ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
KHOA NGÔN NGỮ HỌC
----------------***---------------
NGUYỄN THỊ GIANG
SO SÁCH CÁCH CHUYỂN TỪ CÂU TRỰC TIẾP
SANG CÂU GIÁN TIẾP TRONG TIẾNG PHÁP VÀ
TIẾNG VIỆT
LUẬN VĂN THẠC SỸ
Chuyên ngành: Ngôn ngữ học
Hà Nội, 2009
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
KHOA NGÔN NGỮ HỌC
----------------***--------------NGUYỄN THỊ GIANG
SO SÁNH CÁCH CHUYỂN TỪ CÂU TRỰC TIẾP
SANG CÂU GIÁN TIẾP TRONG TIẾNG PHÁP VÀ
TIẾNG VIỆT
LUẬN VĂN THẠC SỸ
Chuyên ngành: Ngôn ngữ học
Mã số: 602201
Người hướng dẫn khoa học:
PGS.TS Nguyễn Văn Hiệp
Hà Nội, 2009
Lêi c¶m ¬n!
T«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi PGS.TS NguyÔn V¨n HiÖp,
gi¸o viªn h−íng dÉn khoa häc, ®· dµnh nhiÒu thêi
thêi gian, c«ng søc h−íng dÉn,
chØ b¶o tËn t×nh, ®· cho t«i nh÷ng lêi khuyªn quý b¸u trong suèt qu¸ tr×nh
thùc hiÖn luËn
luËn v¨n nµy.
T«i xin tr©n träng c¸m ¬n c¸c thÇy, c« gi¸o cña Khoa Ng«n ng÷ häc,
tr−êng §¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n, §¹i häc quèc gia Hµ Néi ®·
truyÒn ®¹t cho t«i nh÷ng kiÕn thøc quý b¸u vÒ chuyªn ngµnh Ng«n ng÷ häc
trong thêi gian qua còng nh− ®· gióp ®ì t«i hoµn thµnh luËn v¨n nµy.
T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh, b¹n bÌ, c¸c
anh chÞ em häc viªn líp cao häc ng«n
ng«n ng÷ kho¸ K51 ®· ®éng viªn, gióp ®ì
t«i trong qu¸ tr×nh häc tËp vµ hoµn thµnh luËn v¨n.
B¶n LuËn v¨n tuy ®· cã cè g¾ng cao, nh−ng kh«ng thÓ tr¸nh khái
nh÷ng thiÕu sãt, khiÕm khuyÕt, rÊt mong nhËn ®−îc nh÷ng ý kiÕn gãp ý cña
c¸c thÇy c« gi¸o, c¸c chuyªn gia
gia trong lÜnh vùc nghiªn cøu ®Ó luËn v¨n ®−îc
hoµn chØnh h¬n.
Xin tr©n träng c¶m ¬n!
Ng−êi viÕt luËn v¨n.
Môc lôc
Më ®Çu
3
1.Giíi thiÖu ®Ò tµi cña luËn v¨n
3
2. Môc ®Ých vµ ý nghÜa cña luËn v¨n
5
3. §èi t−îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu cña luËn v¨n
5
4. NhiÖm vô nghiªn cøu cña luËn v¨n
6
5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña luËn v¨n
6
6. Bè côc
7
Ch−¬ng 1: C¬ së lÝ luËn
8
1.1. To¹ ®é trùc chØ (deixis)
8
1.1.1. Trùc chØ vÒ ng«i
11
1.1.2. Trùc chØ vÒ thêi
13
1.1.3. Trùc chØ vÒ kh«ng gian
16
1.2. §Þnh nghÜa vÒ c©u dÉn
18
1.3.C¸c kiÓu c©u dÉn trong tiÕng Ph¸p vµ tiÕng ViÖt
21
1.3.1. C©u dÉn trùc tiÕp (le discours direct – DD)
21
1.3.2. C©u dÉn gi¸n tiÕp (le discours indirect – DI)
25
1.3.3. C©u dÉn gi¸n tiÕp tù do (le discours indrect libre – DIL)
29
Ch−¬ng 2: So s¸nh nh÷ng qui t¾c chuyÓn tõ c©u dÉn trùc
tiÕp sang c©u dÉn gi¸n tiÕp trong tiÕng Ph¸p vµ tiÕng
ViÖt.
33
2.1. Nh÷ng ®éng tõ dÉn
33
2.1.1. Nh÷ng ®éng tõ dÉn dïng cho c©u trÇn thuËt
33
2.1.2. Nh÷ng ®éng tõ dÉn dïng cho c©u nghi vÊn
39
2.1.3. Nh÷ng ®éng tõ dÉn dïng cho c©u cÇu khiÕn
40
2.1.4. Nh÷ng ®éng tõ dÉn dïng cho c©u c¶m th¸n
43
1
2.2. Nh÷ng thay ®æi khi chuyÓn tõ c©u dÉn trùc tiÕp sang c©u dÉn gi¸n tiÕp
trong tiÕng Ph¸p vµ tiÕng ViÖt
45
2.2.1. Lùa chän tõ dÉn
47
2.2.2. Nh÷ng thay ®æi liªn quan ®Õn trực chØ
55
2.2.2.1. Nh÷ng thay ®æi cña ®¹i tõ nh©n x−ng vµ nh÷ng tõ së h÷u 55
2.2.2.2. Nh÷ng thay ®æi cña thøc vµ thêi
61
2.2.2.3. Nh÷ng thay ®æi cña côm tõ chØ thêi gian, n¬i chèn vµ tõ chØ
®Þnh
66
Ch−¬ng 3: Mét sè gîi ý cho viÖc dÞch c¸c bµi b¸o tõ tiÕng
ViÖt sang tiÕng Ph¸p cã liªn quan ®Õn c¸ch chuyÓn tõ
c©u dÉn trùc tiÕp sang c©u dÉn gi¸n tiÕp
73
3.1. Thñ ph¸p dÞch mÖnh ®Ò chÝnh
73
3.1.1. Nh÷ng ®éng tõ dÉn th−êng ®−îc sö dông
73
3.1.2. Sö dông nh÷ng tr¹ng tõ hoÆc liªn tõ thay cho mÖnh ®Ò chÝnh 82
3.2. Thñ ph¸p dÞch mÖnh ®Ò phô
84
3.2.1. DÞch nghÜa gèc
84
3.2.2. DÞch chuyÓn ®æi
86
KÕt luËn.
89
Tµi liÖu trÝch dÉn
Tµi liÖu tham kh¶o
2
Më ®Çu
1. Giíi thiÖu ®Ò tµi cña luËn v¨n
Nh− chóng ta ®· biÕt, thêi ®¹i ngµy nay là thêi ®¹i cña hoµ b×nh, hîp t¸c vµ
héi nhËp cho nªn h¬n lóc nµo hÕt viÖc d¹y vµ häc ngo¹i ng÷ gi÷ mét vai trß hÕt
søc quan träng. §ã lµ mét trong nh÷ng nh©n tè g¾n kÕt c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c
nhau ®ång thêi còng lµ c¬ së ®Ó t¨ng c−êng sù hiÓu biÕt lÉn nhau vµ t¨ng c−êng
hîp t¸c quèc tÕ.
