thaùc taøi nguyeân vaãn coøn ñuû kòp cho hoài
phuïc.
CHAÊN THAÛ: Thuaàn döôõng vaø chaên nuoâi gia suùc (cuøng vôùi
troàng troït) laø thaønh töïu kinh teá lôùn nhaát trong thôøi ñaïi ñaù môùi voán
ñaõ ñöôïc manh nha töø thôøi ñaù giöõa. Thuù ñöôïc thuaàn döôõng phoå
bieán laø choù, deâ, cöøu, boø, heo…
Sang thôøi ñaïi kim khí (4000–5000 naêm tröôùc coâng nguyeân)
coù theâm löøa, ngöïa vôùi nhöõng ñaøn gia suùc lôùn haøng vaïn con treân
thaûo nguyeân. Hình thaønh loái soáng du muïc cuûa caùc boä laïc chaên
18
nuoâi, coù theâm nguoàn thöùc aên: thòt söõa vaø nguyeân lieäu da, loâng.
Tieán daàn ñeán söû duïng gia suùc vaøo caøy, keùo, vaän taûi. Hình thaønh
vieäc choïn loïc gioáng môùi (duø chöa hoaøn toaøn coù yù thöùc) cho naêng
suaát cao. Xuaát hieän söï can thieäp vaøo caân baèng sinh thaùi: haø maõ,
voi röøng, teâ giaùc ñaõ bò tieâu dieät khaù nhieàu, phaù röøng laáy ñaát ñai
troàng troït aûnh höôûng xaáu ñeán ñieàu kieän soáng cuûa thuù röøng.
NOÂNG NGHIEÄP: phaùt trieån roäng khaép vaøo thôøi ñaù môùi.
Nguõ coác ñöôïc troàng chuû yeáu laø: luùa mì, maïch, ngoâ, luùa. Ngoaøi ra
ñaõ coù ñaäu, meø, rau, cuû, caây aên quaû vaø caây laáy daàu.
Luùa nöôùc xuaát hieän ôû vuøng ven soâng lôùn, cuøng vôùi vieäc döï
tröõ nöôùc, ñöa nöôùc vaøo ñoàng ruoäng, ñaép ñeâ baûo veä muøa maøng.
Boø ngöïa duøng phoå bieán vaøo caøy keùo trong noâng nghieäp.
Daáu aán chuû yeáu laø tính phong phuù vaø söï caân baèng sinh thaùi
chöa bò phaù vôõ nghieâm troïng. Cuoäc soáng oån ñònh trong thôøi ñaù
môùi. Söï phaân coâng trong xaõ hoäi noâng nghieäp ngaøy moät roõ. Moät
boä phaän ñaõ taùch rôøi canh taùc maø chaêm chuù vaøo saûn xuaát coâng cuï
phuïc vuï canh taùc nhö caøy cuoác vaø phuïc vuï sinh hoaït nhö coái
xay…Nhöõng saûn phaåm coù tính haøng hoùa naøy seõ ñöôïc trao ñoåi döôùi
daïng mua baùn vaø thò tröôøng sô khai cuõng hình thaønh ôû nhöõng nôi
töông ñoái taäp trung ñoâng ngöôøi chuyeân saûn xuaát vaø giao dòch,
mua baùn. Ñoâ thò sô khai cuõng hình thaønh töø ñoù.
COÂNG NGHIEÄP: baét ñaàu muoän nhöng laøm bieán ñoåi saâu saéc
giôùi töï nhieân trong thôøi gian voâ cuøng ngaén so vôùi toaøn boä lòch söû
töï nhieân. Hình thaùi kinh teá naøy ñöôïc baét ñaàu baèng vieäc saùng taïo
ñoäng cô hôi nöôùc. Ñoù laø cuoäc caùch maïng khoa hoïc kyõ thuaät laàn
thöù hai cuûa nhaân loaïi, trong ñoù heä thoáng kyõ thuaät môùi ñöôïc hình
19
thaønh, coâng tröôøng thuû coâng ñöôïc chuyeån sang neàn ñaïi saûn xuaát
tö baûn chuû nghóa.
Maùy moùc taïo naêng suaát lôùn, taùc ñoäng maïnh meõ ñeán moâi
tröôøng soáng:
– Noâng nghieäp vôùi maùy moùc phaùt quang, phaù röøng, xaây
döïng coâng trình thuûy lôïi, ñaïi thuûy noâng.
– Khai thaùc moû phaù huûy sinh thaùi röøng vaø taøi nguyeân ñoäng
thöïc vaät, aûnh höôûng xaáu ñeán ñòa taàng.
– Naêng löôïng tieâu thuï nhieàu: than, daàu moû, khí ñoát phaùt
sinh oâ nhieãm moâi tröôøng.
– Chuû nghóa thöïc daân tieâu dieät haøng loaït ñoäng vaät röøng,
phaù huûy nghieâm troïng taøi nguyeân röøng (vaø nhieàu boä laïc ngöôøi
cuõng bò tieâu dieät) taïo nhöõng cuoäc di cö lôùn trong lòch söû. Ngöôøi
da ñen bò baét laøm noâ leä ñeå khai thaùc nhöõng vuøng ñaát môùi maø boïn
thöïc daân phöông Taây ñaõ xaâm chieám ñöôïc. Moät söï thay ñoåi caên
baûn veà baûn ñoà daân soá treân theá giôùi.
– Nguoàn naêng löôïng truyeàn thoáng caïn kieät nhanh. Moâi
tröôøng oâ nhieãm ngaøy caøng traàm troïng. Daân soá theá giôùi taêng quaù
ñoä. Ña daïng sinh hoïc suy giaûm. Khoaûng caùch giaøu ngheøo giöõa
caùc coäng ñoàng ngaøy caøng lôùn. Xung ñoät moâi tröôøng ngaøy caøng
gay gaét vaø mang roõ tính xung ñoät chính trò – xaõ hoäi.
Moät neùt tieâu bieåu laø hieän töôïng ñoâ thò hoùa: Thöïc teá thì ñoâ
thò ñaõ xuaát hieän töø söï phaùt trieån noâng nghieäp taïo ra dö thöøa, cuøng
söï phaùt trieån thuû coâng nghieäp taùch rôøi noâng nghieäp taïo tieàn ñeà
cho ñoâ thò hoùa.
20
Moät boä phaän daân cö taùch ra khoûi vieäc ñoàng aùng ñeå taäp
trung laïi thaønh caùc thò traán. Thò traán ñaàu tieân ñaõ xuaát hieän töø 3 –
4 ngaøn naêm tröôùc coâng nguyeân nhöng ñoâ thò hoùa quy moâ theá giôùi
chæ baét ñaàu trong theá kyû 19.
