TRẦN QUANG
CAC THE LOẠI
CNÍNH LUẬN BÁO CHÍ
NHÀ XUÂT BẢN CHÍNH TRỊ Q U Ố C GIA
HÀ NÔI - 2 0 0 0
LỜI NHÀ X U Ấ T BẢN
Báo chí là phương tiện thông tin đại chúng quan trọng và
thict yêu đôi với đời sổng xã hội. Ỏ nước ta, từ sau Cách mạng
Tháng Tám, báo chí đà là tiếng nói chi đạo, là vũ khí sắc bén
điíu tranh chỏng kẻ thù trén mật trận tư tường, lý luận, lôi cuốn,
tập hợp quán chúng vào sư nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc,
chống nhất đâ't nước.
Cho đến nay. đội ngủ những người làm báo ỡ nước ta ngày
càng đổng đảo. Báo chí Việt Nam thực sự đã có những đóng góp
to 1ỚI1, không những đáp ứng được nhu cẩu thông tin cùa công
c l u i n e troiìg cà nước, m à CÒI1 t h a m gia tích cự c vào sự n g h iệ p
đôi mới cùa đất nước, thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh,
xà hội cổng bàng, vãn minh.
Trước yêu cầu, nhiệm vụ của giai đoạn cách mạng mới, đòi
hoi người làm háo những nỗ lực, những phẩm chất và trí tuệ cao
hơn nữa, kể cả trách nhiệm xã hội và cả trình độ chuyên môn
nghiệp vụ.
Nhằm cung cấp cho bạn đoc tài liệu nghiên cứu, học tập vể
ván đé báo chí, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia xuất bản cuốn
sách Các thê loại chính luận báo chí của tác giả Trần Quang.
Với sự hiểu biết và kinh nghiệm tích lũy được trong quá trình
nghiên cứu, giảng dạy của mình, trong cuốn sách tác giá đà trình
5
bày một cách khái quái những thể loại cơ bân của chính luẠn biio
chí, và từ dó di sủu trình bày các dạng cụ thế cùa lừng thế loiii
đang giữ vị trí chù yếu trong báo chí hiện nay.
Bãng cách viẻt ngần gọn, dẻ hiểu, trực tiếp đi vào vãn đe
cần trình bày, kèm theo những dẫn chứng cụ thế, sinh động,
chúng tôi hy vọng cuốn sách sẽ là tài liệu học tập, tham kháo bo
ích cho những ai quan tủm đến nghể làm báo và nhất là những
sinh viên khoa báo chí các trường đại học.
NhAn dịp cuốn sách ra mắt bạn đọc, xin cảm ơn TS. Đỗ
Xuân Hà, Chủ nhiệm hộ mòn Lịch sử báo chí, Khoa Báo chí,
Đại học quốc gia Hà Nội đã đọc và đóng góp nhữnc ý kiến quý
báu về nội dung trước khi cuốn sách đến tay bạn đọc.
Xin trán trọng giới thiệu cuốn sách và mong nhận đượe
những ý kiến đóng góp cùa bạn đọc.
Tháng 01 nủm 2000
NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA
6
LÒI GIỚI T H IỆ U
Ngày nay báo chí là một hiện tượng quan trọng trong đời
srtng xà hội của nước ta. nó từng ngày, từng giờ đi vào mỏi
gia đình, thôn xóm, phố phường như là mộ! người bạn, người
dóng chí, người cố vân. người đưa đường chi lối cho mỏi
người bất kè già nè, lớn bé trong cuộc sông ihưừng nhật cũng
nhơ giữa những biên cố lớn lao cùa đất nước và thế giới! Sô
người làm báo ờ nước ta đa lên đến hàng vạn, sò sinh viên
dang ngói trên ghế nhà trường để học nghề bao cũng có tới
hìmg ngàn. Thế mà những cuốn sách giáo khoa chính thức
dạy nghe làm háo đôn nay chúng ta vẫn chưa có. Vì vậy,
chúng tói hoan nghênh việc ra mắt độc giả cuốn sách "Các
the loại chính luận báo chí " cùa Trấn Quang do Nhà xuất
bán Chính trị cịiiốc gia án hành.
