B GIÁO D C – ĐÀO T O
TR NG Đ I H C THĔNG LONG
KHOA KHOA H C S C KH E
B MÔN ĐI U D
NG
NGUY N TH THANH H
NG
Mã sinh viên: B00201
CHĔM SÓC PHÕNG BI N CH NG NHI M
KHU N
B NH NHÂN ĐÁI THÁO Đ
CHUYÊN Đ T T NGHI P C
Ng
ih
NHÂN H VLVH
ng d n: Ts. Đ ng Th Tuy t Minh.
Hà N i - Tháng 11/2013
NG
L IC M
N
V i lòng kính tr ng và bi t ơn sâu sắc, tôi xin bày t lòng c m ơn chân thành
t i: Đ ng y, Ban giám hi u, khoa Đi u d ỡng tr
ng Đ i h c Thĕng Long đã t o
đi u ki n thu n l i nh t cho tôi trong su t quá trình h c t p và hoàn thành chuyên
đ .
Đ c bi t tôi xin chân thành c m ơn đ n Ti n sĩ Đ ng Th Tuy t Minh – gi ng
viên b môn Y h c cơ s tr
ng Cao Đẳng Y T Hà Đông, m c dù r t b n r n v i
công vi c gi ng d y và công tác nh ng đã giành nhi u th i gian t n tình h
ng d n,
chỉ b o, cung c p tài li u và những ki n th c quý báu giúp tôi thực hi n chuyên đ
này.
V i t t c lòng thành kính, tôi xin chân thành c m t và bi t ơn sâu sắc đ n
các giáo s , phó giáo s , ti n sĩ trong h i đ ng đã thông qua chuyên đ và h i đ ng
ch m khóa lu n t t nghi p đã đóng góp cho tôi những ý ki n quý báu giúp tôi hoàn
thành t t chuyên đ .
Tôi cũng xin chân thành c m ơn các anh, ch , các b n đ ng nghi p và b n bè
c a tôi đã c vũ, đ ng viên, ng h tôi trong quá trình thực hi n chuyên đ .
Cu i cùng tôi xin bày t lòng bi t ơn đ n cha, mẹ, ch ng, con và những
ng
i thân trong gia đình đã giành cho tôi tình th ơng yêu vô b , t o đi u ki n
thu n l i cho tôi h c t p và tr
ng thành nh ngày hôm nay.
Hà Nội, ngày 20 tháng 11 năm 2013.
Sinh viên
Nguy n Th Thanh H
ng
2
Thang Long University Library
DANH M C VI T T T
ADA
: Hi p h i đái tháo đ
BMI
: Chỉ s kh i l
ĐTĐ
: Đái tháo đ
IDF
: Hi p h i đái tháo đ
IGT
: Gi m dung n p glucose
IFG
: Gi m glucose khi đói
NPTĐM
: Nghi m pháp tĕng đ
WHO
: T ch c y t th gi i
3
ng Mỹ
ng cơ th
ng
ng qu c t
ng máu
M CL C
Đ TV NĐ
1
PH N I: T NG QUAN
3
1. Đ nh nghĩa
3
2. Phân lo i đái tháo đ
ng
3
3. Các y u t nguy cơ c a b nh ĐTĐ
5
3.1. Các y u t di truy n (gen)
5
3.2. Các y u t nhân ch ng h c (gi i, tu i, ch ng t c)
5
3.3. Các y u t liên quan hành vi, l i s ng
6
3.3.1 Béo phì
6
3.3.2. Ít ho t đ ng th lực
7
3.3.3. Ch đ ĕn
7
3.3.4. Các y u t khác
8
3.4. Các y u t chuy n hóa và các lo i nguy cơ trung gian
9
4. Tri u ch ng
9
5. Tiêu chu n ch n đoán b nh ĐTĐ
9
6. Bi n ch ng
12
6.1. Bi n ch ng c p tính
12
6.1.1. Hôn mê nhi m toan ceton
12
6.1.2. Hôn mê tĕng áp lực th m th u
12
6.1.3. Nhi m toan acid lactic
13
6.2. Bi n ch ng m n tính
13
6.2.1. Bi n ch ng m ch máu l n
13
6.2.2. Bi n ch ng m ch máu nh
14
6.2.3. Bi n ch ng nhi m khu n
15
6.2.4. B nh lí bàn chân do ti u đ
ng
15
7. Đi u tr
15
7.1. Nguyên tắc đi u tr
15
7.2. Thu c đi u tr
15
7.2.1. Nhóm kích thích t bào t y s n xu t Insulin (hay còn g i là các
16
4
Thang Long University Library
sulfamid h đ
ng huy t – SH)
7.2.2. Nhóm thu c làm thay đ i ho t đ ng c a Insulin
16
7.2.3. Nhóm c ch men alpha glucosidase
16
7.2.4. Đi u tr bằng Insulin
16
7. 3. Ch đ ĕn
18
7.3.1. M c tiêu chung ch đ ĕn
18
7.3.2. Trái cây
18
7.3.3. Sữa và các lo i s n ph m t sữa
19
7.3.4. M t s đi m chú ý
19
7.4. Ch đ luy n t p
20
8. Phòng b nh
21
PH N II. CHĔM SÓC PHÒNG BI N CH NG NHI M KHU N
23
B NH NHÂN ĐÁI THÁO Đ
NG.