ViÖt Nam lµ mét n−íc ®ang ph¸t triÓn, ®ang tÝch cùc tham gia vµo qu¸
tr×nh héi nhËp quèc tÕ theo tinh thÇn nghÞ quyÕt cña §¹i héi §¶ng lÇn thø 9:
“…ViÖt Nam s½n sµng lµ b¹n, lµ ®èi t¸c tin cËy cña c¸c n−íc trong céng ®ång
quèc tÕ…”.[§¶ng céng s¶n ViÖt Nam, V¨n kiÖn ®¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn
thø 9, 2001:119]. Nh− vËy, viÖc gi¶ng d¹y ngo¹i ng÷ lµ nhu cÇu tÊt yÕu kh¸ch
quan trong ®êi sèng kinh tÕ, x· héi vµ v¨n ho¸ cña ®Êt n−íc. HiÖn nay, cã s¸u thø
tiÕng ®−îc tæ chøc Liªn Hîp Quèc chän lµm ng«n ng÷ chÝnh thøc, ®ã lµ tiÕng
Anh, tiÕng Ph¸p, tiÕng Nga, tiÕng Trung, tiÕng NhËt B¶n, tiÕng §øc. Bªn c¹nh
tiÕng Anh, tiÕng Ph¸p ®ang ®−îc sö dông réng r·i t¹i c¸c cuéc héi th¶o quèc tÕ.
NhiÒu v¨n b¶n, tµi liÖu, t¸c phÈm b¸o chÝ vµ mét khèi l−îng s¸ch lín ®· dïng
tiÕng Ph¸p hoÆc dÞch sang tiÕng Ph¸p ë nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi. ChÝnh v×
vËy, chóng ta cã thÓ nhËn thÊy tiÕng Ph¸p ®ang lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng tiÖn
giao tiÕp rÊt th«ng dông cña nh©n lo¹i.
ë ViÖt Nam, tõ h¬n nöa thÕ kû nay, tiÕng Ph¸p ®· ®−îc sö dông vµ trë
thµnh ng«n ng÷ giao dÞch ®−îc sö dông trong nhiÒu lÜnh vùc nh− v¨n ho¸, gi¸o
dôc, v¨n häc, khoa häc kü thuËt, kinh tÕ, chÝnh trÞ...§Æc biÖt lµ sau Héi nghÞ
th−îng ®Ønh c¸c n−íc nãi vµ sö dông tiÕng Ph¸p ®−îc tæ chøc vµo th¸ng 11 n¨m
1997, tiÕng Ph¸p l¹i cµng kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng cña m×nh. H¬n
bao giê hÕt, nhu cÇu giao tiÕp ®Ó hoµ nhËp vµo céng ®ång quèc tÕ ngµy cµng trë
nªn quan träng vµ cÇn thiÕt. Trªn thùc tÕ, cïng víi tiÕng Anh, tiÕng Ph¸p ®−îc
d¹y ë tÊt c¶ c¸c cÊp häc tõ tiÓu häc ®Õn ®¹i häc.Tuy nhiªn, viÖc n¾m v÷ng vµ sö
3
dông thµnh th¹o tiÕng Ph¸p kh«ng hÒ lµ c«ng viÖc dÔ dµng. §èi víi ng−êi ViÖt
Nam, mét trong nh÷ng nh©n tè g©y khã kh¨n cho viÖc häc c¸c tiÕng Ch©u ¢u nãi
chung vµ tiÕng Ph¸p nãi riªng lµ sù kh¸c biÖt vÒ mÆt lo¹i h×nh ng«n ng÷. TiÕng
Ph¸p thuéc lo¹i ng«n ng÷ biÕn h×nh, cã hÖ thèng h×nh th¸i kh¸ phong phó, ®Æc
biÖt lµ nh÷ng ph¹m trï ng÷ ph¸p cã liªn quan ®Õn ®éng tõ, ®Õn sù thay ®æi cña
thøc, thêi, thÓ....Häc ngo¹i ng÷ còng cã nghÜa lµ ph¶i luyÖn bèn kü n¨ng giao
tiÕp: nghe, nãi, ®äc, viÕt. §Ó thµnh th¹o bèn kü n¨ng nµy ng−êi häc ngo¹i ng÷
nãi chung vµ ng−êi häc tiÕng Ph¸p nãi riªng ph¶i n¾m ch¾c ng÷ ph¸p. Chóng t«i
cho r»ng dï ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ngo¹i ng÷ cã thay ®æi theo h−íng nµo ®i
ch¨ng n÷a th× viÖc n¾m v÷ng ng÷ ph¸p vÉn lu«n lu«n lµ tiªu chÝ quan träng hµng
®Çu ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é thµnh th¹o cña ng−êi häc ngo¹i ng÷.
Trong qu¸ tr×nh häc tËp vµ nghiªn cøu ng÷ ph¸p tiÕng Ph¸p, chóng t«i
nhËn thÊy häc sinh, sinh viªn ViÖt Nam gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n trong khi chuyÓn
tõ c©u dÉn trùc tiÕp sang c©u dÉn gi¸n tiÕp. Nh÷ng khã kh¨n nµy mét phÇn do
¶nh h−ëng cña tiÕng mÑ ®Î, phÇn kh¸c lµ do viÖc vËn dông ch−a chÝnh x¸c vµ
thµnh th¹o c¸c quy t¾c ng÷ ph¸p. NhËn ra nh÷ng khã kh¨n nµy vµ nguyªn nh©n
cña chóng, chóng t«i chän ®Ò tµi nghiªn cøu: “So s¸nh c¸ch chuyÓn tõ c©u dÉn
trùc tiÕp sang c©u dÉn gi¸n tiÕp trong c©u tiÕng Ph¸p vµ tiÕng ViÖt” ®Ó gióp
ng−êi häc nhËn thÊy nh÷ng ®iÓm gièng nhau vµ kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh
chuyÓn c©u ë c¶ hai ng«n ng÷ nh»m tr¸nh lçi vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸
tr×nh lµm bµi tËp, dÞch xu«i dÞch ng−îc còng nh− cã ®−îc sù thµnh th¹o trong
giao tiÕp khi ph¶i sö dông c©u dÉn. Bëi v×, trong khi giao tiÕp, trong mét c©u
chuyÖn kÓ hay mét bµi b¸o, chóng ta th−êng dÉn l¹i lêi nãi cña mét hay nhiÒu
nh©n vËt. ViÖc dÉn l¹i nh÷ng c©u nãi hay suy nghÜ cña nh÷ng nh©n vËt ®ã th−êng
®−îc thÓ hiÖn d−íi nhiÒu h×nh thøc. ë ViÖt Nam còng nh− ë Ph¸p, c¸c nhµ
nghiªn cøu ®· ®−a ra rÊt nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ c©u dÉn. Mçi ®Þnh nghÜa
®Òu ®Ò cËp ®Õn mét ph−¬ng diÖn hay mét ®Æc tr−ng nµo ®ã cña c©u dÉn. MÆc dï
cã nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau nh−ng ë c¶ hai ng«n ng÷ ®Òu tån t¹i ba d¹ng
chÝnh cã liªn quan ®Õn c©u dÉn lµ c©u dÉn trùc tiÕp, c©u dÉn gi¸n tiÕp, c©u dÉn
4
gi¸n tiÕp tù do. §èi víi nh÷ng ng−êi míi häc tiÕng Ph¸p, khi chuyÓn c©u, hä
th−êng míi chØ chó ý ®Õn th¸i ®é cña ng−êi dÉn chø ch−a quan t©m ®Õn nh÷ng
thay ®æi ng÷ ph¸p nh− c¸ch lùa chän tõ dÉn, ®éng tõ dÉn, nh÷ng thay ®æi vÒ yÕu
tè trùc chØ nh− ®¹i tõ nh©n x−ng, ®¹i tõ së h÷u, nh÷ng biÕn ®æi cña thøc, thêi, thÓ
liªn quan ®Õn ®éng tõ, cña tr¹ng tõ chØ thêi gian, n¬i chèn.... LuËn v¨n cña chóng
t«i sÏ tr×nh bµy vµ miªu t¶ chi tiÕt vÒ ®Æc tr−ng cña tõng kiÓu c©u ë c¶ hai ng«n
ng÷, sau ®ã chóng t«i sÏ tiÕn hµnh so s¸nh nh÷ng quy t¾c ng÷ ph¸p chuyÓn tõ c©u
dÉn trùc tiÕp sang c©u dÉn gi¸n tiÕp, tõ ®ã rót ra nh÷ng ®iÓm gièng nhau vµ kh¸c
nhau cña c¶ hai ng«n ng÷ ë nh÷ng ph−¬ng diÖn cã liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nµy.