Ñaëc tröng cuûa ñoâ thò laø: Caùc thaønh toá töï nhieân ñöôïc thay
theá bôûi taïo phaåm vaên hoùa vôùi moät maïng löôùi caáu truùc veä tinh vaây
quanh (thò traán, trang traïi, thoân aáp lieân keát nhau qua heä thoáng
giao thoâng)
+ Caùc bieåu hieän phong phuù veà vaên hoùa (töø phong tuïc taäp
quaùn, taâm lyù trôû ñi), ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn.
+ Beân ngoaøi cöù töôûng laø taùch rôøi khoûi töï nhieân nhöng thöïc
teá gaén boù maät thieát, theå hieän baèng vieäc söû duïng löông thöïc thöïc
phaåm, nhieân lieäu vaø nguyeân lieäu.
+ Taêng daân soá laø hieän töôïng raát phoå bieán daãn tôùi môû roäng
phaïm vi ñoâ thò, tieâu thuï nhieàu saûn phaåm vaø nhieàu heä quaû phaùt
trieån khaùc: Nghieâm troïng nhaát laø oâ nhieãm moâi tröôøng, tröôùc heát
laø oâ nhieãm khoâng khí (do coâng nghieäp, giao thoâng vaø sinh hoaït)
+ Ñaëc ñieåm cô baûn cuûa ñoâ thò nhö moät trung taâm tieâu thuï
taøi nguyeân laø khoâng heà thay ñoåi trong suoát quaù trình phaùt trieån.
Giaûi quyeát vaán ñeà ñoâ thò hoùa phaûi xem xeùt trong moái quan
heä vôùi nhieàu nhaân toá aûnh höôûng toaøn cuïc nhö: daân soá, ñaát ñai,
löông thöïc vaø caùc taøi nguyeân khaùc. Ñoù laø moät yeâu caàu trong
chieán löôïc sinh thaùi moâi tröôøng.
HAÄU COÂNG NGHIEÄP: Hay coøn goïi laø SIEÂU COÂNG
NGHIEÄP (Super Industrialism). Ñoù laø giai ñoaïn môùi ñöôïc döï baùo
21
trong söï phaùt trieån vôùi toác ñoä cao veà kyõ thuaät coâng ngheä cuõng
nhö vaên hoùa xaõ hoäi vôùi nhu caàu höôûng thuï raát cao. Ñieàu ñoù ñoøi
hoûi neáp suy nghó môùi veà caùch öùng xöû trong heä sinh thaùi, döôùi
khaåu hieäu phaùt trieån beàn vöõng. Ñoù laø chieán löôïc toaøn caàu veà quy
hoaïch laïi toaøn boä taøi nguyeân treân traùi ñaát.
Giaùo sö Ñaëng Höõu ñaõ coù moät döï baùo veà hình thaùi kinh teá
haäu coâng nghieäp nhö sau:
Trong 15 naêm qua do taùc ñoäng cuûa caùch maïng khoa hoïc
coâng ngheä ñaëc bieät laø coâng ngheä thoâng tin, coâng ngheä sinh hoïc,
coâng ngheä vaät lieäu, coâng ngheä naêng löôïng, neàn kinh teá theá giôùi
ñang bieán ñoåi saâu saéc, maïnh meõ veà cô caáu, chöùc naêng vaø phöông
thöùc hoaït ñoäng. Ñoù laø böôùc ngoaët lòch söû coù yù nghóa troïng ñaïi ñöa
neàn kinh teá toaøn caàu töø kinh teá coâng nghieäp sang kinh teá tri thöùc,
ñöa neàn vaên minh loaøi ngöôøi töø vaên minh coâng nghieäp sang vaên
minh trí tueä vôùi 10 ñaëc ñieåm chuû yeáu sau:
1. Söï chuyeån ñoåi cô caáu kinh teá: YÙ töôûng ñoåi môùi vaø coâng
ngheä môùi taïo ra nhieàu vieäc laøm môùi vaø naâng cao chaát luôïng cuoäc
soáng, toác ñoä taêng tröôûng kinh teá cao, dòch chuyeån cô caáu nhanh.
2. Saûn xuaát coâng ngheä trôû thaønh loaïi hình saûn xuaát quan
troïng nhaát, tieân tieán nhaát. Moïi doanh nghieäp ñeàu coù saûn xuaát
coâng ngheä, nhieàu doanh nghieäp chuyeân saûn xuaát coâng ngheä trong
ñoù khoa hoïc vaø saûn xuaát ñöôïc nhaát theå hoùa, ít coù phaân bieät giöõa
phoøng thí nghieäm vaø coâng xöôûng
3. Coâng ngheä thoâng tin ñöôïc öùng duïng voâ cuøng roäng raõi
trong moïi lónh vöïc, mang thoâng tin ña phöông tieän phuû khaép caû
nöôùc, noái keát haàu heát gia ñình vaø toå chöùc. Thoâng tin trôû thaønh taøi
22
nguyeân quan troïng. Moïi lónh vöïc ñeàu coù taùc ñoäng cuûa coâng ngheä
thoâng tin.
4. Daân chuû hoùa ñöôïc thuùc ñaåy. Moïi ngöôøi ñeàu ñöôïc truy
caäp thoâng tin caàn thieát daãn ñeán daân chuû hoùa, coâng khai hoùa caùc
hoaït ñoäng vaø toå chöùc ñieàu haønh xaõ hoäi. Caùc chính saùch cuûa nhaø
nöôùc vaø cuûa caùc toå chöùc ñeàu ñöôïc thoâng tin kòp thôøi. Ngöôøi daân
coù theå nghieân cöùu, phaùt bieåu yù kieán ngay laäp töùc. Khoâng coøn tình
traïng böng bít thoâng tin.
5. Xaõ hoäi hoïc taäp: Giaùo duïc raát phaùt trieån. Ngöôøi daân ñöôïc
hoïc thöôøng xuyeân ôû tröôøng, ôû treân maïng vaø hoïc töø xa. Ñaàu tö cho
giaùo duïc vaø khoa hoïc chieám tyû leä cao nhaát. Ñaàu tö voâ hình (giaùo
duïc, khoa hoïc, con ngöôøi) cao hôn ñaàu tö höõu hình (cô sôû vaät
chaát). Phaùt trieån con ngöôøi laø nhieäm vuï troïng taâm.
6. Tri thöùc trôû thaønh voán quyù nhaát, laø nguoàn löïc haøng ñaàu taïo
neân taêng tröôûng. Tri thöùc khoâng bò maát ñi luùc söû duïng maø ñöôïc
chia seû, taêng leân vaø haàu nhö khoâng bò toán keùm khi chuyeån giao.