1. M t s ch n đoán đi u d ỡng
23
1.1. B nh nhân ch a có bi n ch ng
23
1.2. B nh nhân có bi n ch ng
23
2. Chĕm sóc và phòng bi n ch ng nhi m khu n
23
2.1 B nh nhân ch a có bi n ch ng nhi m khu n
23
2.2. B nh nhân đái tháo đ
25
ng đã có bi n ch ng nhi m trùng
2.2.1. Bi n ch ng ngoài da
25
2.2.2. Bi n ch ng hô h p
26
2.2.3. Bi n ch ng ti t ni u
26
2.2.4. Bi n ch ng rĕng
27
2.2.5. Bi n ch ng bàn chân
27
3. Áp d ng qui trình đi u d ỡng
32
3.1. Nh n đ nh
32
3.2. Ch n đoán đi u d ỡng
32
3.3. L p k ho ch chĕm sóc
32
3.3.1. Theo dõi
32
3.3.2. Giúp b nh nhân v n đ ng, đ m b o sự an toàn khi v n đ ng
33
3.3.3. Đ m b o ch đ dinh d ỡng trong ngày cho b nh nhân
33
5
3.3.4. Gi m lo lắng cho b nh nhân
33
3.3.5. Ch đ v sinh
33
3.3.6. Can thi p y l nh
33
3.3.7. Giáo d c s c khoẻ
33
3.4. Thực hi n chĕm sóc
34
3.4.1. Theo dõi
34
3.4.2. Giúp b nh nhân v n đ ng, đ m b o sự an toàn khi v n đ ng
34
3.4.3. Đ m b o ch đ dinh d ỡng trong ngày cho b nh nhân
34
3.4.4. Gi m lo lắng cho b nh nhân
34
3.4.5. Ch đ v sinh
34
3.4.6. Can thi p y l nh
34
3.4.7 Giáo d c s c khoẻ
34
3.5. L
34
ng giá
K T LU N
35
TÀI LI U THAM KH O
6
Thang Long University Library
DANH M C HÌNH NH
Hình 1: Đo vòng eo theo dõi trên b nh nhân ĐTĐ
6
Hình 2: Ch đ ĕn b nh nhân ĐTĐ
8
Hình 3: Các y u t nguy cơ
8
Hình 4: Bi n ch ng m ch máu
14
Hình 5: B nh võng m c tĕng sinh
14
Hình 6: Bi n ch ng th n
14
Hình 7: Các v trí tiêm Insulin
17
Hình 8: T p luy n th thao
20
Hình 9: Ph ng r p ĐTĐ
25
Hình 10: Bi n ch ng bàn chân
29
7
DANH M C B NG
B ng 1: Phân lo i nguy cơ mắc ĐTĐ theo chỉ s BMI
7
B ng 2: Tiêu chu n đánh giá c a ADA nĕm 1998
10
B ng 3: Tiêu chu n ch n đoán ĐTĐ thai kỳ
12
B ng 4: Phân bi t hôn mê nhi m toan ceton v i hôn mê tĕng áp lực th m
14
th u
8
Thang Long University Library
TÀI LI U THAM KH O
Ti ng Vi t
1. Nguy n Qu c Anh, Ngô Quý Châu (2011), H
ng d n ch n đoán và đi u tr
b nh n i khoa, Nhà xu t b n Y h c, trang 413, 417, 431 - 432.
2. T Vĕn Bình (2006), D ch t h c ĐTĐ
Vi t Nam các ph ơng pháp đi u tr
và bi n pháp dự phòng, Nhà xu t b n Y h c Hà N i, trang 47,55,57,59,61,69
- 103.
3. T Vĕn Bình (2006), Nghiên c u theo dõi bi n ch ng ĐTĐ
b nh nhân đ n
khám l n đ u t i b nh vi n n i ti t, NXB Y h c Hà N i, trang 23.
4. T Vĕn Bình 2007, Những nguyên lý n n t ng b nh đái tháo đ
đ
ng tĕng
ng máu, Nhà xu t b n Y h c Hà N i.
5. Nguy n Huy C
ng (2005), Phòng và chữa b nh đái tháo đ
ng, Nhà xu t
b n Y h c.