2.Môc ®Ých vµ ý nghÜa cña luËn v¨n
Qua viÖc ph©n tÝch, m« t¶, so s¸nh vµ tæng hîp nh÷ng ®Æc ®iÓm ng÷ ph¸p
cña tõng kiÓu lo¹i c©u dÉn vµ nh÷ng quy t¾c chuyÓn ®æi tõ c©u dÉn trùc tiÕp
sang c©u dÉn gi¸n tiÕp, luËn v¨n ®· rót ra ®−îc nh÷ng ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau
khi chuyÓn tõ c©u dÉn trùc tiÕp sang c©u dÉn gi¸n tiÕp trong tiÕng Ph¸p vµ tiÕng
ViÖt, ®ång thêi luận văn cũng ®−a ra mét sè gîi ý cho viÖc dÞch c¸c bµi b¸o tõ
tiÕng ViÖt sang tiÕng Ph¸p cã liªn quan ®Õn c©u dÉn nh»m gióp c¸c b¹n häc sinh,
sinh viªn cã thªm tµi liÖu tham kh¶o ®Ó phôc vô cho viÖc häc tËp vµ nghiªn cøu.
3.§èi t−îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu cña luËn v¨n
Tªn gäi cña ®Ò tµi cña chóng t«i “So s¸nh c¸ch chuyÓn tõ c©u dÉn trùc
tiÕp sang c©u dÉn gi¸n tiÕp trong c©u tiÕng Ph¸p vµ tiÕng ViÖt” ®· thÓ hiÖn
mét c¸ch hÕt søc kh¸i qu¸t ®èi t−îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu luËn v¨n. Nh− cã thÓ
thÊy qua tªn gäi, chóng t«i muèn tiÕn hµnh nghiªn cøu, so s¸nh nh÷ng ®Æc tr−ng
vµ ®Æc ®iÓm ng÷ ph¸p cña c©u dÉn, c©u dÉn trùc tiÕp, c©u dÉn gi¸n tiÕp trong c¶
hai ng«n ng÷ vµ nh÷ng quy t¾c ng÷ ph¸p chuyÓn tõ c©u dÉn trùc tiÕp sang c©u
dÉn gi¸n tiÕp trong tiÕng Ph¸p vµ tiÕng ViÖt.
Chóng t«i cã sö dông nh÷ng vÝ dô ®−îc trÝch dÉn trong c¸c s¸ch nghiªn
cøu chuyªn ngµnh ng«n ng÷, nh÷ng vÝ dô trong c¸c gi¸o tr×nh ng÷ ph¸p tiÕng
Ph¸p vµ ®Æc biÖt lµ tËp hîp nh÷ng vÝ dô ®−îc trÝch trong mét sè tê b¸o th«ng
dông cña ViÖt Nam ®Ó minh ho¹ vµ dÉn gi¶i cho nh÷ng luËn ®iÓm cña m×nh. Trªn
5
c¬ së ®ã, chóng t«i cè g¾ng t×m ra ®−îc nh÷ng nÐt t−¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt trong
c©u dÉn cña tiÕng Ph¸p vµ tiÕng ViÖt. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu nh− vËy sÏ ®−a
®Õn nh÷ng gîi më, gióp cho viÖc häc, viÖc d¹y vÒ c©u dÉn cã thÓ ®¹t hiÖu qu¶ cao
nhÊt.
4.NhiÖm vô nghiªn cøu cña luËn v¨n
§Ó thùc hiÖn tèt vµ ®¹t hiÖu qu¶ cao cho luËn v¨n, chóng t«i ®· tiÕn hµnh
nghiªn cøu, tham kh¶o vÒ c¸c vÊn ®Ò lý thuyÕt ®Ó lµm s¸ng tá c¸c kh¸i niÖm liªn
quan ®Õn c©u dÉn nh− trùc chØ (gåm trùc chØ vÒ ng«i, thêi, kh«ng gian) vµ täa ®é
trùc chØ, ®Þnh nghÜa vÒ c©u dÉn, vÒ c©u dÉn trùc tiÕp, c©u dÉn gi¸n tiÕp, c©u dÉn
gi¸n tiÕp tù do trong tiÕng Ph¸p vµ tiÕng ViÖt. Chóng t«i t×m hiÓu quan ®iÓm cña
c¸c nhµ nghiªn cøu ng÷ ph¸p vµ cè g¾ng x¸c lËp quan ®iÓm riªng cña chóng t«i
vÒ vÊn ®Ò nµy. §iÒu nµy cho phÐp chóng t«i gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò lín cña qu¸
tr×nh chuyÓn c©u, nªu vµ ph©n tÝch sù gièng nhau, kh¸c nhau cña c©u dÉn trong
tiÕng Ph¸p vµ tiÕng ViÖt th«ng qua c¸c b¶ng m« t¶, liÖt kª, ph©n lo¹i nh÷ng yÕu
tè, thµnh phÇn liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh chuyÓn c©u nh− ®éng tõ dÉn vµ c¸c ph¹m
trï ng÷ ph¸p liªn quan ®Õn ®éng tõ dÉn ®ã nh− ng«i, thêi, thÓ, thøc, nh÷ng thay
®æi vÒ ®¹i tõ nh©n x−ng, ®¹i tõ së h÷u, tr¹ng tõ chØ thêi gian, n¬i chèn....Cuèi
cïng, chóng t«i ®−a ra mét sè gîi ý khi thùc hiÖn thao t¸c dÞch nh÷ng c©u dÉn
trong c¸c bµi b¸o tõ tiÕng ViÖt sang tiÕng Ph¸p. Víi mçi vÊn ®Ò, chóng t«i ®−a ra
nh÷ng vÝ dô minh ho¹ cô thÓ ®−îc trÝch tõ c¸c bµi b¸o tiÕng ViÖt vµ sau ®ã dÞch
sang tiÕng Ph¸p.
5.Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña luËn v¨n
Trong luËn v¨n nµy, chóng t«i ®· sö dông nhiÒu thñ ph¸p nghiªn cøu kh¸c
nhau, trong ®ã ®Æc biÖt quan träng lµ c¸c thñ ph¸p:
- Thñ ph¸p m« t¶ vµ ph©n tÝch: chóng t«i sö dông thñ ph¸p m« t¶, ph©n tÝch
®Ó tr×nh bµy chi tiÕt ®Æc ®iÓm cña tõng kiÓu c©u, ®Æc ®iÓm ng÷ ph¸p vµ nh÷ng
quy t¾c biÕn ®æi cña tõng thµnh phÇn c©u cã liªn quan khi chuyÓn c©u, nh÷ng
thay ®æi cña to¹ ®é trùc chØ vÒ ng«i, thêi, thÓ.