7. Saùng taïo ñoåi môùi thöôøng xuyeân laø ñoäng löïc taêng tröôûng
haøng ñaàu. Coâng ngheä ñoåi môùi raát nhanh, voøng ñôøi coâng ngheä ruùt
ngaén, coù khi chæ maáy naêm thaäm chí chæ maáy thaùng. Caùc doanh
nghieäp muoán truï ñöôïc vaø phaùt trieån, phaûi luoân ñoåi môùi coâng ngheä
vaø saûn phaåm. Tröôùc ñaây ngöôøi ta hay choïn nhöõng coâng ngheä ñaõ
chín muoài. Ngaøy nay ngöôøi ta phaûi tìm coâng ngheä môùi naåy sinh vì
chín muoài laø saép tieâu vong.
8. Caùc doanh nghieäp vöøa caïnh tranh vöøa hôïp taùc ñeå phaùt
trieån. Trong cuøng moät lónh vöïc khi moät coâng ty thaønh coâng thì
caùc coâng ty khaùc phaûi tìm caùch chuyeån höôùng hoaëc saùt nhaäp
23
9. Toaøn caàu hoùa: Thò tröôøng vaø saûn phaåm mang tính toaøn
caàu. Saûn phaåm ôû baát cöù nôi naøo cuõng coù theå nhanh choùng coù maët
khaép theá giôùi. Phaàn lôùn caùc saûn phaåm ñeàu ñöôïc thöïc hieän töø
nhieàu nôi treân theá giôùi, laø keát quaû cuûa coâng ty aûo, xí nghieäp aûo,
laøm vieäc töø xa…
10. Thaùch ñoá vaên hoùa: Caùc xaõ hoäi phaûi coù nhieàu noã löïc ñeå
baûo toàn vaø phaùt trieån baûn saéc vaên hoùa cuûa mình ñeå traùnh bò hoøa
tan.
1.2. AÛnh höôûng cuûa caùc yeáu toá sinh thaùi ñeán con ngöôøi
1.2.1 AÛnh höôûng cuûa phöông thöùc soáng vaø thöùc aên
Karl Linneù töø theá kyû 18 ñaët con ngöôøi vaøo boä linh chöôûng
(Primates). Thöïc ra baûn chaát con ngöôøi vöøa laø cô theå sinh hoïc
(Somatic) vöøa laø vaên hoùa (Cultural). Quaù trình khai thaùc moâi
tröôøng töø caây coû, ñoäng vaät vaø söï thích nghi vôùi ñieàu kieän soáng
naøy laø xuaát phaùt ñieåm saâu xa daãn ñeán cheá taùc coâng cuï. Vaø saùng
taïo coâng ngheä chính laø bieåu tröng cuûa vaên hoùa. Ñoù laø söï thích
nghi môùi – thích nghi vaên hoùa, theå hieän treân nhöõng caáu taïo vaø
chöùc naêng môùi cuûa cô theå:
– Hoaøn thieän khaû naêng caàm naém höôùng tôùi cheá taùc vaø caûi
tieán coâng cuï.
– Taêng cöôøng yù nghóa cuûa kích thích thò giaùc treân cô sôû
phaùt trieån thò giaùc.
– Thoaùi hoùa haøm raêng, chuyeån chöùc naêng caàm naém töø
raêng sang baøn tay, chuyeân bieät hoùa chi sau vôùi chöùc naêng ñi
thaúng.
24
– Phöùc taïp hoùa caáu truùc vaø chöùc naêng naõo boä, ñaëc bieät laø
caùc trung khu lieân quan ñeán hoaït ñoäng toång hôïp (ngoân ngöõ, chöõ
vieát). Vieäc taêng cöôøng söû duïng protein ñoäng vaät, taïo theâm cô sôû
vaät chaát coù lieân quan ñeán toaøn boä hoaït ñoäng soáng cuûa cô theå vaø
tieán hoùa cuûa caùc loaïi hình ngöôøi. Cheá ñoä dinh döôõng coù aûnh
höôûng ñeán bieán dò caùc ñaëc ñieåm cô theå:
Ví duï: Boä toäc Maxai chaên nuoâi, aên thòt nhieàu, cao lôùn hôn
ñeán 10 cm vaø 10 kg so vôùi boä toäc Kaknia ôû Keânia chuyeân troàng
troït. Moâi tröôøng sinh thaùi vaø cheá ñoä dinh döôõng taïo ra nhöõng dò
bieät khaù lôùn veà ñaùp öùng sinh hoïc.
Ví duï: Tieán boä vaên hoùa (y hoïc) laøm yeáu hoaëc loaïi tröø moät
soá aùp löïc choïn loïc nhöng laïi khôi maøo cho moät soá aùp löïc môùi:
AIDS, caùc beänh veà tim maïch …
Vaên hoùa, moät maët laø söï ñaùp öùng tröôùc aùp löïc moâi tröôøng,
maët khaùc laïi laø aùp löïc taïo neân tính ña hình di truyeàn. Vì vaäy vôùi
con ngöôøi, hai maët sinh hoïc vaø vaên hoùa khoâng taùch rôøi nhau.
1.2.2. AÛnh höôûng cuûa yeáu toá khí haäu
Bieåu hieän ôû nhieàu traïng thaùi khaùc nhau theo muøa, theo ñòa
lyù v.v… ñeàu laø toång hôïp cuûa nhieàu thaønh phaàn nhö nhieät ñoä, ñoä
aåm, gioù, maây, möa, naéng, tuyeát v.v…Caùc taùc ñoäng naøy ñöôïc thoâng
qua nhieàu raøo chaén töï nhieân (soâng, hoà, bieån, nuùi, caây, röøng v.v …)
vaø vaên hoùa (nhaø cöûa, ñöôøng saù …) taïo thaønh khí haäu ñòa phöông,
tieåu khí haäu, vi khí haäu.
Ñieàu hoøa nhieät laø thích nghi sinh hoïc chuû ñaïo lieân quan ñeán
caùc chöùc naêng cuûa toå chöùc cô theå. Moät soá cô caáu goùp phaàn ñaûm
baûo toát thích nghi vôùi khí haäu. Nhieät ñoä moâi tröôøng thay ñoåi thì
25
nhieät ñoä da cuõng bieán thieân theo, nhöng nhieät ñoä trung taâm cô
theå bao giôø cuõng oån ñònh, vaøo khoaûng 36– 37 0 C .