6. Tr n Thúy H nh, Lê Th Bình (2006), Đi u d ỡng n i khoa, Nhà xu t b n Y
h c Hà N i, trang 208 - 210.
7. Nguy n Th Lâm (2002), “Tình hình các b nh m n tính không lây có liên
quan đ n dinh d ỡng và các gi i pháp can thi p”, Sinh ho t khoa h c đ tài
KC.10.05, trang 12 - 35.
8. Nguy n Th Th nh, Đoàn Duy H u, Nguy n Th B ch Tuy t, “Tình hình đ c
đi m b nh ĐTĐ
tỉnh Hà Tây nĕm 2001”, Kỷ y u toàn vĕn các đ tài khoa
h c, Đ i h i N i ti t ĐTĐ Vi t Nam l n th nh t 2001, trang 249.
9. Tr n Đ c Th (1996), “Đái đ
ng không ph thu c insulin và các đái đ
ng
khác, bi n ch ng c a b nh ĐTĐ”, C m nang đi u tr n i khoa, Nhà xu t b n
Y h c, trang 674 - 683.
10. Nguy n H i Th y (2009), Khuy n cáo v b nh đái tháo đ
ng, Nhà xu t b n
Y h c, trang 107 - 122.
11. Lê Đ c Trình (2009), Ý nghĩa lâm sàng c a các xét nghi m Hóa sinh, trang
78 - 81, 85 - 87.
12. Trích t Kỷ y u H i ngh N i ti t toàn qu c l n th VI (5/2012), trang 843 846.
9
Ti ng Anh
13. American Diabetes Association. Diagnosis and classification of diabetes
mellitus. Diabetes Care 2006; 29: Supplement 1 January 2006, S43-S48.
14. American Diabetes Association. Diagnosis and classification of diabetes
mellitus. Diabetes Care 2006; 29: Supplement 1 January 2006, S43-S48.
15. WHO. The Expert Committee on Diagnosis and Classification of Diabetes
Mellitus1997.
16. WHO. Diabetes and Noncommunicable disease, Risk factors Survey.
WHO/NCD/NCS/99.1, 1999.
10
Thang Long University Library
ĐẶT V N Đ
B nh đái tháo đ
ng (ĐTĐ) là m t b nh lý n i ti t chuy n hóa r t ph bi n
trên th gi i và có xu h
ng ngày càng tĕng nhanh. Nĕm 1994 c th gi i m i có
110 tri u ng
i mắc b nh ĐTĐ, nĕm 1995 đã có 135 tri u ng
Nĕm 2013,
c tính trên toàn c u có kho ng 371 tri u ng
đó hơn 80% ng
i b b nh ĐTĐ đang s ng
thu nh p trung bình. S l
ng ng
i mắc b nh (4%).
i mắc b nh ĐTĐ, trong
những qu c gia có thu nh p th p ho c
i mắc b nh ĐTĐ trên toàn c u dự ki n s gia
tĕng trên 2 l n vào nĕm 2030 [12]. ĐTĐ là b nh là b nh nguy hi m đe d a tính
m ng và gây ra nhi u bi n ch ng cho con ng
đ ng hàng th t ho c nĕm
nhi u n
các n
i. ĐTĐ là nguyên nhân gây t vong
c phát tri n và đang đ
c đang phát tri n, những n
c coi là m t d ch b nh
c m i công nghi p hóa. Trong đó ch y u
là ĐTĐ týp 2 chi m kho ng 85 -95%. B nh ĐTĐ týp 2 đang ngày càng có xu
h
ng xu t hi n
những ng
i trẻ tu i hơn và đ c bi t l a tu i v n còn nhi u kh
nĕng lao đ ng [4],[5],[10]. B nh ĐTĐ cũng gây ra r t nhi u bi n ch ng nguy hi m
cho con ng
i nh b nh v m ch vành, m ch máu ngo i vi, b nh lý th n kinh, t n
th ơng th n, mắt… làm tĕng tỷ l ng
i khuy t t t, gi m tu i th , tĕng chi phí
kh ng l cho vi c chĕm sóc b nh nhân, làm gi m ho c m t kh nĕng lao đ ng do
b nh t t, ĐTĐ hi n đang và s là gánh n ng đ t lên nhi u n
c đang phát tri n
trong t ơng lai.