6
- Thñ ph¸p so s¸nh: Chóng t«i sö dông thñ ph¸p so s¸nh ®Ó nªu ra nh÷ng
®iÓm t−¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt cña c©u dÉn trong tiÕng Ph¸p vµ tiÕng ViÖt. Chóng
t«i tiÕn hµnh lËp c¸c b¶ng so s¸nh ®Ó minh ho¹ chi tiÕt cho tõng vÊn ®Ò cô thÓ.
§ång thêi chóng t«i còng vËn dông thñ ph¸p nµy trong viÖc tr×nh bµy c¸c hÖ
thèng quan niÖm cña c¸c t¸c gi¶ vÒ c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan.
- Mét sè thñ ph¸p ng«n ng÷ häc nh− c¶i biÕn, ph©n tÝch ng÷ c¶nh...còng
®−îc vËn dông linh ho¹t, nh»m gióp ph¸t hiÖn b¶n chÊt cña c¸c kiÓu c©u dÉn
trong tiÕng Ph¸p vµ tiÕng ViÖt.
6.Bè côc
Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn vµ tµi liÖu tham kh¶o, luËn v¨n cña chóng t«i
bao gåm cã 3 ch−¬ng:
Ch−¬ng 1: C¬ së lÝ luËn
Ch−¬ng 2: So s¸nh nh÷ng qui t¾c chuyÓn tõ c©u dÉn trùc tiÕp sang c©u dÉn
gi¸n tiÕp trong tiÕng Ph¸p vµ tiÕng ViÖt.
Ch−¬ng 3: Mét sè gîi ý cho viÖc dÞch c¸c bµi b¸o tõ tiÕng ViÖt sang tiÕng
Ph¸p cã liªn quan ®Õn c¸ch chuyÓn tõ c©u dÉn trùc tiÕp sang c©u dÉn gi¸n tiÕp.
Trong ph¹m vi ®Ò tµi nµy, dÜ nhiªn chóng t«i kh«ng thÓ ®Ò cËp hÕt nh÷ng
vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn lèi nãi gi¸n tiÕp mµ chØ ®i s©u vµo so s¸nh phÇn chuyÓn
tõ lèi nãi trùc tiÕp sang lèi nãi gi¸n tiÕp. Chóng t«i hi väng kÕt qu¶ ®Ò tµi sÏ trë
thµnh c«ng cô h÷u Ých cho c¸c b¹n ViÖt Nam häc tiÕng Ph¸p còng nh− nh÷ng
ng−êi lµm c«ng t¸c biªn, phiªn dÞch Ph¸p-ViÖt, ViÖt-Ph¸p.
7
Ch−¬ng 1: C¬ së lÝ luËn
1.1.Täa ®é trùc chØ (deixis)
Kh¸i niÖm “Trùc chØ” ®· ®−îc rÊt nhiÒu nhµ nghiªn cøu ng«n ng÷ quan
t©m, ®Ò cËp ®Õn. Mçi t¸c gi¶ ®Òu cã nh÷ng quan ®iÓm vµ kh¸i niÖm riªng cña
m×nh. Theo t¸c gi¶ John Lyons trong cuèn“Ng÷ nghÜa häc dÉn luËn” th× thuËt
ng÷ “trùc chØ” b¾t nguån tõ kh¸i niÖm quy chiÕu b»ng chØ trá (gestural
reference), cã nghÜa lµ ng−êi nãi x¸c ®Þnh chiÕu vËt b»ng c¸ch dïng cö chØ th©n
thÓ nµo ®ã cña m×nh. Trùc chØ hay chØ xuÊt “deixis” lµ mét thuËt ng÷ chuyªn
m«n (gèc tõ Hy L¹p) dµnh cho mét trong sè nhiÒu nh÷ng ®iÒu c¬ b¶n mµ chóng
ta lµm khi t¹o ra c¸c ph¸t ng«n. Nã cã nghÜa lµ “chØ ra” hay “cho thÊy” th«ng qua
ng«n ng÷. (Dïng tay hay ngãn tay ®Ó chØ lµ ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh sù vËt nhê vµo
®éng t¸c th©n thÓ, vèn cã thÓ cã nguån gèc tù nhiªn, mang b¶n chÊt sinh vËt vµ
®−îc thÓ chÕ ho¸ nh¾m vµo chøc n¨ng trong nhiÒu nÒn v¨n ho¸). BÊt cø mét biÓu
thøc quy chiÕu nµo cã cïng nh÷ng ®Æc ®iÓm logic víi ®éng t¸c chØ trá vÒ b¶n
chÊt sù kiÖn ®Òu lµ biÓu thøc trùc chØ (deictic expression) hay c¸c yÕu tè trùc chØ
(deixis). BiÓu thøc trùc chØ ®«i khi còng ®−îc gäi lµ c¸c chØ hiÖu (indexicals)biÓu thÞ sù chØ trá b»ng ngãn tay. §¹i tõ nh©n x−ng vµ ®¹i tõ trùc chØ lµ nh÷ng
biÓu thøc ng«n ng÷ häc hiÓn nhiªn nhÊt mang nh÷ng ®Æc ®iÓm nh− vËy, vµ râ
rµng lµ mang b¶n chÊt trùc chØ xÐt theo c¸ch ®Þnh nghÜa nh− trªn. [John Lyon,
Ng÷ nghÜa häc dÉn luËn, 2006:312-313]
§ç H÷u Ch©u th× cho r»ng trùc chØ cã rÊt nhiÒu h¹n chÕ. “Thø nhÊt, c¸i cÇn
®−îc chiÕu vËt th× nhiÒu mµ c¸i cã thÓ trùc chØ ®−îc th× rÊt cã h¹n.... Thø hai,
chóng ta chØ cã thÓ chØ trá tõng c¸ thÓ, kh«ng thÓ chØ trá ®−îc lo¹i sù vËt, hiÖn
t−îng, ho¹t ®éng, cã nghÜa lµ kh«ng nh÷ng kh«ng chØ ®−îc c¸i trõu t−îng mµ
còng kh«ng chØ ®−îc c¸i kh¸i qu¸t.... Kh«ng ph¶i lóc nµo còng cã thÓ chØ trá
®−îc... cho nªn chØ trá g¾n liÒn víi giao tiÕp mÆt ®èi mÆt... V× cã rÊt nhiÒu h¹n
chÕ, h¬n n÷a tay kh«ng ph¶i lµ yÕu tè cña ng«n ng÷, cho nªn trùc chØ kh«ng thÓ
®¶m nhiÖm ®−îc chøc n¨ng chiÕu vËt cña ng«n ng÷. Trong ng«n ng÷ kh«ng cã
8
ph−¬ng thøc trùc chØ mµ chØ cã ph−¬ng thøc chØ xuÊt. §èi víi ph−¬ng thøc chØ
xuÊt, trùc chØ chØ lµ ph−¬ng tiÖn kÌm ng«n ng÷” [§ç H÷u Ch©u, §ç H÷u Ch©u
tuyÓn tËp, 2005:333,334].