Cuốn sách này là kẽt quà nghicn cứii, đổng thời củng là
lập hợp các bài giảng cùa tác giả trong nhiều năm ờ khoa Báo
chí, trường Đại học Tổng hợp Hà Nội (nay là trường Đại học
Khoa học Xă hội và Nhãn văn). Theo chúng tòi, đây là một
còng trình nghiên cứu nghiêm lúc, đâ được viết ra trên cơ sờ
tìm hiểu, phân lích, tổng hợp một khôi lượng tư liộu cả lý
luận và thực tiền báo chí lo lúm, trình bày một cách rỏ ràng,
mạch lạc, maim lính sư phạm cao. Một sô vấn để lý luận báo
7
chí đa trình hày trong các cuốn sách trước dây mới chi ciược
các tác già khác đổ cặp Í1 hoặc thậm chí nói quá sư sài, chưa
đáp ứng những nhu cầu của những người muốn nghiên cứu
báo chí, nhất là những người đang học nghe làm báo. Vì dãy
là cuốn sách đáu tiên trong kho tàng lý luân háo chí ở nước ta
trình bày vổ một nhóm thể loại báo chí quan trọng cho nên
nhiéu vấn dc có thể gây ra những ý kiến tranh luận. Chúng lỏi
nghĩ đó là một vấn đé bình thường trong khoa học, nlìíú là
trong một môn khoa học non trẻ ờ nước ta như háo chí học.
Chúng tôi rất cám ơn tác giả đà tín nhiệm, trao cho đọc
bàn thảo và viết lời giới thiệu cuốn sách. Chúng tỏi tin rằng
cuốn sách sẽ được dông đảo bạn đọc, nhất là các nhà báo irè
và các sinh viên đại học báo chí nhiệt liệt hoan nghênh.
Chúng tói mong các bạn đổng nghiệp và bạn đọc tham gia
góp ý cho cuốn sách, thảo luận vể những vấn đề khoa học mà
cuốn sách da gợi ra hoặc trình bày tưưng đôi cận kẽ, để tác
giả có dịp suy ngẫm thêm, hổ sung, sửa chữa cho tốt hơn
trong những lần tái bản sau này.
Hù Nội, nạàv 23-11-1999
Chủ nhiệm bộ mỏn Lịch SỪ báo chí
Khoa Báo chí Đại học quốc gia I là Nội
TS. ĐỖ XUÂN HÀ
8
MÔ I S Ổ VẤN ĐỂ V Ê T H Ể LOẠI BÁO CHÍ
1. NHỮNG QUAN NIỆM KH ÁC NHAU VỂ THỂ LOẠI
BÁO CHÍ
Dối với người làm háo thì việc nắm chắc lý luận về thể
loại là rát quan trọng, bởi vì lý luận thể loại sẽ là công cụ
giúp cho họ biết sử dụng những tư liệu cân t h i ế t , vừa và đủ
dể xây dựng một tác phẩm h áo chí. Mặt khác, khi một tác
phẩm được thực hiện đúng theo yôu cầu của thể loại thì sẽ
tăng thêm tính hâp dẫn đôi với người đọc, và như vậy khả
nàng tác động của tác phẩm s ẽ tăng lên, mang lại hiệu quả
lốt hơn cho công tác tuyên truyền, cổ động và tổ chức.
Ngoài ra. nếu người viết, khi xây dựng tác phẩm, thực hiện
tốt những yêu câu cùa thể loại sẽ "còn giúp cho người biên
tập và ban hiên tập nhận d iện đúng các thê loại; tổ chức
(rang háo, chương trình phát thanh, Iruyen hình một cách
khoa học, phù hợp với quan điểm , đường lối của Đảng và
Nhà nước"1. Thực tê cho thấy, cơ quan báo chí nào biết sử
dụng một cách hợp lý các thể loại trong quá trình trình bày
I.
Hà Minh Đức (Chủ hién): Ráo chi - những vãn dề lý luận và
thực tiễn. Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội, Ị998,tr. 404.
9
mỗi uì háo thì sức hấp dẩn của tờ háo đó sè mạnh hiín.
người đọc sè cảm thấy liếp nhận thông tin dỗ dàng, tMn
giản và nhanh chỏng hơn. Ví dụ như khi ngưìíi đọc muốn
biết về cái mới, họ tìm đọc trang tin, khi muốn biết quan
điểm của giới háo chí vồ một sự kiện nào đó, họ tìm đọc
trang hình luận V.V..
Hiện nay, ở nước ta báo chí học còn chưa cỏ nhiều công
trình nghiên cứu về thể loại háo chí, vì vân đe này cho dcn
nay còn chưa được chú ý thích đáng. Trước đáy, sự hình
thành thể loại báo chí ở nước ta khỏng (J() yêu cảu nội tại
của quá trình phất triển kinh tế-xă hội, mà chủ yếu do vận
dụng cách thức và phương pháp làm báo của người niíức
ngoài như của người Pháp và của người Liên x ỏ sau nám
1954. Do báo chí của ta ra dời muộn nên hiện tượng đó là
bình thường và dễ hiểu. Đương nhiên, trong quá trình vận
dụng lý luận báo chí nước ngoài, các nhà háo của ta cùng
đã có những sang tạo phù hựp với những đặc trưng dân tộc,
thói quen tâm lý, truyền thông vãn hoa, trình độ nhận thức
của nhân dãn, và cả những chủ trương, chính sách của Đảng
và Nhà nước vê báo chí ỏ những giai đoạn phát triển khác
nhau của đất nước.