T i Vi t Nam, tình hình mắc b nh ĐTĐ đang có chi u h
ng gia tĕng, đ c
bi t t i các thành ph l n. Nĕm 2001 đi u tra d ch t v ĐTĐ đ
c ti n hành theo
các quy chu n qu c t
l a tu i t 30 - 64 l n đ u tiên
Vi t Nam t i 4 thành ph
(Hà N i, H i Phòng, Đà N ng, thành ph H Chí Minh) cho th y tỷ l mắc ĐTĐ t i
b n thành ph l n là 4%, tỷ l r i lo n dung n p glucose (RLDNG) là 5,1%, tỷ l có
các y u t nguy cơ d n đ n ĐTĐ là 38,5% [5]. Nĕm 2012, theo công b c a Hi p
h i ĐTĐ th gi i, Vi t Nam có 3,16 tri u ng
5,29% dân s tr
làm ng
i mắc b nh ĐTĐ (t ơng đ ơng
ng thành trong đ tu i t 20 đ n 79 tu i). Nh ng đi u đ c bi t
i ta ph i l u tâm là có t i trên 64,9% s ng
i mắc b nh ĐTĐ không đ
phát hi n và đi u tr đúng cách. Dự báo trong những nĕm t i s ng
còn tĕng n u các y u t nguy cơ không đ
11
c
i mắc ĐTĐ s
c kh ng ch m t cách có hi u qu .
Nĕm 1997 toàn gi i đã chi ra 1030 tỷ USD cho đi u tr b nh ĐTĐ, trong đó
h u h t là chi cho đi u tr các bi n ch ng c a b nh[3].Các chuyên gia y t cho bi t,
chi phí đi u tr b nh ĐTĐ ch a bi n ch ng kho ng 2 - 3 tri u đ ng/tháng. N u có
bi n ch ng, chi phí tr s tĕng g p 6 l n, đ c bi t những b nh nhân có bi n ch ng
mãn tính ph i nh p vi n nhi u l n và th i gian nằm vi n th
ng kéo dài [13], [14].
Những bi n ch ng gây t n kém nh t khi đi u tr là: loét bàn chân ĐTĐ, suy th n
giai đo n cu i c n l c th n và b nh tim m ch. Vì v y, n u ch n đoán và đi u tr
s m, b nh nhân ĐTĐ s không có bi n ch ng x y ra ho c bi n ch ng r t nhẹ và ít
gây t n kém. Khi b nh nhân đ
c phát hi n s m và đi u tr tích cực b nh ĐTĐ thì
có th ngĕn ng a ho c làm ch m các bi n ch ng c a b nh, h n ch đ
c đáng k
chi phí dùng đ đi u tr các bi n ch ng do b nh ĐTĐ gây nên.
Nhằm giúp cho b nh nhân ĐTĐ hi u rõ hơn v b nh ĐTĐ, những bi n
ch ng c a b nh gây nên, bi t cách phòng tránh và giúp cho b nh nhân hi u rõ c n
làm th nào đ h n ch các bi n ch ng c a b nh ĐTĐ chúng tôi vi t chuyên đ :
“Chĕm sóc phòng bi n ch ng nhi m khu n
b nh nhân đái tháo đ
ng” v i những
n i dung sau:
1. T ng quan chung v b nh đái tháo đ
ng.
2. Chĕm sóc phòng bi n ch ng nhi m khu n
b nh nhân ĐTĐ.
12
Thang Long University Library
PH N I: T NG QUAN
1. Đ nh nghĩa
ĐTĐ là m t b nh r i lo n chuy n hóa tĕng glucose máu do gi m bài ti t
insulin ho c ho t đ ng insulin kém hi u qu ho c ph i h p c hai y u t trên, gây
tĕng glucose máu mãn tính d n t i r i lo n ch c nĕng, suy gi m ch c nĕng và t n
th ơng r t nhi u cơ quan đ c bi t là mắt, th n, th n kinh, tim và m ch máu.
2. Phân lo i đái tháo đ
ng
Vi c phân lo i ĐTĐ cũng có nhi u sự thay đ i. Nĕm 1979 ng
tháo đ
i ta chia đái
ng ra làm 5 th riêng bi t. Tuy nhiên, trong phân lo i nĕm 1979 cũng có
m t s th a hi p khi mà vào th i đi m đó ki n th c v b nh ĐTĐ còn h n ch ,
nguyên nhân b nh còn ch a rõ ràng, m i chỉ có vài gen gây b nh đ
nh t là sự hi u bi t v vai trò mi n d ch h c trong đái tháo đ
c phát hi n và
ng týp 1 m i chỉ bắt
đ u. Chính vì v y, sự s a đ i và đi u chỉnh phân lo i b nh ĐTĐ là c n thi t. Tiêu
chu n ch n đoán và phân lo i đã đ
c nghiên c u kỹ l ỡng và đ
c công b vào
nĕm 1997 sau 18 nĕm [15]. Dựa vào cơ ch b nh sinh và ki u ti n tri n, phân lo i
m i c a WHO nh sau [11]:
ĐTĐ týp 1(ĐTĐ ph thu c Insulin): g m những tr
b phá h y d n đ n thi u insulin hoàn toàn. B nh có xu h
ng h p t bào β c a t y
ng nhi m toan ceton. Cơ
ch b nh sinh liên quan đ n quá trình tự mi n d ch, h u qu là b nh nhân ph i s
d ng insulin ngo i lai đ duy trì chuy n hóa. Týp 1 đ
c chia làm 2 nhóm:
- Nhóm 1a: b nh mi n d ch qua trung gian t bào, th
tu i. Nhóm lo i này đ
ng g p
ng
i trẻ
c đ c tr ng b i sự có m t c a các kháng th nh kháng th
kháng ti u đ o (Islet cellcytoplasmic antibodies ICA), kháng th kháng glutamic
acid decarboxylase (anti- GAD) ho c kháng th kháng insulin (insulin autoantibody
IAA).