1.2.3. AÛnh höôûng cuûa moâi tröôøng ñòa hoùa
Haøm löôïng khoaùng chaát trong thaønh phaàn sinh hoùa cô theå
lieân quan ñeán quaù trình bieán ñoåi noäi baøo (taïo xöông, ñieàu hoøa aùp
löïc thaåm thaáu v.v …). Töông quan veà tyû leä soá löôïng caùc thaønh
phaàn khoaùng trong moâi tröôøng coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán thaønh
phaàn khoaùng cô theå, töø ñoù aûnh höôûng ñeán sinh tröôûng, taêng
tröôûng, phaùt trieån: Beänh böôùu coå lieân quan ñeán haøm löôïng iod,
saâu raêng lieân quan ñeán haøm löôïng fluor trong nöôùc, v.v …
1.3. Taùc ñoäng töông hoã cuûa con ngöôøi vaø heä sinh thaùi
Con ngöôøi laø moät thaønh vieân trong caùc heä sinh thaùi töï nhieân
quanh mình, coù quan heä töông hoã thoâng qua caùc maét xích thöùc
aên, hoaït ñoäng lao ñoäng saûn xuaát nhöng ñaëc bieät laø thaùi ñoä ñoái xöû
ñoái vôùi moâi tröôøng. Con ngöôøi gaây ra:
– Bieán ñoåi vaø suy thoaùi caùc heä sinh thaùi töï nhieân. Taøi
nguyeân caïn kieät. Xuaát hieän nhieàu heä sinh thaùi nhaân taïo khoâng heà
oån ñònh: ñoâ thò, hoà chöùa nöôùc, ñaäp daâng, caûnh quan vaên hoùa…
– OÂ nhieãm moâi tröôøng.
– Suy giaûm ña daïng sinh hoïc: Nhieàu loaøi sinh hoïc bò tuyeät
dieät, trôû neân quyù hieám.
– Suy giaûm chaát löôïng cuoäc soáng cuûa chính mình. Chaát
löôïng cuoäc soáng phuï thuoäc vaøo trình ñoä phaùt trieån xaõ hoäi, moâi
tröôøng soáng, quan heä xaõ hoäi, cuï theå laø vieäc laøm, thu nhaäp, höôûng
thuï vaø an ninh xaõ hoäi. Daân soá taêng nhanh, saûn löôïng nguõ coác
26
taêng khoâng ñaùng keå, hoa quaû thòt söõa khoâng taêng. Möùc söû duïng
naêng löôïng taêng nhanh. Beänh xaõ hoäi, teä naïn xaõ hoäi taêng nhieàu.
Chieán tranh vaø xung ñoät quyeàn löïc, saéc toäc, toân giaùo xaåy ra lieân
mieân nhieàu nôi.
Ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng cuoäc soáng cuûa moät coäng ñoàng
ngöôøi ta coù theå duøng nhieàu tieâu chí khaùc nhau vaø theo nhieàu caùch
thöùc khaùc nhau. Treân theá giôùi ngöôøi ta duøng phoå bieán tieâu chí
Toång thu nhaäp quoác daân theo ñaàu ngöôøi (GDP) hay Toång saûn
phaåm quoác gia theo ñaàu ngöôøi (GNP). Ñoù laø hai tieâu chí coù tính
toång löôïng cao, phaûn aùnh ñöôïc naêng löïc kinh teá cuûa nhaø nöôùc.
Tuy nhieân hai tieâu chí naøy chæ môùi phaûn aùnh ñöôïc veà maët kinh teá,
noùi leân söï giaøu ngheøo cuûa moät quoác gia. Chuùng khoâng bieåu thò
ñaày ñuû tình traïng phaân phoái caùc thaønh töïu giöõa caùc thaønh vieân
trong xaõ hoäi, khoâng phaûn aùnh ñöôïc quaù trình naâng cao veà nhieàu
maët tinh thaàn vaên hoùa cuõng nhö veà maët söùc khoûe theå chaát vaø taâm
lyù. GDP khoâng noùi leân ñieàu gì veà baûn chaát cuûa hoaït ñoäng saûn
xuaát: saûn xuaát luùa gaïo hay saûn xuaát suùng ñaïn, chi phí cho giaùo
duïc hay chi phí cho caûnh saùt, xaây döïng khu Casino hay xaây döïng
beâïnh vieän mieãn phí cho ngöôøi ngheøo. Moät dollar laø moät dollar
cho duø hieäu quaû xaõ hoäi raát khaùc nhau, thaäm chí hoaït ñoäng naøy coù
theå gaây tai haïi raát nhieàu cho moät hoaït ñoäng khaùc. Tuy nhieân, cho
ñeán nay GDP vaãn ñöôïc öa duøng tröôùc tieân bôûi vì noù cho pheùp so
saùnh tieàm löïc saûn xuaát töông ñoái cuûa caùc quoác gia khaùc nhau.
Ñeå khaéc phuïc moät phaàn nhöôïc ñieåm cuûa GDP, nhieàu nöôùc
ñaõ söû duïng chæ soá “Phaùt trieån con ngöôøi– HDI”, coøn goïi laø chæ soá
“Phaùt trieån nhaân löïc”, bao goàm caùc tieâu chí: tuoåi thoï trung bình,
trình ñoä daân trí vaø thu nhaäp thöïc teá.
27
Tuoåi thoï con ngöôøi noùi leân khaû naêng ñöôïc soáng trong cuoäc
soáng laønh maïnh, bình yeân, no ñuû.
Trình ñoä daân trí, hay trình ñoä giaùo duïc, noùi leân khaû naêng
tieáp thu vaên hoùa, khoa hoïc cuûa ngöôøi daân, thöôøng ñöôïc ño baèng
möùc ñoä phoå caäp giaùo duïc hay tyû leä soá ngöôøi bieát chöõ trong coäng
ñoàng.
Thu nhaäp thöïc teá cuûa ngöôøi daân noùi leân khaû naêng ñöôïc tieáp
caän caùc nguoàn löïc caàn thieát ñeå ñaùp öùng nhu caàu cuoäc soáng tröôùc
maét vaø laâu daøi.
HDI laø trung bình coäng cuûa ba tieâu chí ñoù. Trong naêm 1989
HDI cuûa Vieät Nam laø 0,560 ñöôïc xeáp thöù 122 treân 174 nöôùc trong
khi GDP chæ ñöôïc xeáp thöù 148. HDI trung bình cuûa theá giôùi laø 0,772.
Canada ñöôïc xeáp cao nhaát 0,960, trong khi GDP cuûa hoï chæ laø thöù
10.
Ngöôøi ta coøn duøng chæ soá “Phaùt trieån giôùi– GDI” (Gender
related development index) ñeå so saùnh möùc phaùt trieån cuûa phuï
nöõ, cuõng laø nhaèm ñaùnh giaù möùc ñoä bình ñaúng giôùi. Thuïy Ñieån coù
GDP xeáp thöù 22, HDI cuõng xeáp thöù 22 nhöng GDI ñöôïc xeáp vaøo
loaïi nhaát. GDI cuûa Vieät Nam ñöôïc xeáp thöù 108.