Cuốn sách đâu tiên, kể từ sau ngày giải phóng miên
Nam, đà trực tiếp đồ cập đ ế n vấn de lý luận báo chí là
cuốn "Giáo trình nghiệp vụ háo chí" của trường Tuyên huấn
Trung ương in năm 1978. Các tác giả cuốn sách này đà lập
trung tìm hiểu đặc điểm một sỏ thể loại báo chí như tin.
tường thuật, ghi nhanh, điều tra, phóng sự. Trong đỏ, các
10
lác giá khỏng hàn đốn một số thể loại quan trọng khác mà
các báo ờ nước ta dang sử dụng khá phổ biến như thư tín, tiểu
luân và một số dạng khác cùa ký báo chí..., và cũng chưa
neu lên những can cứ cho việc phân chia thể loại.
Trong cuốn sách “ Tác phẩm báo chí " tập I, Nhà xuất
bàn Giáo dục, năm 1995, các tác giả đưa ra một cách phân
chia thê loại như sau: “ Trong loại tác phẩm thông tấn có
các thể loại: tin, iường thuật, phỏng ván, hài báo, ghi
nhanh, diều tra, phỏng sự. Loại tác phẩm chính luận bao
gỏm các thể loại bình luận, xà luận, chuyên luận. Loại tác
phẩm thông tan* vãn nghệ hao gôm các thể loại bút ký, ký
sự, nhật ký phỏng viên, tiêu p h ẩ m " 1 Còn tác gia Đức Dũng
.
trong cuốn “ Các thể ký háo c h í ” đă trình bày quan niộm về
thể loại như sau: “ hệ thông các thể loại háo chí nước ta
được hình thành trên cơ sỏ của ha loại thê. loại thể (hông
tân háo chí, loại ihê chính luận báo chí. loại thể ký báo
chí*’2. Tác giả Đinh Hường cũng có cách phán chia tương tự
và cho rằng ờ nước ta một sô người quan niệm trong báo chí
có nhóm thể loại “ Diễn đ à n " bao gồm: ý kiến hạn đọc, trao
đổi ý kiến, thư ngỏ, phản ánh đôi thoại, sổ tay phóng viên...
cũng là một nhóm thế loại báo chi'. Nhìn chung, các tác giả
1. Tạ Ngọc Tấn (chù hiên), Nguyẻn Tiên Hài: Tác phẩm hiío chi.
Nxb Giáo dục. Hà Nội. 1995, 1 I. tr.32-37.
2. Đức Dủng: Cth’ (hè ky háo t hí, Nxb Ván hoá - Thông tin, Hà
Nội. 1998, tr. 62.
3. Hả Minh Đúc: Bào chi - tỉhửn% vần dề lý luận vù thực ticn,
Nxb. Đại học quốc gia, Hà Nội, 1998, tr.404.
nói trên đêu có quan điểm thông nhất là trong hệ thông ihể
loại háo chí Việt Nam đang tồn tại ha nhóm chủ yếu, dù
cách gọi tên của mõi tác giả có khác nhau như nhóm thông
tấn háo chí hay nhóm thông tấn, nhóm chính luận- văn
nghệ hay nhóm ký háo chí. Đồng thời các tác giả đã nêu
lên quan niệm của mình vể h ệ thống thể loại. Ví dụ: tác giả
Đinh Hường định nghĩa: “ thể loại báo chí là hình thức biểu
hiện cơ bản,thông nhất và tương đôi ổn định của các hài
báo, được phân chia theo phương thức phản ánh hiện thực,
sử dụng ngôn ngữ và các công cụ khác để chuyển tải nội
dung mang tính chính trị - tư tưỏng nhất đ ịn h ” 1. Còn tác giả
Tạ Ngọc Tân cũng quan niệm: “ T hể loại tác phẩm là một
khái niệm để chỉ tính quy luật loại hình của tác phẩm báo
chí. T hể loại là sự thống nhất có tính quy luật -lặp lại của
các yếu tố trong một loạt tác phẩm báo c h í”2. Tác giả Đức
Dũng lại nhấn mạnh đến “cách thức tổ chức tác phẩm, một
kiểu tái hiện đời sống hiện thực..., một phạm vi nội dung
xác định ứng với một hình thức tương dôi ổn định..."7 Tuy
'.
