Tài liệu đảng bộ thành phố hà nội lãnh đạo phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững từ năm 2001 đến năm 2013

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------- NGÔ THỊ LAN HƢƠNG ĐẢNG BỘ THÀNH PHỐ HÀ NỘI LÃNH ĐẠO PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP THEO HƢỚNG BỀN VỮNG TỪ NĂM 2001 ĐẾN NĂM 2013 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------- NGÔ THỊ LAN HƢƠNG ĐẢNG BỘ THÀNH PHỐ HÀ NỘI LÃNH ĐẠO PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP THEO HƢỚNG BỀN VỮNG TỪ NĂM 2001 ĐẾN NĂM 2013 Chuyên ngành: Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam Mã số: : 62 22 03 15 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học PGS. TS. Hoàng Hồng HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Hoàng Hồng. Các số liệu trong luận án là trung thực, chính xác, đảm bảo tính khách quan, khoa học và có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng. Hà Nội, tháng 10/2017 Tác giả luận án Ngô Thị Lan Hương LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất tới Người thầy giáo đáng kính: PGS.TS Hoàng Hồng, người đã nhiệt tình hướng dẫn, chỉ bảo và đóng góp những ý kiến quí báu trong suốt thời gian tôi tiến hành nghiên cứu, hoàn thành luận án. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn những ý kiến đóng góp, những nhận xét quý báu của các thầy cô giáo, các nhà khoa học giúp tôi hoàn thành bản luận án của mình. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới gia đình, người thân, bạn bè đã luôn động viên, khích lệ tôi trong thời gian hoàn thành luận án. Hà Nội, tháng 10/2017 Tác giả luận án Ngô Thị Lan Hương DANH MỤC BẢNG CHỮ VIẾT TẮT ATTP BCH BTV : An toàn thực phẩm : Ban Chấp hành : Ban Thường vụ CNH, HĐH DĐĐT : Công nghiệp hoá, hiện đại hoá : Dồn điền đổi thửa HĐND : Hội đồng nhân dân HTX : Hợp tác xã KHCN : Khoa học công nghệ KHKT KT - XH : Khoa học kỹ thuật : Kinh tế - xã hội LATS LLSX LVThS : Luận án Tiến sỹ : Lực lượng sản xuất : Luận văn Thạc sỹ MTTQ : Mặt trận Tổ quốc NTM NXB PTBV QHSX NN và PTNT THPT TNTN TW XHCN : Nông thôn mới : Nhà xuất bản : Phát triển bền vững : Quan hệ sản xuất : Nông nghiệp và Phát triển nông thôn : Trung học phổ thông : Tài nguyên thiên nhiên : Trung ương : Xã hội chủ nghĩa UBND : Ủy ban nhân dân MỤC LỤC MỞ ĐẦU........................................................................................................ 1 1. Tính cấp thiết của đề tài.......................................................................................1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................3 4. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu .........................................................4 5. Đóng góp khoa học của luận án ..........................................................................5 6. Bố cục của luận án ...............................................................................................5 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI .......................................................................................................... 6 1.1. Các công trình nghiên cứu về nông nghiệp, nông thôn nói chung và nông nghiệp, nông thôn một số địa phương trong thời kỳ đổi mới ..................................6 1.1.1. Nhóm công trình nghiên cứu về nông nghiệp, nông thôn nói chung . 6 1.1.2. Nhóm công trình nghiên cứu về nông nghiệp, nông thôn ở các vùng, miền, địa phương ................................................................................... 14 1.2. Các công trình nghiên cứu về phát triển bền vững Thủ đô và nông nghiệp, nông thôn thành phố Hà Nội .................................................................................18 1.2.1. Nhóm công trình nghiên cứu về phát triển bền vững Thủ đô ......... 18 1.2.2. Nhóm công trình nghiên cứu về nông nghiệp, nông thôn thành phố Hà Nội ................................................................................................... 20 1.3. Nhận xét về các công trình khoa học đã công bố và những vấn đề luận án tập trung nghiên cứu ....................................................................................................24 1.3.1. Nhận xét về các công trình khoa học đã công bố ............................ 24 1.3.2. Những vấn đề luận án tập trung nghiên cứu .................................. 27 Tiểu kết chƣơng 1 ........................................................................................ 28 Chƣơng 2. CHỦ TRƢƠNG VÀ SỰ CHỈ ĐẠO CỦA ĐẢNG BỘ THÀNH PHỐ HÀ NỘI ĐỐI VỚI PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP THEO HƢỚNG BỀN VỮNG TỪ NĂM 2001 ĐẾN NĂM 2008 ..................................................................... 29 2.1. Các yếu tố tác động đến sự lãnh đạo của Đảng bộ thành phố Hà Nội và chủ trương của Đảng bộ Thành phố .............................................................................29 2.1.1. Các yếu tố tác động đến sự lãnh đạo của Đảng bộ thành phố Hà Nội ....... 