Bar -Hillel trong t¸c phÈm “Pragmatics of Natural Language” th× cho
r»ng tÝnh chØ xuÊt lµ mét ®Æc tÝnh thuéc b¶n th©n vµ kh«ng thÓ tr¸nh nÐ ®−îc cña
c¸c ng«n ng÷ tù nhiªn. Theo «ng ®Õn 90% c¸c c©u trÇn thuyÕt (indicative) cña
c¸c ng«n ng÷ ®Òu lµ nh÷ng c©u chØ xuÊt do chç chóng ngÇm cã quan hÖ chiÕu vËt
víi ng−êi nãi, ng−êi nghe, thêi gian, kh«ng gian cña sù ph¸t triÓn. [§ç H÷u
Ch©u, §ç H÷u Ch©u tuyÓn tËp, 2005:334]
Tõ ®iÓn “The Encyclopedia of Language and Linguitics” ®Þnh nghÜa:
“ThuËt ng÷ “deixis” chØ c¸ch thøc ®Æc thï theo ®ã sù thuyÕt gi¶i mét sè biÓu thøc
ng«n ng÷ (c¸c deictics cßn gäi lµ indexical) phô thuéc vµo ng÷ c¶nh trong ®ã
chóng ®−îc t¹o ra hay ®−îc thuyÕt gi¶i. NÕu nh− chiÕu vËt lµ ph−¬ng diÖn ®Çu
tiªn cña ng÷ dông häc th× chØ xuÊt lµ ph−¬ng diÖn ®Çu tiªn, ng÷ dông nhÊt cña
chiÕu vËt bëi tÝnh g¾n bã gi÷a chØ xuÊt víi ng÷ c¶nh lµ cao nhÊt. Sù chØ trá chØ
diÔn ra trong nh÷ng cuéc giao tiÕp mÆt ®èi mÆt cho nªn chØ xuÊt nh¾c nhë chóng
ta r»ng ng«n ng÷ tù nhiªn ®−îc sö dông tr−íc hÕt ®Ó phôc vô cho t−¬ng t¸c mÆt
®èi mÆt vµ ®−îc thiÕt kÕ sao cho cã thÓ khai th¸c ®−îc mét c¸ch triÖt ®Ó c¸i hoµn
c¶nh sö dông nã”. [§ç H÷u Ch©u, §ç H÷u Ch©u tuyÓn tËp, 2005:334]
Chóng t«i ®ång ý víi nh÷ng quan ®iÓm cña George Yule vÒ “trùc chØ” khi
«ng cho r»ng “Mçi ng«n ng÷ trªn thÕ giíi ®Òu cã nh÷ng yÕu tè trùc chØ, chóng
n»m trong nh÷ng h×nh th¸i ng«n ng÷ ®Çu tiªn ®−îc trÎ con nãi ra vµ cã thÓ ®−îc
dïng ®Ó chØ con ng−êi th«ng qua yÕu tè chØ xuÊt nh©n x−ng (t«i, anh), hoÆc ®Ó
®Þnh vÞ th«ng qua yÕu tè chØ xuÊt kh«ng gian (®©y, kia), hoÆc chØ thêi gian th«ng
qua yÕu tè chØ xuÊt thêi gian (b©y giê, bÊy giê). §Ó hiÓu ®−îc chóng, th× ph¶i
thÊy r»ng tÊt c¶ nh÷ng biÓu thøc nµy lÖ thuéc vµo chÝnh ng−êi nãi vµ ng−êi nghe
®ang tham dù vµo cïng c¸i ng÷ c¶nh ®ã”.[Goerge Yule, Dông häc,1997: 29].
Ng÷ c¶nh nµy ®−îc gäi lµ ng÷ c¶nh trùc chØ (deictic context), ho¹t ®éng nh−
9
mét bé phËn c¬ h÷u cña ng÷ c¶nh ph¸t ng«n. Mäi hµnh ®éng ph¸t ng«n-tøc mäi
hµnh ®éng t¹o lêi- ®Òu xuÊt hiÖn trong mét ng÷ c¶nh kh«ng gian - thêi gian mµ
t©m cña nã, ®iÓm gèc (zero point), cã thÓ nªu ra nh− lµ c¸i to¹ ®é ë ®©y vµ b©y
giê. Ng÷ c¶nh trùc chØ sÏ xoay quanh c¸i to¹ ®é ë ®©y vµ b©y giê cña ng−êi nãi;
nã mang tÝnh tù kû trung t©m (egocentric). §¹i tõ nh©n x−ng ng«i thø nhÊt “I”
trong tiÕng Anh chØ ra c¸i ng−êi nãi thùc t¹i, tøc chØ ra bÊt kú ai ®ang nãi ë thêi
®iÓm ®ã. Khi vai trß cña ng−êi nãi- kh¸i qu¸t h¬n, vai trß cña t¸c thÓ t¹o ng«nthay ®æi tõ ng−êi nµy sang ng−êi kh¸c trong tiÕn tr×nh héi tho¹i th× “®iÓm gèc”
cña ng÷ c¶nh trùc chØ còng thay ®æi qua l¹i, cïng víi quy chiÕu cña “I” (t«i) vµ
“here” (ë ®©y). Quy chiÕu “now” (b©y giê) th× kh«ng thay ®æi qua l¹i theo cïng
c¸ch nh− vËy, bëi v× ng−êi nãi vµ ng−êi nghe th−êng thao t¸c víi cïng mét
khung thêi gian quy chiÕu vµ víi nh÷ng gi¶ ®Þnh chung vÒ diÔn tiÕn cña thêi gian.
Song “now” (ë ®©y) lu«n ®−îc x¸c ®Þnh l¹i, trong khu«n khæ c¸i khung quy chiÕu
thêi gian ®−îc chia sÎ nµy, nhê vµo hµnh ®éng ph¸t ng«n.
George gi¶i thÝch, sù chØ xuÊt lµ mét d¹ng cña sù quy chiÕu liªn quan chÆt
chÏ ®Õn ng÷ c¶nh cña ng−êi nãi, víi mét sù khu biÖt c¬ b¶n nhÊt gi÷a biÓu thøc
chØ xuÊt lµ ë “gÇn ng−êi nãi” ®èi l¹i víi ë “xa ng−êi nãi”. Trong tiÕng Anh, tõ
chØ sù “gÇn ng−êi nãi”, hay lµ nh÷ng tõ chØ tÇm gÇn (proximal terms) lµ “this”
([c¸i] nµy), “here”([ë] ®©y), “now”(b©y giê). Xa ng−êi nãi, hay nh÷ng tõ chØ tÇm
xa (distal terms) lµ“that”([c¸i] kia),“there”([®»ng kia]),“then” (bÊy giê, lóc ®ã).
Nh÷ng tõ chØ tÇm gÇn ®−îc gi¶i thÝch mét c¸ch rÊt tiªu biÓu tõ sù ®Þnh vÞ cña phÝa
ng−êi nãi, hoÆc tõ t©m chØ xuÊt (deictic center), cho nªn “now” (b©y giê) nh×n
chung ®−îc hiÓu nh− lµ sù quy chiÕu ®Ò cËp tíi mét ®iÓm thêi gian hay mét
qu·ng thêi gian mµ t¹i ®ã thêi gian cña lêi nãi cña ng−êi nãi ë vµo vÞ trÝ trung
t©m. [George Yule, Dông häc,1997: 29].
Nh− vËy, phÇn lín ph¸t ng«n (cã nghÜa lµ c¸c “ph¸t ng«n thµnh phÈm”,
thuËt ng÷ cña John Lyons, dïng ®Ó chØ c¸c ph¸t ng«n cô thÓ nh− lµ kÕt qu¶ cña
giao tiÕp,) trong tÊt c¶ c¸c ng«n ng÷ ®Òu mang tÝnh chØ xuÊt hay trùc chØ, ë chç
10
c¸i ch©n trÞ cña mÖnh ®Ò mµ chóng biÓu thÞ ®−îc x¸c ®Þnh bëi c¸c chiÒu kÝch
kh«ng gian -thêi gian cña ng÷ c¶nh mang tÝnh trùc chØ.