đã có những quan niệm rất gân nhau vê thể loại tác phẩm
báo chí, nhưng do chưa có một quan niệm thống nhất về
những yếu tố chủ đạo trong từng nhóm thể loại, cho nên
1. Hà Minh Đức: Báo chí - những vấn đề lý luận »'ừ thực liễn,
Nxb. Đại học quốc gia, Hà Nội, 1998, tr.409.
2. Tạ Ngọc Tấn: Tác phẩm bán chi, Nxb. Giáo dục, Hà Nội,
1995, t.I.tr.27.
3. Đức Dũng: Các
Nội, 1998, tr.61.
12
thể kỷ bảo chí, Nxb. Văn hoá - Thông tin, Hà
các tác gia còn có qtiun điểm khác hiệt khi nói vể cùng một
thể loại như phóng sự chẳng hạn, có tác giá thì cho rằng đó
là thê loại thuộc nhóm thông tấn. còn tác giả khác lại cho
rung nó dúĩỉg giữu vãn học và M o chí. v ể một số vấn đề
khác của thể loại thì cũng có những quan điểm rất khác
nhau. Cổ lẽ nguyên nhãn trước hết là do tính đa dạng vốn
cỏ của háo chí. Có thể nêu lên vài ví dụ: Các tác giả cuốn
sách “ Tác phẩm báo chí - tập I " 1, xếp thể loại phóng sự
vào nhóm các thể loại thông tân, trong khi dó tác giả cu ôn
“Cức tliế k ý báo ch í'2 lại coi phóng sự là một thể loại của
loại thê ký háo chí thuộc nhóm các thể loại chính luận vàn nghệ. Nliĩnic quan điểm khác nhau đó chắc chắn sẽ
không có lợi cho người học .Bửi vì giữa nhóm thông tấn và
nhóm chính luận - nghệ thuật t ó những đặc điểm rất khác
nhau mà trong quá trình sáng tạo tác phàm, người viết cân
phải chú ý. Cũng trong cuốn “ Tác phẩm háo chí - tập I"
các tác giả quan niệm bài báo là một thể loại báo chí phản
ánh, phân tích, đánh giá tương đối toàn diện một sự kiện,
hiên tượng trong đời sống hiện thực của con người. Còn tác
giả cuốn "Cách viết một bài bấu" lại nêu lên một quan
niệm hoàn toàn khác: "Bài báo m một trong những thô'loại
M o chí có lãu nhất. Cách đây hùng trùm năm các chính
1. Tạ Ngọc Tấn: Tác phẩm báo chi, Nxb. Giáo dục, Hà Nội,
1995. t.l. tr. 125.
2. Đức Dũng: Cúc thể loại báo chi, Nxb. Văn hoá - Thông tin, Hà
Nòi. 1998. tr.69.
13
khách, các học lỊÚi và cđc n gh ệ s ỉ Jã bất đầu viết ni những
học thuyết, những châm ngân chính trị hoặc những nguyên
l v thẩm m ỹ cửa mình dưới hình thức những hài báo... bài
háo ớ ê cập tớ i m ộ t loại vấn J â p h ả i x em x é t từ nhiều g ó c
ổộ
Như vậy là cùng một đối tượng nghiên cứu nhưng các
tác giả cỏ những quan niệm rất khác nhau, có người coi bài
háo chỉ phản ánh m ột s ự kiện, còn người khác thì lại cho
ràng bài háo phải đề cập đ ến một b ạ t vân đẽ. Có lẽ đó là
một ưong những nguyên nhân đề một tác giả đã viêt cho
tạp chí "Người lùm báo" như sau: "Hầu hết giữa cấc trung
tâm báo c h í chưa c ó m ộ t g iá o trình đào tạ o thống nhất.
Thậm c h í , có nơi ngay tronx một khoa báo chí. giữa cấc
giảng viên cũng không thống nhất dược với nhau \ ề một sô
khái niệm, nội dung nghiệp vụ báo chi"'. Đương nhiên
những khác biệt trong các quan niệm lý luận trên dày hoàn
toàn không ảnh hưởng đến định hướng chính trị của nên
háo chí Việt Nam đương đại. Mặc dù còn chưa có sự thông
nhất ờ nhiều khía cạnh khác nhau, nhưng các tác giả trên đây
đểu đã có những đỏng góp đáng trân trọng cho hệ thống lý
luủn báo chí nói chung và lý thuyết thể loại nói riêng.