Thöïc ra chaát löôïng cuoäc soáng laø moät khaùi nieäm raát meàm
deûo maø khi xem xeùt phaûi löu yù ñeán raát nhieàu khía caïnh khaùc
nhau nhö: 1. Daân soá; 2. Lao ñoäng vaø vieäc laøm; 3. Ngheà nghieäp; 4.
Giaùo duïc; 5. Ñieàu kieän lao ñoäng; 6. Tai naïn lao ñoäng; 7.Tieän
nghi gia ñình; 8. Hoân nhaân gia ñình; 9. Hoaït ñoäng xaõ hoäi; 10. Baûo
hieåm xaõ hoäi; 11. Söùc khoûe vaø y teá; 12. Traät töï xaõ hoäi; 13. Tieàn
löông vaø thu nhaäp; 14. Coâng baèng xaõ hoäi; 15. Moâi tröôøng, v.v…
28
Moät nhaø giaùo duïc moâi tröôøng AÁn Ñoä, oâng R.E.Sharma,
quan nieäm chaát löôïng cuoäc soáng laø söï ñaùp öùng ngaøy caøng taêng
tieán caùc nhu caàu cô baûn veà löông thöïc, naêng löôïng, nhaø ôû, giaùo
duïc, y teá, an ninh xaõ hoäi. Ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng cuoäc soáng caàn
phaûi xem xeùt möùc ñoä beàn vöõng, oån ñònh trong töông quan haøi hoøa
vôùi töï nhieân, khoâng laøm haïi töï nhieân. Sharma ñöa ra moâ hình
cuoäc soáng laø moät hình sao 5 caùnh vaø moãi ñænh laø moät hình sao 5
caùnh khaùc.
II
1
2
I
III
4
IV
ñoäng
IV. Caùc vaán ñeà
Heä
thoáng
xaõ hoäi
Heä thoáng Giaù trò
chính trò vaên hoùa
Thöông
maïi
Vieän
trôï Ñaàu
tö
chính trò– xaõ hoäi
V. Caùc vaán ñeà
kinh teá
ngheä
nhieân
Cô caáu
ngaønh
ngheà
thöïc
Loái
soáng
Giaù trò
toân giaùo
Cô caáu Öu tieân
kinh teá phaùt trieån
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHUÛ YEÁU
3
1. Nguyeãn Ñình Khoa, 1983, Moâi tröôøng soáng vaø con ngöôøi,
NXB Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp.
5
2. Phaïm Thò Ngoïc Traàm, 1987, Moâi tröôøng sinh thaùi– vaán ñeà vaø
giaûi phaùp, NXB Chính trò Quoác gia.
3. Odum, 1978 (dòch), Cô sôû sinh thaùi hoïc, NXB Ñaïi hoïc vaø
Trung hoïc chuyeân nghieäp.
V
Baûng 4
tröôøng
Ñaëc tröng cuûa heä thoáng thaønh phaàn (1 – 5)
4. Olivier, 2002 (dòch), Sinh thaùi hoïc nhaân vaên, NXB Theá giôùi.
1
2
3
4
5
I. Caùc vaán ñeà
daân soá
Quy moâ
Cô caáu
Phaân boá
Bieán
ñoåi töï
nhieân
Bieán ñoåi
cô hoïc
5. http//
en.wikipedia
ecology/Sociology.
II. Caùc vaán ñeà
phuùc lôïi
GDP/ng
Giaùo
duïc
Baûo hieåm
xaõ hoäi
Nhaø
cöûa
Y teá
III. Caùc vaán ñeà
taøi nguyeân moâi
Nguoàn
lao
Coâng
Moâi
tröôøng töï
Voán
Löông
Ñaëc tröng cuûa heä
thoáng lôùn (I – V)
29
–
org/wiki/ecology/Human
6. Nguyeãn Ñaêng Thu (Chuû bieân)ï, 2004, Beänh hoïc noäi khoa,
NXB
Y hoïc.
- Chöông 1 :
1. Haõy neâu vaøi ñaëc ñieåm quan troïng nhaát trong döï
ñoùan veà hình thaùi kinh teá haäu coâng nghieäp.
30
2. Haõy cho bieát coù thaät laø chaát löôïng cuoäc soáng cuûa
nhaân daân ta ñang bò suy giaûm.
3. Cho bieát öu ñieåm vaø nhöôïc ñieåm cuûa moät soá chæ
tieâu ñaùnh giaù chaát löôïng cuoäc soáng.
CHÖÔNG II
CON NGÖÔØI BÌNH THÖÔØNG
SÖÙC KHOÛE VAØ BEÄNH TAÄT
Hoïc vieân caàn hieåu roõ caùc vaán ñeà sau
– Theá naøo laø söùc khoûe ñích thöïc theo quan nieäm cuûa WHO
vôùi muïc tieâu vöôït qua nhöõng thöû thaùch cuûa moâi tröôøng, nhaèm ñeå
lao ñoäng coù hieäu quaû. Con ngöôøi bình thöôøng khoâng coù beänh taät
chöa phaûi laø ñaõ coù söùc khoûe.
– Söùc khoûe laø moät loaïi taøi nguyeân ñaëc bieät, voâ cuøng quyù
giaù maø con ngöôøi coù quyeàn ñöôïc coù, ñoàng thôøi phaûi coù nghóa vuï
giöõ gìn, baûo veä, khai thaùc hôïp lyù söùc khoûe cuûa mình vaø cuûa coäng
ñoàng.
– Coù nhieàu loaïi söùc khoûe, veà theå chaát vaø veà tinh thaàn, taâm
lyù.
– stress laø moät trong daïng bieåu hieän cuûa söùc khoûe tinh
thaàn, ñaëc bieät phoå bieán trong tình hình phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi
treân theá giôùi cuõng nhö trong nöôùc.
– Hieåu roõ yù nghóa cuûa stress trong ñôøi soáng xaõ hoäi, trong
lao ñoäng tôùi ñeå coù nhöõng bieän phaùp öùng phoù hôïp lyù vôùi stress,
stress ngheà nghieäp lieân quan nhieàu vôùi caùc yeáu toá lao ñoäng. Caàn
naém vöõng caùc nguyeân taéc öùng phoù vôùi stress ngheà nghieäp.
– Söùc khoûe sinh saûn laø vaán ñeà lieân quan ñeán vaán ñeà daân soá
vaø haïnh phuùc gia ñình, xaõ hoäi, laø noäi dung cô baûn cuûa chöông
trình Haønh ñoäng quoác gia vì söùc khoûe coäng ñoàng.