- Nhóm 1b: là b nh tự phát không rõ nguyên nhân, th
tự mi n d ch n i ti t nh b nh lý tuy n giáp, tuy n v th
ng k t h p v i b nh
ng th n, thi u nĕng tuy n
sinh d c, thi u máu ác tính.
ĐTĐ týp 2 (ĐTĐ không ph thu c Insulin): cơ ch b nh sinh ch y u là
kháng insulin cùng v i sự r i lo n v ti t insulin. B nh không có xu h
13
ng ceton
ni u, ng
i b nh không ph thu c insulin. N ng đ insulin bình th
tĕng, th
ng gi m ho t tính insulin. Týp 2 đ
c chia làm 2 nhóm:
- Nhóm th a cân chi m 85% c a ĐTĐ týp 2, th
gi m tr ng l
ng. Đa s những tr
ng, gi m ho c
ng đ
c chữa kh i bằng sự
ng h p này có kháng insulin
t bào đích.
- Nhóm không th a cân có nguyên nhân r t đa d ng có tính ch t gia đình, có
th do đ t bi n gen glucokinase, bi u hi n bằng kháng insulin, tĕng glucagon huy t.
ĐTĐ
thai kỳ. Ng
ph nữ có thai: c n phân bi t ng
i b nh ĐTĐ mang thai và ĐTĐ
i b nh ĐTĐ mang thai chi m kho ng 2 – 4/1000 ph nữ có thai, đa s
là ĐTĐ týp 1, týp 2 th
ng g p
ph nữ l n tu i ho c béo phì.
ĐTĐ thai kỳ là tình tr ng r i lo n dung n p glucose đ
c phát hi n l n đ u
khi mang thai. ĐTĐ kh i phát do quá trình phát tri n c a thai khi đó nhu c u nĕng
l
ng và insulin c a s n ph tĕng. Các ph nữ đ
lo i này g m: tu i ≥ 25, chỉ s kh i cơ th ≥ 23 tr
c x p vào nhóm nguy cơ cao c a
c khi có thai, ti n s ĐTĐ thai
kỳ, ti n s đẻ con to t 4000 gram tr lên, ti n s s n khoa b t th
thai l u…ti n s gia đình có ng
ng nh s y thai,
i mắc ĐTĐ, ti n s b n thân có gi m dung n p
glucose ho c gi m glucose khi đói.
Các th ĐTĐ khác: bao g m t t c các nguyên nhân khác hi m g p hơn có
th gây b nh ĐTĐ nh ĐTĐ do b nh h th ng n i ti t, b nh t y, các hình thái di
truy n c a b nh ĐTĐ ho c ĐTĐ do thu c, hóa ch t, m t s b nh nhi m trùng [11].
Ti n đái tháo đ
ng: Hai khái ni m sau dùng đ chỉ các hình thái r i lo n
chuy n hóa carbonhydrat c a cơ th , đ
c phát hi n khi ti n hành nghi m pháp tĕng
gánh glucose bằng đ
ng tĩnh m ch, bao g m:
ng u ng ho c đ
- Gi m dung n p glucose (Impaired glucose tolerance – IGT).
C th glucose huy t t ơng
máu đ
th i đi m 2 gi sau nghi m pháp tĕng glucose
ng u ng t 7,8 mmol/l (140 mg/dl) đ n 11,0 mmol/L (198 mg/dl).
- Gi m glucose khi đói (Impaired fasting glucose – IFG).
C th glucose huy t khi đói t 110 mg/dl t i 126 mg/dl (6.1mmol/l - 7.0
mmol/l)
Ng
i b IFG ho c IGT có nguy cơ cao phát tri n thành b nh đái tháo đ
và b nh tim m ch [11].
14
Thang Long University Library
ng
3. Các y u tố nguy c c a b nh ĐTĐ
Có 4 nhóm nguy cơ l n: di truy n, nhân ch ng, hành vi l i s ng và nhóm
nguy cơ chuy n ti p (các nhân t trung gian).