Ngoài ra, trong quá trình phát triển của báo chí, để
phản ánh kịp thời đời sống xã hội vô cùng đa dạng và
phong phú, có một sô thể loại báo chí mới đã hình thành và
1. Xcm: Cách viết một bài bào, Thông tán xã Việt Nam, Há Nội,
1987, tr.44-45.
2. Xem: Tạp chí "Người lảm báo", số 1-1999, tr 37.
dang trong quá trình phát triển và hoàn thiện như: câu
chuyện báo chí (của háo in), cáu chuyện iruyen hình (của
đài iruycn hình), câu chuyện truyền thanh (của đài phát
thanh)... Cùng có những thể loại trước đây, đặc biộl là trong
thời kỳ kháng chiên chỏng Mỹ rât hay dược dùng như tiểu
phâm đá kích (pamplìleth nhưng hiện nay rất ít xuâì hiện
trên háo chí. Cổ 10 do xu hướng hội nhập với t h ế giới, hợp
tác cùng có lợi mà nhăn dân ta không can sử dụng nhiều
đốn thể loại háo chí cổ tính chất “ tiêu diệt" uy tín của kẻ
thù như trước nữa. Trong khi đó thì thể loại tiểu phẩm
chum hiếm (Teuilleton) lại có xu hướng phát triển mạnh.
Hầu như các báo hiện nay đêu ít nhiêu có sử dụng thể loại
này, thậm chí có nhiêu háo dành một góc riêng cho thể loại
này như "X ả xu páp" hay “Nói nói đừng ” của báo Lao
dộng, “Con mắt ngày thườn i>'\ “ Chợt nqhe chợt Ĩỉíịhĩ'\
“ Chuyện i ỉiõi tuần" cùa báo “ Ọuâỉi dội nhân dân" V.V.. Đây
là thế loại háo chí có tính chái châm biếm, giẻu cựt, mỉa
mai. phê phán những cách sông, cách suy nghĩ, những thói
hư tật xâu không phù hợp vđi truyền thống vân hoá và đạo
đức của nhân dán ta. c ỏ thể coi đây là thứ thuốc chữa trị
can bệnh xà hội trong nội bộ nhân đan, nó làm lành bệnh
nhưng không ảnh hưỏng đến sinh mệnh con người...Vì vậy
nhiêu nhà nghiên cứu gọi h ệ thống thể loại háo chí là hệ
thống mở, nỏ có thể dung nạp thêm nhiêu thể loại mới,
cùng cỏ thể loại bỏ những thể loại không còn đáp ứng đưực
nhu câu tiếp nhận thông tin của công chúng ở thời hiện tại.
Như vậy cỏ nghĩa là sự xuất hiộn thể loại báo chí, một một
15
là do nhu câu của con người, mặt k h át là kết quá của quá
trình sáng tạo của các nhà báo.
Quan niệm của chúng lôi vê thể loại háo chí dưực công bô
trên "Tạp chí khoa học” của trường Đại học Tổng hợp Hà Nội
năm 1994, chúng tôi sẽ trình bày ờ phần sau của bài này.
2. S ự HÌNH THÀNH C Á C THỂ LOẠI BẢO CHÍ
Như chúng ta đã biết, hiện nay háo chí Việt Nam đã
thoả mãn được phân lớn nhu câu thông tin của công chúng.
Để làm được điều đó là nhờ có công cuộc đổi mới đất nước,
trong đó có sự đổi mới háo chí. Đội ngũ những người làm
báo có học vấn và đưực đào tạo nghiệp vụ tăng lên, Đảng
và Nhà nước quan tâm đến công tác báo chí nhiều hơn
trước... Mặt khác, tự thân báo chí cũng chú ý tìm tòi và
sáng tạo những hình thức và phương tiện chuyên tải thông
tin một cách đa dạng hơn, phong phú hơn. Việc sử dụng
một cách hdp !ý những loại hình thông tin Iigoài các thể loại
báo chí như truyện ngắn, bài báo khoa học, tranh, ảnh nghệ
thuật và cả màu sắc ừình bày... đã làm cho bộ mặt báo chí
trở nên hấp dẫn h(fn, sinh đ ộ n g htín. Nhưng
văn chính luận
vẫn giữ vị trí chủ yếu trong báo chí. Như vậy nếu muốn tìm
hiểu cớ sỏ của việc phân chia thể loại báo chí chắc chắn sẽ
phải xem xét các dấu hiệu đặc trưng của phương pháp,
phương tiện và hình thức sử d ụ n g tư liệu trên báo chí Việt
Nam đương đại; mà các tư liệu đó được chuyển tải hằng
phương tiện chủ yếu là ngôn ngữ chính luận báo chí. Trong
phần sau cùa bài này, chúng tôi sẽ không phân tích sâu các
16
dạc điểm riêng biộl cua từng thể loại mà chỉ xem xét
những dâu hiệu chung nhất của từng nhóm thể loại qua sự
giỏng và khác nhau của chúng.