31
32
2.1 Quan nieäm hieän nay veà söùc khoûe
2.1.1 Bình thöôøng vaø beänh taät
ÔÛ con ngöôøi bao giôø cuõng toàn taïi hai traïng thaùi ñoái laäp:
bình thöôøng vaø beänh taät. Hai traïng thaùi ñoái laäp ñoù thöôøng xuyeân
ñaáu tranh vôùi nhau. Luùc thì traïng thaùi naøy chieám öu theá, luùc thì
traïng thaùi khaùc.
Ngöôøi bình thöôøng laø ngöôøi trong thôøi ñieåm khoâng bò maéc
moät beänh caáp tính hay maõn tính hoaëc khoâng bò thöông tích hay taät
nguyeàn. Khi ngöôøi beänh ñöôïc chöõa khoûi töùc laø chöùc naêng cuûa cô
quan bò beänh ñaõ ñöôïc phuïc hoài, thì ngöôøi ñoù trôû laïi bình thöôøng.
Dubos (1965) coi “Tình traïng söùc khoûe hay beänh taät laø bieåu
hieän cuûa söï thaéng lôïi hay thaát baïi maø cô theå traûi qua trong söï coá
gaéng cuûa noù ñeå thích öùng vôùi thöû thaùch cuûa moâi tröôøng “.
Theá kyû 19, Claude Bernard (1869), nhaø sinh lyù hoïc Phaùp ñaõ
vieát “Hieän töôïng veà söï soáng ñöôïc quy ñònh töø hai phía: Moät phía
laø cô theå, trong ñoù söï soáng dieãn ra, vaø phía khaùc laø moâi tröôøng,
trong ñoù coù theå tìm thaáy nhöõng ñieàu kieän chuû yeáu cho söï xuaát
hieän, dieãn bieán nhöõng hieän töôïng cuûa baûn thaân mình. Ñieàu kieän
caàn cho söï soáng tìm thaáy caû ôû trong cô theå vaø caû ôû moâi tröôøng
beân ngoaøi”.
Coù theå khaùm laâm saøng thaáy laø bình thöôøng nhöng neáu xeùt
nghieäm, thaêm doø chöùc naêng moät vaøi cô quan, coù theå thaáy khoâng
bình thöôøng. Nhö vaäy laø khoâng phaûi deã ñaùnh giaù moät ngöôøi coù
hoaøn toaøn bình thöôøng hay khoâng. Vaø nhö vaäy, bình thöôøng cuõng
chöa haún ñaõ laø coù söùc khoûe toát vaø khoâng bình thöôøng cuõng chöa
haún laø hoaøn toaøn keùm söùc khoûe hay beänh taät.
Moâi tröôøng beân trong cô theå laø dòch theå trung gian giöõa teá
baøo vaø caùc moâ nhö maùu vaø baïch huyeát. Vì vaäy cô theå laø moät “vuõ
truï nhoû” hoaït ñoäng trong moät “vuõ truï lôùn” laø thieân nhieân xung
quanh.
Ngoaøi khoûe maïnh hay beänh taät veà theå xaùc coøn coù theå khoûe
maïnh hay beänh hoaïn veà taâm thaàn. Vì vaäy, söùc khoûe hay beänh taät
caàn ñöôïc hieåu moät caùch toaøn dieän hôn. Ñaõ coù khaù nhieàu ñònh
nghóa khaùc nhau veà söùc khoûe vaø beänh taät:
Vôùi moâi tröôøng beân trong, söùc khoûe chòu taùc ñoäng cuûa söï
reøn luyeän vaø caùch soáng haèng ngaøy trong ñoù coù taäp quaùn veä sinh,
theå duïc, theå thao, ñieàu ñoä, tieát duïc, khoâng thaùi quaù, khoâng baát
caäp.
May (1958) quan nieäm:“ Beänh taät laø söï bieán ñoåi cuûa caùc
moâ cô theå gaây nguy haïi cho söï soáng cuûa chuùng trong moâi
tröôøng”. Ñoù laø quan nieäm coå ñieån coi beänh taät nhö laø moät thöù roái
loaïn, moät söï maát caân baèng xaûy ra trong cô theå.
Moâi tröôøng beân ngoaøi thì ña daïng, ngoaøi moâi tröôøng töï
nhieân khí haäu, taøi nguyeân, ñòa lyù … thì moâi tröôøng vaên hoùa xaõ hoäi
raát laø phong phuù goàm:
33
Moâi tröôøng beân trong vaø beân ngoaøi ñeàu aûnh höôûng tröïc tieáp
hay giaùn tieáp ñeán söùc khoûe.
– Moâi tröôøng gia ñình: tieän nghi veà taøi chính ñaûm baûo cuoäc
soáng vaät chaát vaø tinh thaàn, quan heä gia ñình thaân toäc, phong tuïc,
leã giaùo, truyeàn thoáng, hoïc haønh …
34
– Moâi tröôøng lao ñoäng: vieäc laøm oån ñònh, cô sôû vaät chaát
thieát bò, nguyeân vaät lieäu, an toaøn vaø veä sinh lao ñoäng, thu nhaäp,
quan heä chuû thôï, quan heä ñoàng nghieäp, phöông tieän ñi laïi …
– Moâi tröôøng xaõ hoäi: cheá ñoä kinh teá, chính trò, daân soá, phaân
boá vieäc laøm, phuùc lôïi xaõ hoäi, y teá, giaùo duïc …
– Moâi tröôøng quoác teá: hoøa bình, chieán tranh, saéc toäc, ly
khai, xung ñoät.
Moïi ñieàu kieän vaø hieän töôïng ñeàu taùc ñoäng ñeán söùc khoûe
theo nhöõng möùc ñoä khaùc nhau ñoái vôùi töøng caù theå cuõng nhö coäng
ñoàng maø moãi caù theå laø thaønh vieân.
Nhö vaäy khaùi nieäm söùc khoûe roõ raøng laø coù haøm yù veà söï
thích öùng ñoái vôùi moâi tröôøng hay, noùi khaùc ñi, söùc khoûe laø tieâu
chuaån cuûa söï thích öùng vôùi moâi tröôøng vaø cuõng laø moät tieâu chuaån
cô baûn cuûa chaát löôïng cuoäc soáng.
WHO (1975) – Toå chöùc y teá theá giôùi – neâu ñònh nghóa:
“Söùc khoûe laø traïng thaùi deã chòu toaøn dieän veà theå chaát, tinh thaàn
vaø taâm lyù xaõ hoäi nhaèm ñeå lao ñoäng coù hieäu quaû”. Söùc khoûe laø
moät trong nhöõng quyeàn lôïi cô baûn cuûa con ngöôøi. Moïi ngöôøi ñeàu
coù nghóa vuï phaûi baûo veä vaø naâng cao söùc khoûe caù nhaân vaø coäng
ñoàng. Söùc khoûe cuõng laø moät loïai taøi nguyeân cô baûn maø moïi ngöôøi
cuõng nhö coäng ñoàng ñeàu coù traùch nhieäm baûo veä, khai thaùc vaø söû
duïng hôïp lyù hôn baát cöù loaïi taøi nguyeân naøo khaùc.