Nh− ®· nãi mét c¸ch kh¸i qu¸t trªn ®©y, c¸c yÕu tè trùc chØ cã thÓ tËp hîp
thµnh ba nhãm chÝnh, ®ã lµ trùc chØ vÒ ng«i (chØ xuÊt nh©n x−ng), trùc chØ vÒ
thêi vµ trùc chØ vÒ kh«ng gian. Sau ®©y lµ tr×nh bµy chi tiÕt h¬n cña chóng t«i vÒ
ba nhãm trùc chØ nµy.
1.1.1. Trùc chØ vÒ ng«i.
ChØ xuÊt nh©n x−ng ho¹t ®éng trªn c¬ së sù ph©n chia ba ng«i, ®−îc minh
ho¹ b»ng c¸c ®¹i tõ ng«i thø nhÊt (t«i), ng«i thø hai (mµy), vµ ng«i thø ba (anh
Êy, chÞ Êy, c¸i ®ã). C¸c ®¹i tõ ng«i thø nhÊt ®−îc ng−êi nãi dïng ®Ó chØ m×nh víi
t− c¸ch lµ chñ thÓ cña lêi nãi, c¸c ®¹i tõ ng«i thø hai ®−îc dïng ®Ó chØ ng−êi
nghe vµ c¸c ®¹i tõ ng«i thø ba ®Ó chØ nh÷ng ng−êi vµ vËt kh¸c víi ng−êi nãi vµ
ng−êi nghe. §¹i tõ ng«i thø ba ph©n biÖt víi ®¹i tõ ng«i thø nhÊt vµ ®¹i tõ ng«i
thø hai vÒ c¸c mÆt sau:
§¹i tõ ng«i thø nhÊt vµ ®¹i tõ ng«i thø hai chØ ng−êi nãi vµ ng−êi nghe lµ
nh÷ng ®èi t−îng nhÊt ®Þnh ph¶i cã mÆt trong t×nh huèng ph¸t ng«n, cßn ®¹i tõ
ng«i thø ba chØ nh÷ng ®èi t−îng kh«ng nh÷ng cã thÓ v¾ng mÆt trong nh÷ng t×nh
huèng ph¸t ng«n mµ cßn cã thÓ kh«ng ®−îc nhËn thøc. C¸c ®¹i tõ ng«i thø nhÊt
vµ thø hai nhÊt thiÕt ph¶i chØ ng−êi. Nh÷ng tr−êng hîp dïng ®¹i tõ ng«i thø nhÊt
vµ ng«i thø hai ®Ó chØ ®éng vËt vµ ®å vËt trong chuyÖn ngô ng«n vµ thÇn tho¹i chØ
lµ nh÷ng hiÖn t−îng nh©n c¸ch ho¸.C¸c ®¹i tõ ng«i thø nhÊt vµ ng«i thø hai lµ
nh÷ng tõ x−ng h« trong giao tiÕp, cßn ®¹i tõ ng«i thø ba kh«ng ph¶i lµ x−ng h« v×
nã kh«ng nhÊt thiÕt chØ nh÷ng ng−êi tham gia vµo t×nh huèng giao tiÕp.
Ph¹m trï ng«i ®· ®−îc nghiªn cøu tõ xa x−a, khi cã ng÷ ph¸p häc trªn thÕ
giíi. §©y lµ ph¹m trï ng÷ dông ®−îc ng÷ ph¸p ho¸ ®iÓn h×nh nhÊt trong ng«n
ng÷. Benveniste trong cuèn “ProblÌme de linguistique gÐnÐrale” tõng chØ ra
r»ng cÇn ph¶i t¸ch ng«i thø ba khái ng«i thø nhÊt vµ ng«i thø hai theo thÕ ®èi lËp:
Ng«i thø nhÊt / Ng«i thø hai
Ng«i thø ba
11
lµ v× ng«i thø nhÊt, ng«i thø hai míi thùc sù lµ ng«i x−ng h«, míi chiÕu vËt
nh÷ng ng−êi tham gia vµ sù trao ®æi lêi, míi ®−îc c¸c ®èi ng«n dïng ®Ó x−ng vµ
h« nhau. Cßn ng«i thø ba chiÕu vËt nh÷ng ng−êi hay sù vËt kh«ng ph¶i lµ ®èi
ng«n trong mét lêi nãi. [§ç H÷u Ch©u, §ç H÷u Ch©u tuyÓn tËp, 2005:349]
HÖ thèng ®¹i tõ chØ ng«i cña tiÕng ViÖt kh¸ phøc t¹p, tuy nhiªn cã thÓ
h×nh dung mét c¸ch kh¸i qu¸t nh− sau:
Ng«i thø nhÊt
Ng«i thø hai
Ng«i thø ba
Sè Ýt
Sè nhiÒu
Sè Ýt
Sè nhiÒu
Sè Ýt
Sè nhiÒu
t«i ( tui)
chóng t«i
Mµy
chóng mµy
nã
chóng nã
tao ( tau)
chóng tao
mi
Chóng mi
y
Chóng
Tí
chóng tí
bay
chóng bay
va
Ta
chóng ta
h¾n
nghØ
(Nguyễn Thiện Gi¸p, Dụng học Việt ngữ, 2004:31,32)
Theo tác giả George Yule, trong nhiều ngôn ngữ, những phạm trù chỉ xuất
của người nói, của người nhận và của (những) người khác còn có thể được chi
tiết hoá bằng những dấu hiệu về cương vị xã hội tương đối (chẳng hạn người
nhận có cương vị cao hơn đối nghịch với người nhận có cương vị thấp hơn).
Những biểu thức chỉ ra cương cị cao hơn được miêu tả như là dấu hiệu tôn vinh
hay kính ngữ (honorifics).Cuộc thảo luận về những hoàn cảnh dẫn đến sự lựa
chọn một trong những hình thái này hơn là những hình khác đôi khi được miêu
tả như là yếu tố chỉ xuất xã hội (social deixis). Sự tương phản xã hội được ký
mã trong yếu tố chỉ xuất nhân xưng là sự phân biệt giữa các hình thái được dùng
đối với người quen thân đối nghịch với những hình thái được dùng cho người
không quen thân trong một số ngôn ngữ. Trong tiếng Pháp, sự khu biệt giữa
Tu/Vous được thể hiện rất rõ: Tu (mày- thân quen) và Vous (ông/bà - không
thân quen). Trong những hoàn cảnh xã hội mà các cá nhân thường đánh dấu sự
phân biệt về cương vị xã hội giữa người nói và người nhận thì người bề trên,
12
người nhiều tuổi hơn và người có quyền lực hơn sẽ có khuynh hướng dùng kiểu
“Tu” (mày/cậu) đối với người bề dưới, người trẻ hơn và người có quyền lực thấp
hơn, còn người nhận thì đến lượt mình lại dùng “Vous” (ông/ bà).
Đối với tiếng Việt, mặc dù có nhiều quan điểm về hệ thống đại từ nhân
xưng và những từ có giá trị trực chỉ về ngôi nhưng có thể thấy được một điều
quan trọng rằng trong mỗi hoàn cảnh giao tiếp đều cần có mặt những đối tượng
tham gia giao tiếp đó là người nói (ngôi thứ nhất) và người nghe (ngôi thứ hai)
và vai trò, vị trí chỉ ngôi được luân chuyển trong cuộc hội thoại với khung ngữ
cảnh nhất định.