Điêu dỏ nhận (hây là đa sỏ các tác phẩm được đãng tải
ưên các báo vù tạp chi đêu sử dụng văn chính luận. Bởi
vậy vãn chính luận là công cụ quan trọng trong lao động
háo chí. Tuy theo nhữiiiỊ lình huống, những trường hợp khác
nhau mà nhà háo sử dụng những hình thức và phương pháp
khác nhau của vãn chính luận dể giai quyết vấn đê. Trong
inội số irưìtng hợp chi đòi hỏi thông báo vẽ một sự kiện nào
dỏ. Trong nhừng trưừng hợp khác lại căn phổ biến kinh
nghiệm hoặc giải thích rỏ ràng các quan điểm lý luận hay
phác hoa chân duim con người với tình cảm, cá tính... của
ngưìíi đó. Từ [hực tiền đó dà hình thành các nhóm tư liệu
iưiĩiìiĩ đôi ốn dịnlì. Những dâu hiệu đặc ưưng, trùng lặp ấy
chư phép phân chia túc phẩm háo chí thành các thổ bụi.
Báo chí Việt Nam hiện nay đang sử dụng hâu hết các thể
loại như tin, phỏng van, tường thuật, hài phản ánh, xa luận,
tiểu luận (hao gổm chuyên luận, luận van tuyên truyền,
hình chú và ý kiến nhà báo ), phê bình và giới thiệu tác
phẩm, bình luận, điêu ira. điểm báo, thư tín (với tư cách là
thể loại), ký, tiểu phẩm chăm biếm, tiểu phẩm đả kích và
các liạng trào phúng khác. Có thể nói , tin là thể loại xuất
hiện sớm nhất. Cùng với sự phát triển của báo chí định kỳ,
phạm vi các vấn đê và các lĩnh vực mà nó quan tâm đã
hình thành nên hình thức van chính luận. Tin đã từng có
mặt irỏn những tờ báo đầu tiên của châu Âu.
I
(11
17
Ở Việt Nam sự xuất hiện báo chí tiếng Việt gán liên
với những tham vọng chính trị của thực dân Pháp, \I vậy
ngay trên những tờ háo tiếng Việt đâu tiên đã đàng r.hững
tin tức chính trị,1 nhưng đó là thứ chính trị của bọn thực dân,
muôn áp dặt chê độ “bảo hộ” của người Pháp đôi với nhím
dân ta. Tiếp sau tin là thể loại tiểu luận xuất hiện Đặc
trưng của nó là sự lổng kết sâu rộng các hiện tưựng c ú drti
sống xã hội, đưa ra những khái quát lớn trên cá c vấn d ê
chính trị - xã hội.
Cho đcn nay. háo chí Việt Nam vẫn tiếp tục phát triển
và không ngừng hoàn thiện các thể loại, làm phong phú
thêm bằng những nhàn tố và phẩm chất mới, làm cho chúng
ngày càng thực hiện tốt hơn chức năng của mình. KI i bàn
về khả năng và nhiệm vụ cùa từng phóng vién trong quá trình
sáng tạo tác phẩm, C.Mác đã viết rằng: Người phóng viên
chỉ có th ể coi mình lù một bộ phận của CƯ câu phức tạp.
trong đó anh ta tự do lựu chọn chức năng xắc ổịnh cho
mình. Chẳng hạn, một người thì phản ánh ân tượng trực
tiếp khai thác ổược qua giao tiếp với nhăn dân, từ cảnh
sống nghèo kh ổ của họ, còn người khác - nhà sử học - thì
nghiên cứu lịch sử đã qua; người giàu cảm xúc íhì miêu tả
1. Theo Dương Xuàn Sưn, Đinh Hường, Trán Quang viồì trong
"Cơ sở lỳ luận báo clii truyền thông", Nxb Vãn hoá-Thông I n, Hà
Nội, 1995 thì những tờ báo đàu tién ừ châu Âu chỉ dáng tin lức \ề kinh
tế (hương mại. phục vụ cho các nhà buôn, vể sau mới trờ thành công
cụ cùa giai cấp lư sản đấu (ranh chông lại giai cấp phong kiến (TO).