3.1. Các y u tố di truy n (gen)
Có vai trò quan tr ng trong b nh đái tháo đ
mẹ ho c anh ch em ru t c a mình b b nh đái tháo đ
g p 4 - 6 l n những ng
đ u có ng
ng týp 2. Những ng
ng có nguy cơ mắc b nh cao
i khác. Nguy cơ này s cao hơn khi c hai bên n i ngo i
i mắc b nh đái tháo đ
ng. Khi b ho c mẹ mắc đái tháo đ
l nguy cơ là 30%, khi c b và mẹ đ u mắc đái tháo đ
tr
ng h p sinh đôi cùng tr ng, n u m t ng
Nguy n Th Th nh và Đoàn Duy H u, ng
i kia s đ
cx p
ng [2]. Theo nghiên c u c a
i có ti n s gia đình có ng
ng có nguy cơ mắc b nh cao g p 19,5 l n so v i ng
gia đình mắc b nh đái tháo đ
ng thì tỷ
ng thì nguy cơ là 50%,
i mắc b nh thì ng
vào nhóm b đe d a th t sự đ i v i b nh đái tháo đ
đái tháo đ
i có b ,
i b b nh
i không có ti n s
ng [8].
3.2. Các y u tố nhân ch ng h c (gi i, tu i, ch ng t c)
- Theo sắc t c: Tỷ l mắc b nh và tu i mắc b nh đái tháo đ
theo sắc t c.
hơn ng
Tây Âu, tỷ l mắc b nh đái tháo đ
i da trắng t 2 - 4 l n; tu i mắc b nh
30 tu i, ng
i da trắng th
ng
ng týp 2
ng
ng thay đ i
i da vàng cao
i da vàng trẻ hơn, th
ng trên
ng hơn 50 tu i [2].
- Theo đ tu i: Đây là y u t đ
nguy cơ c a b nh đái tháo đ
c x p lên v trí đ u tiên trong s các y u t
ng týp 2 [2]. Khi cơ th già đi, đ c bi t là t 50 tu i
tr lên, thì các ch c nĕng t y n i ti t cũng b suy gi m theo và kh nĕng ti t insulin
c a t y cũng b gi m. Khi đó, n ng đ glucose trong máu có xu h
ng tĕng, đ ng
th i sự nh y c m c a các t bào đích v i kích thích c a insulin gi m đi. Khi t bào
t y không còn kh nĕng ti t insulin đ v i nhu c u c n thi t c a cơ th , glucose
máu khi đói tĕng và b nh đái tháo đ
ng thực sự xu t hi n [2]. Nhi u nghiên đã
ch ng minh cho th y tu i có liên quan đ n sự xu t hi n b nh ĐTĐ, tu i càng tĕng
thì tỷ l mắc cũng tỷ l thu n theo.
15
3.3. Các y u tố liên quan hành vi, lối sống
3.3.1 Béo phì
-
ng
i béo phì, l
ng mỡ phân ph i
vòng b ng / vòng mông tĕng hơn bình th
hi n t
vùng b ng nhi u, d n đ n tỷ l
ng. Béo b ng có liên quan m t thi t v i
ng kháng insulin do thi u h t sau th th ; d n đ n sự thi u h t insulin t ơng
đ i do gi m s l
ng th th
các mô ngo i vi (ch y u là mô cơ, mô mỡ). Do tính
kháng insulin c ng v i sự gi m ti t insulin d n đ n sự gi m tính th m c a màng t
bào v i glucose
t ch c cơ và mỡ, c ch quá trình phosphoryl hóa và oxy hóa
glucose, làm ch m chuy n carbohydrat thành mỡ, gi m t ng h p glycogen
tĕng tân t o đ
ng m i, và b nh đái tháo đ
gan,
ng xu t hi n [2].
- Theo s đo vòng eo, nguy cơ mắc b nh đái tháo đ
ng đ
c l u ý nh
sau[2]:
+ Vòng eo < 90 cm (nam), ho c < 80 cm (nữ): bình th
ng.
+ Vòng eo ≥ 90 cm (nam), ho c ≥ 80 cm (nữ): có nguy cơ.
Hình 1: Đo vòng eo theo dõi trên b nh nhân ĐTĐ
- Theo nghiên c u c a Tr n Đ c Th và c ng sự,
Vi t nam, những ng
có BMI (body mass index) >25 có nguy cơ b b nh đái tháo đ
g p 3,74 l n so v i ng
i bình th
i
ng týp 2 nhi u hơn
ng [9].