Ñieàâu ñaùng quan taâm hôn caû laø vieäc baûo veä söùc khoûe phaûi
nhaèm muïc tieâu quan troïng nhaát laø lao ñoäng coù hieäu quaû.
35
Xem ra moïi ñònh nghóa ñeàu coi söùc khoûe laø khaùi nieäm toång
hôïp veà traïng thaùi cô theå coù lieân quan maät thieát vôùi moâi tröôøng.
Phaåm chaát cuûa moâi tröôøng noùi cho cuøng, theo nghóa roäng, toaøn
dieän chính laø söùc khoûe coäng ñoàng.
Y hoïc phöông ñoâng töø laâu cuõng ñaõ neâu lyù thuyeát veà “Thieân
– Nhaân hoøa hôïp”, nghóa laø con ngöôøi luoân luoân phaûi hoøa hôïp vôùi
thieân nhieân, vôùi moâi tröôøng.
Caàn chuù yù laø söï thích öùng cuûa con ngöôøi hoaøn toaøn khaùc vôùi
sinh giôùi ôû choã thích öùng baèng vaên hoùa quan troïng hôn veà sinh
hoïc. Tuy nhieân cuõng hieån nhieân laø töø vaên hoùa, con ngöôøi ñaåy
chính mình vaøo thaûm hoïa moâi tröôøng oâ nhieãm, caïn kieät vaø suy
thoaùi.
2.1.2 Ñònh löôïng söùc khoûe
Söùc khoûe ñöôïc xem nhö moät taøi saûn, moät tieàm naêng ñöôïc
duy trì thöôøng xuyeân vaø ñònh löôïng ñöôïc baèng nhieàu caùch.
Söùc khoûe taêng giaûm lieân quan ñeán quaù trình taêng tröôûng,
tröôûng thaønh vaø laõo hoùa caùc cô quan cuûa cô theå. Söùc khoûe taêng
giaûm theo tuaàn traêng, theo muøa, theo nhòp ñieäu sinh hoïc.
Ñieàu caàn löu yù laø sau lao ñoäng nghieâm tuùc thì seõ meät moûi
vaø maát nhieàu hay ít naêng löôïng tuøy theo möùc ñoä lao ñoäng naëng
hay nheï. Ñeå khaéc phuïc meät moûi keùo daøi thì phaûi buø ñaép naêng
löôïng ñaõ tieâu hao vaø nghæ ngôi hôïp lyù. Tröôùc heát laø caàn buø ñaép
kòp thôøi nöôùc vaø muoái khoaùng vaø coù ñuû thôøi gian ñeå phuïc hoài söùc
khoûe.
36
Söï ñaùnh giaù söùc khoûe thöôøng ñöôïc chuù troïng ôû möùc phuïc hoài
cô theå sau lao ñoäng, oám ñau, tai naïn. Toác ñoä hoài phuïc hay hoaøn
thieän thöôøng vaãn ñöôïc coi laø moät tieâu chí ñaùnh giaù naêng löïc con
ngöôøi.Söï hoài phuïc thöôøng ñi keøm vôùi söï reøn luyeän. Nhieàu khi nhôø
reøn luyeän maø söùc khoûe khoâng nhöõng ñöôïc hoài phuïc maø coøn toát hôn
tröôùc.
Söùc khoûe khoâng nhöõng ñöôïc ño maø caàn phaûi ño löôøng
thöôøng xuyeân. Caøng nhieàu söùc khoûe thì caøng ít cô hoäi phaùt sinh
beänh taät. Ngöôøi ta thöôøng laáy nhöõng giôùi haïn ñöôïc goïi laø Tieâu
chuaån töùc laø caùc chæ tieâu sinh hoïc ñeå ño löôøng söùc khoûe nhö nhieät
ñoä, huyeát aùp, nhòp tim, soá löôïng hoàng caàu, baïch caàu, haøm löôïng
ñöôøng huyeát… vaø nhieàu chæ tieâu veà caùc chöùc naêng ôû möùc ñoä vó
moâ hoaëc vi moâ veà teá baøo, phaân töû, ion…
Ñöông nhieân khi ngöôøi ta noùi moïi chæ tieâu sinh hoïc ñeàu
bình thöôøng (hoaëc ña soá chæ tieâu chuû yeáu, quyeát ñònh laø bình
thöôøng) thì ñöôïc coi laø coù söùc khoûe.
Nhöõng giôùi haïn cuûa caùc chæ tieâu ñoù laø keát quaû ño ñaïc, tính
toaùn thoáng keâ döïa treân caùc khaûo nghieäm, thaêm doø chöùc naêng cuûa
moät soá ñuû lôùn caù theå, ñaïi dieän cho coäng ñoàng, phaûn aùnh möùc phoå
bieán vôùi moät xaùc suaát tin caäy nhaát ñònh. Coù nhöõng giôùi haïn roäng,
töông ñöông nhau giöõa nhieàu coäng ñoàng treân theá giôùi, cuõng coù
nhieàu giôùi haïn phaûn aùnh toát töøng ñaëc tröng cuûa töøng coäng ñoàng.
Vì theá khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù theå söû duïng chung moät barem
ñaùnh giaù cho taát caû coäng ñoàng maø phaûi xaây döïng nhöõng barem
cho caùc coäng ñoàng khaùc nhau.
37
Caùc chæ tieâu sinh hoïc cuõng khoâng phaûi luoân luoân coá ñònh
trong moïi tröôøng hôïp, moïi ñieàu kieän moâi tröôøng. Moãi khi moâi
tröôøng coù söï bieán ñoåi thì moät soá chæ tieâu naøo ñoù voán laø bình
thöôøng seõ vöôït ra ngoaøi giôùi haïn phoå bieán chòu ñöïng ñöôïc cô theå.
Tuy nhieân ñieàu caàn löu yù laø luùc ñoù beänh taät coù xuaát hieän khoâng?
Caâu traû lôøi laø chöa chaéc chaén, nguy cô hay khaû naêng thì coù theå coù
nhöng xuaát hieän beänh thì chöa haún bôûi giôùi haïn thích nghi cuõng
bieán ñoåi theo töøng con ngöôøi, ñaëc bieät laø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coù
reøn luyeän.