18
chinh sự bần cùng đỏ. h(fn nữa việc g iả i quyết văn đề d u y
nhiĩt này lụi tỉưực L U ru từ nhiều hướng. Lúc thì trong
ỈƯ
phiUìì v i ủm phương . /úc thì c ó quan h ộ vơ i cả quốc g ia nói
chung ... Tóm lại, C.Mác lưu ý rằng các tác phẩm háo chí
khác nhau nhờ một sô dâu hiệu. Dĩ nhiên, không phải lúc
nào các thể loại háo chí cũng tồn tại “ trong một dạng thuần
tu ý '\ Trong mồi thể loại có thể dỗ dàng tìm thây ít nhiều
dâu hiệu của những thể loại khác. Điều đó là hình thường,
b(7 vì háo chí mỏ ta cuộc sống với toàn hộ sự phức tạp và
fi
d;i dạng của nó.
3. NHỮNG DẤU HIỆU CỦA CÁC THỂ LOẠI
TrƯcV hết là những dấu hiệu chung có ở tất cả các thể
loại háo chí. Đó là tính trung thực với chân lý cuộc sông,
dựa trên những tư liệu chính xác của hiện thực khách quan,
miêu tả các hiện tượng và quá trình của đời sông xã hội
một cách chính xác. Lập trường tư tưỏng- chính trị rõ ràng.
Bỏi vậy mọi sự kiện, hiện tượng của đời sông xã hội được
làm sáng tỏ. Tất cả các thể loại háo chí đêu cỏ thái độ tích
cực dôi với cuộc sông, đêu nhằm đạt được những kết quả
tích cực trong công cuộc xây dựng đất nước, trong việc giáo
dục nhãn dân, nhằm thực hiện mục tiêu dân giàu, nước
mạnh, xã hội công hăng, vãn minh. Đương nhiên, những
yêu câu về sự giông nhau trên đây đỏi với các thể loại báo
chí là rấi quan trọng, nhưng đó là những ycu câu về đạo
đức - tư tưởng của một nen háo chí tiến bộ, lấy con người
và những gì liên quan đốn con người làm đôi tưựng phản
19
ánh và cũng là đôi tượng phục vụ, chứ không phải là yêu
câu "kỹ th u ậ t” trong thao tác nghiệp vụ; hởi vì trên thê giới
hiện nay vẫn còn dang tôn tại những nên háo chí “ phi nhân
bản” nhưng lại có irình độ nghiệp vụ rất cao, vì t h ế rát
nguy hiểm cho công chúng.
Tuy nhiên, mõi thể loại lại có những đặc điểm riêng,
những dâu hiệu tương đối ổn định.
'
Thứ nhất, các thể loại kh ác n h au theo đặc thu cù a doi
tưựng mỏ tá. Thông thường thì người phóng viên có quan
hệ trực tiếp với các sự kiện, hiện tưựng. C hẳng hạn, (in và
các thể ký được xây dựng trên cơ sở những tư liệu nhận
được từ “ nguồn đâu t i ê n ”, nhưng c ó nhiêu trường hựp, đối
tượng mô tả (hay nghiên cứu) lại là hiện ihực qua sự đánh
giá của một người hay một nhóm người. Ví dụ: hài binli
luận dược xây dựng trên cơ sở những chi tiết tiêu biểu vê
những sự kiện riêng lẻ trong một lĩnh vực nào đó đã đưực
công b ố trên các phương tiện thông tin đại chúng; tác giả
lựa chọn, phân tích một cách hệ thống, và bằng tư duy sác
sảo tái hiện một bức tranh tổng thể vê đời sống xã hội, giúp
người đọc hiểu sâu sắc và đây đủ về vấn đ ê m à lác giả đê
cập. Đây là đặc điểm của một bài hình luận hoàn chỉnh, đại
diện cho những bài hình luận nói chung. Tác giả loại bài
này thường sử dụng một khối lượng tư liệu lớn dể nghiên
cứu vê mội vấn đê lớn (vê quy mô, tính chât hoặc vê không
gian và thời gian). Các báo trung ương như báo Nhân Dãn,
Quân đội nhân dân, Lao Dộng... thường sử dụng loại bài
này đ ể tái hiện hức tranh lổng thể về ruột lĩnh vực nào đỗ
20
của đời sỏng xà hội trong một năm, một quý hoặc một
tháng... Bài “ Nhìn lại nên kinh t ế t h ế giới 1993” trôn háo
"Nhân Dân" ngày 3-1 -1994 là một ví dụ.