- Theo chỉ s kh i cơ th BMI, nguy cơ mắc b nh đái tháo đ
ng đ
cx p
lo i nh sau [2]:
16
Thang Long University Library
B ng 1: Phân lo i nguy c m c theo ch số BMI
M cđ
Chỉ s BMI
Không có nguy cơ
BMI < 18,5
Nguy cơ th p
Có nguy cơ
18,5 < BMI < 22,9
m c trung bình
23 < BMI < 24,9
Nguy cơ cao (béo đ 1)
25 < BMI < 29,9
Nguy cơ r t cao (béo phì đ 2)
BMI ≥ 30
- Theo nghiên c u c a Thái H ng Quang, những ng
mắc b nh đái tháo đ
ng
i bình th
i béo phì đ 1 tỷ l
ng tĕng 4 l n, béo phì đ 2 tỷ l mắc b nh tĕng 30 l n so v i
ng [2]. Tuy v y, béo phì là m t nguy cơ có th phòng tránh đ
c,
b n hãy lo i b nguy cơ này bằng cách duy trì và phát huy l i s ng lành m nh: v n
đ ng và ĕn u ng khoa h c, đi u đ .
3.3.2. Ít ho t đ ng th lực
- Các nghiên c u trên th gi i đã cho th y, vi c t p luy n th lực th
xuyên có tác d ng làm gi m n ng đ glucose huy t t ơng
đ
ng
b nh nhân đái tháo
ng týp 2, đ ng th i giúp duy trì sự bình n c a lipid máu, huy t áp, c i thi n
tình tr ng kháng insulin, và m t đi u tuy t v i nữa là c i thi n tích cực v m t tâm
lý. Sự ph i h p ho t đ ng th lực th
làm gi m nguy cơ mắc b nh đái tháo đ
ng xuyên và đi u chỉnh ch đ ĕn có th giúp
ng týp 2 m t cách r t đáng k [16].
3.3.3. Ch đ ĕn
- Nhi u nghiên c u cho th y tỷ l mắc b nh đái tháo đ
ng
ng tĕng cao
những
i có ch đ ĕn nhi u ch t béo bão hòa, nhi u carbonhydrat tinh ch . Ngoài ra,
các ch đ ĕn này thi u vitamin, các y u t vi l
tri n b nh
những ng
b nh đái tháo đ
i trẻ cũng nh ng
ng góp ph n làm thúc đ y sự ti n
i cao tu i. Đ c bi t
ng
i già mắc
ng, cơ th có sự tĕng s n xu t g c tự do (là nhân t làm tĕng quá
trình lão hóa cơ th ), do v y vi c b sung các ch t ch ng oxi hóa nh vitamin C, E
s ph n nào giúp c i thi n đ
s ng
c ho t đ ng c a insulin và quá trình chuy n hóa. M t
i cao tu i mắc b nh đái tháo đ
ng b thi u h t magie và k m, khi đ
sung những ch t này, quá trình chuy n hóa glucose đã đ
17
cb
c c i thi n r t tích cực[7].
Hình 2: Ch đ ĕn c a b nh nhân ĐTĐ
- Khuy n cáo: ch đ ĕn nhi u ch t xơ, ĕn ngũ c c
d ng ch a tinh ch
(khoai, c nguyên, bánh mỳ nguyên cám), trong kh u ph n ĕn nhi u rau xanh s
góp ph n đáng k vào vi c gi m nguy cơ mắc b nh đái tháo đ
ng [2].
3.3.4. Các y u tố khác
- Stress: Tình tr ng stress kéo dài do áp lực t công vi c, cĕng thẳng trong
cu c s ng hàng ngày là m t “tay n i gián” cho b nh đái tháo đ
- Hút thu c lá, u ng r
ng.
u bia.
Hình 3. Các y u tố nguy c : A- Stress; B- Hút thuốc lá;
C- R
u bia
- L i s ng công nghi p và hi n đ i hóa: T ph ơng ti n đi l i hi n đ i hơn
làm gi m cơ h i v n đ ng; công vi c vĕn phòng, các bữa ĕn v i th c ĕn nhanh
nhi u nĕng l
loài ng
ng,…đây là những y u t ti p tay cho sự t n công c a b nh ĐTĐ vào
i c a xã h i hi n đ i. Đ lo i b đ
c những y u t nguy cơ này chúng ta
c n ph i xây dựng cho mình l i s ng nhanh, hi n đ i mà v n đ m b o tính khoa
h c, h p lý.
18
Thang Long University Library
3.4. Các y u tố chuy n hóa và các lo i nguy c trung gian
- R i lo n đ
ng máu lúc đói, r i lo n dung n p glucose
- Cao huy t áp
- Kháng insulin
- Các y u t liên quan đ n thai nghén.