Vì vaäy khaùi nieäm söùc khoûe coøn ñöôïc bieåu hieän baèng toaøn
boä löïc löôïng döï tröõ cuûa caùc heä thoáng chöùc naêng chuû yeáu cuûa cô
theå.Löïc löôïng döï tröõ naøy ñöôïc bieåu hieän baèng moät ñaïi löôïng goïi
laø heä soá döï tröõ töùc laø soá löôïng toái ña moät chöùc naêng coù theå huy
ñoäng ñöôïc khi caàn ñeán so vôùi luùc bình thöôøng.
Ví duï: Luùc nghæ, ngoài bình thöôøng, löôïng maùu ñöôïc traùi tim
ñaåy vaøo ñoäng maïch chuû laø 4 lít/phuùt. Lao ñoäng vaø reøn luyeän cô
theå ñöa coâng suaát leân 20 lít/phuùt. Trong khi traùi tim khoâng reøn
luyeän chæ ñaït toái ña laø 6 lít/phuùt.
Ñieàu caàn löu yù laø trong khi öùng phoù vôùi ñieàu kieän thöû
thaùch, con ngöôøi vaän duïng caùc chöùc naêng moät caùch toaøn dieän ñaëc
bieät laø caùc yeáu toá tinh thaàn vaø taâm lyù. Döïa vaøo caùc nhaân toá taùc
ñoäng vaø bieåu hieän cuûa tình traïng cô theå, thöôøng phaân bieät 3 loaïi
söùc khoûe
1. Söùc khoûe sinh lyù:phaùt trieån theo nhöõng moâ hình vaø tieâu
chuaån ñaõ bieát roõ, goàm nhöõng cô cheá theå dòch, thaàn kinh ñeå öùng
phoù vôùi ñieàu kieän moâi tröôøng. Phaàn lôùn laø do yeáu toá di truyeàn
38
quyeát ñònh nhöng söï reøn luyeän coù taùc duïng taêng cöôøng söùc khoûe
ñaëc bieät laø heä soá döï tröõ.
2. Söùc khoûe mieãn dòch:Phaùt trieån qua cuoäc ñoï söùc vôùi caùc
taùc nhaân gaây oâ nhieãm. Phaûn öùng ñaëc hieäu laø cô cheá coù tính di
truyeàn cuõng nhö söï reøn luyeän (coøn phuï thuoäc vaøo khaùng nguyeân
töø moâi tröôøng mang laïi, vaxin chaúng haïn).
3. Söùc khoûe tinh thaàn (söùc khoûe taâm thaàn laø moät caùch noùi
khaùc) coøn phaân chia thaønh söùc khoûe taâm lyù vaø söùc khoûe xaõ hoäi.
Söùc khoûe toùm laïi laø moät ñaïi löôïng töông ñoái vì caùi khoûe
cuûa moät ngöôøi trong ñieàu kieän moâi tröôøng naøy chöa haún ñaõ khoûe
ñöôïc trong ñieàu kieän moâi tröôøng khaùc.
Ñoái vôùi moãi ñoái töôïng lao ñoäng khaùc nhau ñoøi hoûi söùc khoûe
khaùc nhau vaø loaïi hình söùc khoûe cuõng khaùc nhau.
thoï trung bình vaø nhieàu yeáu toá xaõ hoäi khaùc nhö toång thu nhaäp
treân ñaàu ngöôøi, chæ soá ngheøo khoå, chæ soá phaùt trieån vaên hoùa, hoïc
vaán…
Söùc khoûe coäng ñoàng phaûi ñöôïc xeùt treân hai phöông dieän:
– Coäng ñoàng laø moät nhoùm di truyeàn chòu taùc ñoäng cuûa choïn
loïc vaø tuyeån löïa trong moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ hoäi.
– Coäng ñoàng laø moät nhoùm vaên hoùa xaõ hoäi maø öùng xöû laø
bieåu hieän cuûa söùc khoûe taâm thaàn. Khoâng theå coù moät söùc khoûe
coäng ñoàng toát vôùi moät xaõ hoäi beá taéc cuõng nhö moät möùc soáng quaù
ngheøo khoå vaø söï lan traøn cuûa teä naïn xaõ hoäi.
2.2. Söùc khoûe tinh thaàn (SKTT)
2.2.1 Quan nieäm
Söùc khoûe coäng ñoàng hay söùc khoûe xaõ hoäi laø söùc khoûe chung
cuûa moät heä thoáng coù toå chöùc giöõa nhöõng caù theå coù quan heä vaø taùc
ñoäng leân nhau trong moät moâi tröôøng töï nhieân (voâ sinh vaø höõu
sinh) vaø moâi tröôøng xaõ hoäi (vaên hoùa, chính trò, kinh teá, toân giaùo…)
Söùc khoûe coäng ñoàng phaûi bao goàm caû tình traïng (tyû leä) beänh taät
trong coäng ñoàng khi xem xeùt treân bình dieän toång theå.
Ngöôøi xöa quan nieäm “Ngöôøi khoâng coù beänh taâm thaàn laø
coù tinh thaàn khoûe”. Quan nieäm naøy chöa chính xaùc. SKTT thaät ra
raát ña daïng, phöùc taïp. Roái loaïn veà tinh thaàn coù nhieàu möùc ñoä vaø
phaïm vi khaùc nhau. Hieäp hoäi quoác gia veà SKTT cuûa Hoa Kyø
quan nieäm raèng ngöôøi coù SKTT toát laø ngöôøi coù khaû naêng ñieàu
hoøa caùc ham muoán, duïc voïng, löông taâm, caûm xuùc, lyù töôûng phuø
hôïp vôùi naêng löïc vaø yeâu caàu cuûa cuoäc soáng maø mình phaûi ñoái
dieän.
Ñeå xaùc ñònh söùc khoûe coäng ñoàng thì phaûi xuaát phaùt töø toång
ñònh löôïng söùc khoûe cuûa thaønh vieân maø tính ra soá trung bình ñaïi
dieän (khoâng haún laø trung bình soá hoïc).
Hoï ñöa ra ñònh nghóa: “Tình traïng SKTT toát laø traïng thaùi
khoûe khoaén maø trong ñoù chuû theå caûm thaáy deã chòu, töï tin trong
giao tieáp cuõng nhö tröôùc thaùch thöùc cuûa cuoäc soáng haèng ngaøy “
Coù nhieàu chæ tieâu ñeå kham thaûo trong khi keát hôïp nhieàu
maët nhö tính thích öùng, taàn suaát thai löu, töû vong chu sinh, tuoåi
Cuõng coù ngöôøi quan nieäm ngaén goïn:SKTT toát laø “bieát mình
vaø bieát ngöôøi”.
2.1.3. Söùc khoûe coäng ñoàng
39
40
- Xem thêm -