Thứ hai, các thc loại dược phán biệt với n h au theo
chức náng và nhiệm vụ của tác phẩm báo chí. Cùng viết về
một đề tài, nhưng tuỳ theo yêu cầu của cớ quan báo chí,
các phóng viên cỏ thê sử dụng nhiều hình thức và phương
pháp khác nhau. Ví dụ: với đ ê tài 4 thành tích của một tập
4
thể thầy thuốc" nhà háo có thể viết ký chân dung của các
hác sv. y lấ..., có thê vict hài phản ánh về kinh nghiệm điều
trị bệnh cho nhân dân, cũng có thể viết tin ngắn thế hiện các
sự kiện quan trọng nhất trong công việc và thái độ đôi với
hẹnh nhân... Tuy cùng viết vể một đê tài, nhưng trong mỏi
trưìíng hợp, bài báo sẽ có mục đích cụ thể và được giải
quyết theo cách riêng. Tóm lại, khi xuất hiện tình huống
báo chí, ngưừi phóng viên căn phải xác định xem nen thể
hiện bằng thể loại nào thì hựp lý hơn. Thực tiễn háo chí cho
phép chúng ta đi đốn kct luận như sau: sự thông báo, phổ
biên các sự kiện - đỏ là mục đích của tin ngăn.K hi cân giới
thiệu với công chúng kinh nghiệm làm việc của một cơ sở
sán xuâl, cơ quan khoa học... thì nôn dùng thể loại bài phản
ánh. Khi cần mô tả con người (hay tập thể) với những nét
điển hình trong hành dộng, trong sáng tạo... và trong cá tính
của họ ihì nên dùng thể loại ký. Khi muôn làm sáng tỏ một
sự kiện dặc biệt nào đỏ và nguyên nhân của nó cố thể có
mối liên hệ với những sự kiộn khác mà công chúng chưa
biết thì cân phiii dùng thể loại điêu tra...
21
ybíỉ, các thể loại báo chí khác i h a u th e o chiều rộ n g
hản ánh hiện thực và phạm vi củ a sự tổng kẽi va
Mận. Thông thường trong tin caỉ th ể hiện “ một m ẩu
sống” (phạm vi hẹp); ưong liểu luận thì phạm vi
các sự kiện rộng lớn hơn nhiều.Vì vậy trong tiểu
skết luận có mức độ khái quát lớn hưn trong tin.
ứ tư, các thể loại khác nhau về c á c phương tiện tái
Ih ảnh và mức độ truyền cảm. Không thể có các
n ký nếu thiếu yếu tố hình tượng, thiếu cảm xúc
.của tác giả. Các tác phẩm châm b iếm hay đả kích
g thể thiếu sự mla mai, châm b iế m hay giễu cợt.
n, tiểu luận có thể không bao hàm yêu tố n g h ệ
iưhg trong ký và tiểu phẩm thì lại bắt buộc phai có.
1 đ ây là bốn dấu h iệu c ơ bản n h ất, chủ y ế u nhất
thể loại. Mỗi thể loại được xác định không phải bởi
h iệ u mà bời tổng thể các dấu hiệu đó.
4. CÁC N HÓM T H Ể LOẠI
;cứ vào thực tiễn báo chí Việt Nam hiện nay, ta có
chia các thể loại ra làm ba nhóm chính: 1. N hóm
h; 2. Nhóm chính luận; 3. Nhóm chính luận-nghệ
ỉy nhiên, trong thực tiễn hoạt động háo chí, khi các
iên xây dựng tác phẩm , thường có hiện tượng
i'u tố của thể loại này xâm nhập vào thê loại kia
fỢc lại. Nhưng điều đó chẳng những không gây hại
ìtiình §áng tạo eỏa eấe nhà báo, mà ngược lại, làm
(lặt của báo chí n gày c à n g đa dạng và phong phú
hơn. Điều đ á n g cjUan
báo cần nhân m ạ n h nhừíi
chủ yếu của mỗi t h ể loại
Sau đây là những
cách khác là nhừng
nêu trên.
Nhỏm thõng tấ n
như tin ván, tin ngán
vân (độc thoại, dối th
cái mới của sự kiện,
này cửa nhỏm thông t
những tính chất của tiiô
sảo. tính hợp thời, đ ặ c
linh hoạt là đặc tính c ủ a
tính linh hoạt trong
Biểu hiện cụ thể c ủ a
Nếu sự kiện được t h ô n g
ra hay đang xảy ra ( tư ờ n g
hình hay đài phát t h a n h ch
đặc biệt của công c h ú n g
này. sự phản ánh, phìân tí
phạm vi hẹp và chỉ dĩựa trê
Nhóm ch ính luậtn b a o
(vứi các dạng: chuyê-n luận,
nhà báo và bình chu)!- Ớ đâ
vân đ ề như sau: TrOĩHg một
đây. nhiéu người đã qiuan ni
- Xem thêm -