Trong các nhóm y u t nguy cơ đ
c k ra
trên, ngoài nhóm 1, 2 là những
nhóm nhân t t o ti n đ cho sự kh i phát b nh ĐTĐ, là những nhân t chúng ta
không thay đ i đ
c, thì nhóm th 3, chính là nhóm quy t đ nh vi c chúng ta có b
mắc ĐTĐ hay không và mắc b nh s m hay mu n, l i là y u t chúng ta có th can
thi p. V y vi c xác l p, duy trì và phát huy m t l i s ng lành m nh, khoa h c, chính
là cách chúng ta đ y lùi nguy cơ mắc b nh đái tháo đ
ng. K c khi b n là ng
i
thu c nhóm nguy cơ cao trong nhóm di truy n và nhân ch ng h c, thì khi b n có
m t cu c s ng cân bằng dinh d ỡng, luy n t p th d c hàng ngày m t cách đi u đ ,
có m t đ i s ng tinh th n lành m nh, kh e khoắn thì nguy cơ mắc b nh s b đ y
lùi.
4. Tri u ch ng
B nh nhân b ĐTĐ đôi khi không có tri u ch ng gì trong m t th i gian dài
tr
c khi đ
c ch n đoán. Những tri u ch ng th
ng g p c a b nh nhân ĐTĐ g m:
- Tri u ch ng toàn thân: g y sút nhi u, m t m i.
- Đi ti u nhi u, n
c ti u có ru i bâu ki n b u.
- U ng nhi u.
- Ĕn nhi u.
B nh nhân ĐTĐ týp 1 th
ng g p
ng
i trẻ tu i th tr ng g y, tri u ch ng
xu t hi n r m r , đ t ng t còn b nh nhân ĐTĐ týp 2 ch y u g p
ng
i già th
tr ng béo, tri u ch ng xu t hi n t t ho c bi u hi n không rõ ràng. BN chỉ đ
c
ch n đoán khi đã có bi n ch ng.
5. Tiêu chu n ch n đoán b nh ĐTĐ
Tiêu chu n ch n đoán ĐTĐ dựa trên n ng đ glucose huy t t ơng lúc đói
(không ĕn qua đêm và / ho c ít nh t sau ĕn 8 gi ). Theo hi p h i ĐTĐ Mỹ
(Ameriacn Diabetes Association- ADA) ki n ngh nĕm 1997, đ
19
c các nhóm
chuyên gia v b nh ĐTĐ c a T ch c Y t th gi i công nh n nĕm 1998 (WHO –
1998) ch n đoán ĐTĐ dựa vào các tiêu chu n sau đ ch n đoán:
- N ng đ Glucose máu làm ng u nhiên ≥ 11,1 mmol/l (200mg/dl). N ng đ
glucose máu làm ng u nhiên có nghĩa là xét nghi m đ
c làm vào b t kỳ th i đi m
nào trong ngày không tính đ n th i gian bữa ĕn cu i cùng, kèm theo các tri u ch ng
đi n hình c a đái tháo đ
ng là ti u nhi u, u ng nhi u và g y sút cân không có
nguyên nhân.
- Glucose huy t lúc đói ≥ 7,0 mmol/l, ít nh t 2 l n liên ti p. Đ
đói (fasting) khi b nh nhân không đ
c g i là lúc
c s d ng b t kỳ m t ngu n cung c p calo
nào trong kho ng th i gian ít nh t là 8 gi .
- Glucose huy t t ơng 2 gi sau khi làm nghi m pháp gây tĕng đ
theo đ
ng máu
ng u ng ≥ 11,1 mmo/l (≥ 200mg/dl). Ti n hành làm nghi m pháp theo
đúng quy trình c a WHO: s d ng li u n p glucose ch a hàm l
v i 75g glucose hòa tan trong n
c.
Chúng ta có th th theo đ
đoán đái tháo đ
ng t ơng đ ơng
ng hi n đang đ
ng máu mao m ch ho c máu tĩnh m ch đ ch n
c áp d ng ph bi n trên th gi i, dựa theo tiêu
chu n c a ADA nĕm 1998 – TCYTTG/Zimmet nh sau [3]:
B ng 2: Tiêu chu n đánh giá c a ADA nĕm 1998 – TCYTTG/Zimmet
N ng đ đ
Chỉ s đánh giá
Máu toàn ph n
Tĩnh m ch
8 gi ) ho c
Huy t t ơng
Mao m ch
Đái tháo đ
Khi đói (sau ĕn
ng máu [mmol/l (mg/dl)]
Tĩnh m ch
Mao m ch
ng
≥ 6,1 (≥ 110)
≥ 6,1 (≥ 110)
≥ 7,0 (≥ 126)
≥ 7,0 (≥ 126)
≥ 10,0 (≥ 180)
≥ 11,1 (≥200)
≥ 11,1 (≥200)
≥ 12,2 (≥220)
Gi th 2 sau
NPTĐM/ho c
c 2
Gi m dung n p glucose (GDNG)
Khi đói
(n u đo)
< 6,1 (< 110)
< 6,1 (< 110)
< 7,0 (< 126)
< 7,0 (< 126)
20
Thang Long University Library
- Xem thêm -