1.1.2 Trùc chØ vÒ thêi.
ChØ xuÊt thêi gian lµ ph−¬ng thøc chiÕu vËt thêi gian b»ng c¸ch ®Þnh vÞ
thêi gian- nghÜa chiÕu vËt theo quan hÖ thêi gian víi mét thêi gian mèc (thêi
gian trung t©m cña chØ xuÊt).
Thêi gian cã tÝnh tuyÕn tÝnh ph©n chia theo hai h−íng tÝnh tõ mét ®iÓm to¹
®é zero nµo ®ã. H×nh vÏ sau ®©y biÓu thÞ ®−êng tuyÕn thêi gian c¬ së:
O
Nãi chØ xuÊt thêi gian lµ nãi ®Õn sù chØ xuÊt b»ng c¸ch ®Þnh vÞ mét thêi
gian nµo ®ã so víi thêi ®iÓm mèc (0). Nh÷ng biÓu thøc nµo kh«ng biÓu thÞ sù ®èi
chiÕu víi thêi ®iÓm mèc th× kh«ng ph¶i lµ biÓu thøc chØ xuÊt thêi gian. VÝ dô nh−
“N¨m anh Êy häc ®¹i häc”; “thêi gian lµm viÖc” kh«ng ph¶i lµ biÓu thøc chØ
xuÊt thêi gian.
Nh÷ng yÕu tè chØ xuÊt thêi gian trong tiÕng Ph¸p lµ “aujourd’hui/ hier/
demain”, “prochain/ dernier/ce/cette/ Lundi/ semaine/ mois/an”.
Cßn c¸c yÕu tè dïng ®Ó ®Þnh vÞ thêi gian trong tiÕng ViÖt bao gåm :
ChØ tõ chuyªn dïng chØ thêi gian: nay, nfy
ChØ tõ kh«ng gian ®−îc dïng chØ thêi gian: nµy, kia, Êy, nä, ®ã, ®Çu, cuèi
C¸c giíi tõ kh«ng gian ®−îc dïng nh− chØ tõ chØ thêi gian: sau, tr−íc
(th¸ng tr−íc, tuÇn sau)
13
C¸c giíi tõ kh«ng gian ®−îc dïng nh− giíi tõ chØ thêi gian : trong (trong
n¨m), ngoµi (ngoµi n¨m), sau (sau 1945), tr−íc (tr−íc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m).
C¸c tõ hay tæ hîp tõ chØ c¸c thêi ®iÓm: (tang) t¶ng s¸ng, ®Çu h«m, chËp
cho¹ng, ngµy nay, b©y giê, thuë x−a, thuë tr−íc, ngµy tr−íc, ngµy sau...
C¸c phã tõ võa chØ thêi gian, võa biÓu thÞ c¸c ý nghÜa thÓ, thøc, t×nh th¸i ®i
kÌm víi thêi gian: vÉn, còng, cø, cßn, ®f, sÏ, ®ang, s¾p....
Nãi ®Õn thêi gian lµ nãi ®Õn qu¸ tr×nh, ®Õn sù kiÖn. BiÓu thøc chØ xuÊt thêi
gian cã chøc n¨ng chØ xuÊt thêi gian x¶y ra mét sù kiÖn nµo ®ã so víi mét thêi
®iÓm nµo ®ã mµ ng−êi nãi, ng−êi nghe vµ nh÷ng ng−êi tham gia héi tho¹i ®· lùa
chän lµm ®iÓm mèc. Thêi ®iÓm nãi ®−îc lÊy lµm thêi ®iÓm mèc cho chØ xuÊt thêi
gian chñ quan (tuyÖt ®èi) lµ thêi ®iÓm ®−îc phã tõ “now” tiÕng Anh vµ “b©y giê”
tiÕng ViÖt biÓu thÞ. D¶i thêi gian bao chøa do “b©y giê” biÓu thÞ võa trïng hîp
víi thêi gian nãi ®Ých thùc - tøc lµ “b©y giê” lu«n lu«n cã nghÜa hiÖn t¹i -võa trµn
vÒ qu¸ khø võa trµn sang t−¬ng lai.
Cã thÓ biÓu diÔn nghÜa cña “b©y giê” b»ng h×nh vÏ sau:
Thêi ®iÓm nãi ®Ých thùc
Qu¸ khø
T−¬ng lai
S
B©y giê
C¸c ng«n ng÷ trong ®ã cã tiÕng ViÖt th−êng chän hai c¸ch ®Ó biÓu diÔn
®−êng tuyÕn thêi gian. C¸ch biÓu diÔn ®−êng tuyÕn thêi gian theo hÖ vect¬ vµ
c¸ch biÓu diÔn ®−êng tuyÕn thêi gian theo hÖ ®o l−êng. Trong tiÕng ViÖt cã thÕ
®èi lËp ba biÓu thøc biÓu thÞ sù bao chøa thêi ®iÓm nãi ®Ých thùc: “b©y giê”,
biÓu thøc chØ xuÊt víi “nµy” vµ biÓu thøc chØ xuÊt víi “nay”.
Chóng ta cã s¬ ®å chi tiÕt biÓu thÞ c¸c biÓu thøc chØ xuÊt víi “nay, nµy”:
H«m kia
H«m nay
H«m qua
Ngµy mai
Ngµy kia
H«m tr−íc
Ngµy(h«m) sau
S
14
TuÇn qua
TuÇn nµy
TuÇn tr−íc
TuÇn sau
TuÇn tíi
S
Th¸ng tr−íc
Th¸ng nµy
Th¸ng sau
Th¸ng tíi
S
N¨m kia
N¨m nay
N¨m tr−íc
N¨m sau
N¨m tíi
N¨m ngo¸i
S
George Yule cho r»ng tÊt c¶ nh÷ng diÔn ®¹t chØ xuÊt nh− “yesterday”(h«m
qua), “today” (h«m nay), “tomorrow” (ngµy mai), “tonigh” (tèi nay) “next week”
(tuÇn tíi), “this week” (tuÇn nµy)....®Òu lÖ thuéc vµo sù gi¶i thÝch chóng trªn c¬
së biÕt ®−îc c¸i thêi gian ph¸t ng«n thÝch hîp víi chóng. [George Yule, Dông
häc, 1997: 38]. ChÝnh v× thÕ mµ ®Æc tr−ng cña nh÷ng tõ trùc chØ thêi gian nh− :
“hiÖn nay, b©y giê, mai, lóc nµy, n¨m ngo¸i....” trong tiÕng ViÖt chØ cã thÓ gi¶i
thÝch thÊu ®¸o trong ng÷ c¶nh riªng cña chóng. Kh«ng thÓ chØ râ “b©y giê, sau
®ã, ngµy mai...” lµ lóc nµo nÕu kh«ng biÕt thêi gian chÝnh x¸c khi ph¸t ng«n
®−îc nãi ra.
Trong nhiÒu ng«n ng÷, ph¹m trï thêi gian ®−îc ng÷ ph¸p ho¸ trong h×nh
th¸i cña ®éng tõ. TiÕng ViÖt kh«ng cã ph¹m trï thêi nh− c¸c ng«n ng÷ ch©u ¢u.
C¸c ®¹i tõ chØ ®Þnh nh− “®©y, ®Êy, nµy, kia, Êy...” kh«ng chØ ®Þnh vÞ vÞ trÝ mµ cßn
®Þnh vÞ thêi gian. Kho¶ng c¸ch gÇn xa ®−îc x¸c ®Þnh c¨n cø vµo thêi ®iÓm ph¸t
ng«n cña ng−êi nãi. “§©y” ®−îc dïng ®Ó chØ thêi ®iÓm ë vµo lóc ®ang nãi, “®Êy”
®−îc dïng ®Ó chØ thêi ®iÓm kh«ng cßn ë lóc ®ang nãi, “nµy” ®−îc chØ thêi ®iÓm
vµo lóc ®ang nãi, “kia” ®−îc dïng ®Ó chØ thêi ®iÓm nµo ®ã kh«ng x¸c ®Þnh,
nh−ng coi nh− lµ cã thÓ h×nh dung ®−îc cô thÓ, “nä” ®−îc dïng ®Ó chØ mét thêi
®iÓm kh«ng x¸c ®Þnh trong qu¸ khø.
15
Rechenbach ®Ò xuÊt m« h×nh logic c¬ së cÇn thiÕt ®Ó ph©n tÝch c¸c hÖ
thèng thêi gian. Theo t¸c gi¶, tÊt c¶ c¸c thêi gian ®Òu ®−îc s¶n sinh ra tõ sù tæ
hîp theo mét trËt tù nµo ®ã ba vÞ trÝ sau ®©y trªn ®−êng tuyÕn thêi gian lý t−ëng:
§iÓm nãi (point of speech) tøc lµ thêi gian chØ xuÊt, ®iÓm sù kiÖn (point of event)
tøc lµ sù kiÖn ®−îc ®Þnh vÞ, vµ ®iÓm chiÕu vËt (point of reference) tøc thêi ®iÓm
mèc. NÕu nh− ng−êi nãi lÊy ®iÓm nãi, tøc thêi ®iÓm m×nh thùc hiÖn hµnh vi chØ
xuÊt thêi gian lµm ®iÓm chiÕu vËt th× ta cã chØ xuÊt thêi gian chñ quan. NÕu lÊy
mét sù kiÖn nµo kh¸c hoÆc mét thêi ®iÓm nµo kh¸c kh«ng ph¶i thêi ®iÓm nãi lµm
®iÓm chiÕu vËt th× ta cã chØ xuÊt thêi gian kh¸ch quan.
Chóng ta xem xÐt c¸c vÝ dô sau:
VÝ dô 1:
“H¾n ®b lÊy vî tr−íc khi vµo ®¹i häc”
Trong c©u nµy, kh«ng ph¶i chØ cã hai thêi ®iÓm, thêi ®iÓm sù kiÖn ®−îc chØ
xuÊt (anh ta ®b lÊy vî), thêi ®iÓm chiÕu vËt (thêi ®iÓm mèc) (tr−íc khi vµo ®¹i
häc) mµ cßn cã c¶ thêi ®iÓm nãi ra c©u nãi ®ã cña ng−êi nãi. NÕu ph¸t triÓn c©u
®ã thµnh:
VÝ dô 2:
“T«i b¶o mäi ng−êi biÕt h¾n ®b lÊy vî tr−íc khi vµo ®¹i häc”
th× ch¾c ch¾n, ë c¸c ng«n ng÷ ®éng tõ cã h×nh th¸i thêi gian, c¸c ®éng tõ “b¶o,
lÊy vî, vµo” ph¶i ë nh÷ng h×nh th¸i thêi kh¸c nhau; “b¶o” sÏ ë h×nh th¸i hiÖn t¹i
nÕu nh− c©u ®ã ®−îc nãi ngay khi cuéc ®èi tho¹i gi÷a t«i víi mäi ng−êi ®ang
diÔn ra.
B»ng chØ xuÊt thêi gian, ng−êi nãi, tøc ng−êi thùc hiÖn hµnh vi chØ xuÊt
thêi gian chØ cho ng−êi tiÕp tho¹i nhËn biÕt ®−îc thêi gian nµo ®ang ®−îc nãi tíi
trong diÔn ng«n cña m×nh, tøc lµ lµm cho ng−êi tiÕp tho¹i nhËn biÕt ®−îc thêi
gian ®−îc nãi ®Õn trong diÔn ng«n cña m×nh.
1.1.3. Trùc chØ vÒ kh«ng gian.
ChØ xuÊt kh«ng gian lµ ph−¬ng thøc chiÕu vËt b»ng c¸ch ®Þnh vÞ sù vËt (sù
vËt ®−îc nãi tíi trong diÔn ng«n) theo quan hÖ kh«ng gian víi vËt mèc.
16
Trong tiÕng Anh cã c¸c ph−¬ng tiÖn chØ xuÊt kh«ng gian nh− sau: this, that
(these, those), here, there, left, right, up, down, above, below, in front, behind,
come, go, bring,take.
Trong tiÕng ViÖt, c¸c ®¬n vÞ sau ®©y lµ c¸c ph−¬ng tiÖn chØ xuÊt kh«ng
gian:
C¸c chØ tõ : Nµy, kia, Êy, nä, ®©y, ®Êy (®ã).
C¸c quan hÖ tõ kh«ng gian (c¸c giíi tõ kh«ng gian, cã t¸c gi¶ gäi lµ
ph−¬ng vÞ tõ): trªn, d−íi, trong, ngoµi, tr−íc, sau, gi÷a, bªn, c¹nh, ®èi diÖn, ë
phÝa b¾c, phÝa t©y, bªn ph¶i, bªn tr¸i....
C¸c ®éng tõ chØ sù dêi chç cã h−íng: ®i, vÒ, ®Õn, l¹i, qua, sang, vµo, ra,
lªn, xuèng, tíi, lui....
VÝ dô 3:
“ Cuèn s¸ch trªn bµn”
Cuèn s¸ch lµ sù vËt ®−îc ®Þnh vÞ theo quan hÖ kh«ng gian phÝa trªn so víi
c¸i bµn.
Cã c¸c tham sè tham gia vµo qu¸ tr×nh ®Þnh vÞ kh«ng gian nh− sau: ng−êi
®Þnh vÞ, sù vËt ®−îc ®Þnh vÞ, sù vËt mèc. Chóng ta cã ®Þnh vÞ chñ quan khi ng−êi
®Þnh vÞ tù lÊy m×nh sù vËt ®−îc ®Þnh vÞ, vµ cã ®Þnh vÞ kh¸ch quan khi sù vËt ®−îc
®Þnh vÞ kh¸c víi ng−êi ®Þnh vÞ. ë ®Þnh vÞ chñ quan chØ cßn ng−êi ®Þnh vÞ vµ sù vËt
®−îc ®Þnh vÞ, c¬ së cña chØ xuÊt chñ quan lµ trùc chØ.
Sù ®Þnh vÞ kh«ng gian ®−îc dïng ®Ó chØ xuÊt vµ qua chØ xuÊt mµ thùc hiÖn
hµnh vi chiÕu vËt khi sù vËt - nghÜa chiÕu vËt còng lµ sù vËt ®−îc ®Þnh vÞ. Nh−
vËy, khi chiÕu vËt b»ng ®Þnh vÞ th× ng−êi thùc hiÖn hµnh vi chiÕu vËt còng lµ
ng−êi ®Þnh vÞ.
Sù chØ xuÊt chñ quan ®−îc thùc hiÖn khi ng−êi chiÕu vËt (ng−êi nãi) lÊy vÞ
trÝ cña m×nh ®ang cã mÆt khi chiÕu vËt lµm mèc.
Cã hai d¹ng chØ xuÊt kh¸ch quan chÝnh: chØ xuÊt kh¸ch quan lÊy ng−êi
tham gia giao tiÕp kh«ng ph¶i ng−êi nãi lµm mèc vµ chØ xuÊt kh¸ch quan lÊy mét
sù vËt hay ng−êi nµo ®ã kh«ng ph¶i ng−êi tham gia giao tiÕp lµm mèc.
17
- Xem thêm -