29 2.1.2. Chủ trương của Đảng bộ Thành phố .......................................................45 2.2. Sự chỉ đạo phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững của Đảng bộ thành phố Hà Nội ............................................................................................................51 2.2.1. Củng cố hệ thống tổ chức Đảng và xây dựng bộ máy quản lý nhà nước 51 2.2.2. Chỉ đạo phát triển sản xuất nông nghiệp .................................................57 2.2.3. Phát triển nông nghiệp gắn với bảo đảm an toàn thực phẩm và cải thiện đời sống người nông dân ...................................................................................65 2.2.4. Phát triển nông nghiệp gắn với bảo vệ môi trường sinh thái ..................70 Tiểu kết chƣơng 2 ....................................................................................................73 Chƣơng 3. SỰ LÃNH ĐẠO CỦA ĐẢNG BỘ THÀNH PHỐ HÀ NỘI ĐỐI VỚI PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP THEO HƢỚNG BỀN VỮNG TỪ NĂM 2008 ĐẾN NĂM 2013 .......................................................................................................75 3.1. Căn cứ xác định chủ trương và chủ trương của Đảng bộ Thành phố .............75 3.1.1. Căn cứ xác định chủ trương ....................................................................75 3.1.2. Chủ trương của Đảng bộ thành phố Hà Nội ............................................84 3.2. Sự chỉ đạo phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững của Đảng bộ thành phố Hà Nội ............................................................................................................90 3.2.1. Kiện toàn hệ thống tổ chức Đảng và bộ máy quản lý nhà nước .............90 3.2.2. Chỉ đạo phát triển sản xuất nông nghiệp .................................................95 3.2.3. Phát triển nông nghiệp gắn với bảo đảm an toàn thực phẩm và nâng cao đời sống người nông dân .................................................................................105 3.2.4. Phát triển nông nghiệp gắn với bảo vệ môi trường sinh thái ................113 Tiểu kết chƣơng 3 ..................................................................................................117 Chƣơng 4. NHẬN XÉT VÀ KINH NGHIỆM ....................................................118 4.1. Nhận xét........................................................................................................118 4.1.1. Về ưu điểm ............................................................................................118 4.1.2. Về hạn chế .............................................................................................130 4.2. Kinh nghiệm .................................................................................................139 4.2.1. Nhận thức sâu sắc , đầy đủ vị trí , vai trò của nông nghiệp bền vững trong quá trình phát triển ..........................................................................................139 4.2.2. Coi trọng công tác chỉ đạo chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo chiều rộng sang mô hình tăng trưởng theo chiều sâu................................................142 4.2.3. Chỉ đạo bảo đảm an toàn thực phẩm phải được đặt lên hàng đầu .........143 4.2.4. Coi trọng việc gắn kết chặt chẽ tăng trưởng kinh tế nông nghiệp với bảo vệ môi trường sinh thái ....................................................................................145 Tiểu kết chƣơng 4 ..................................................................................................147 KẾT LUẬN ............................................................................................................148 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ...............................................................................................................151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................152 PHỤ LỤC ...............................................................................................................168 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Nông nghiệp là ngành sản xuất truyền thống của Việt Nam từ ngàn đời nay và là lĩnh vực luôn được Đảng, Nhà nước đặc biệt coi trọng, đó là nền tảng có tính chiến lược trong thực hiện các mục tiêu KT - XH, bảo đảm an ninh lương thực quốc gia. Trong những năm gần đây, nông nghiệp được coi là nền tảng căn bản, là cơ sở để thực hiện thắng lợi sự nghiệp CNH, HĐH đất nước. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, nền nông nghiệp Việt Nam đã có những chuyển biến mạnh mẽ và đạt được nhiều thành tựu to lớn như: tiếp tục phát triển với nhịp độ khá cao theo hướng tăng năng suất, chất lượng và hiệu quả, bảo đảm vững chắc an ninh lương thực quốc gia; trình độ KHCN được nâng cao; xuất khẩu nông, lâm, thuỷ sản tăng nhanh, một số sản phẩm đứng hàng đầu trong cung ứng cho thị trường thế giới… Tuy nhiên, nông nghiệp vẫn còn nhiều hạn chế như sản xuất nông nghiệp manh mún, nhỏ lẻ, áp dụng KHKT chưa nhiều, tỷ lệ cơ giới hóa thấp, phát triển chưa gắn với bảo vệ môi trường… Để khắc phục những hạn chế đó, Đảng đã có bước đột phá mạnh mẽ, bổ sung, thay đổi một số quan điểm, chủ trương để phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững. Hà Nội là Thủ đô của Nước Cộng hòa XHCN Việt Nam, là trung tâm chính trị - hành chính quốc gia, là một trong những trung tâm kinh tế, văn hóa, giáo dục, KHCN của cả nước. Có lịch sử phát triển lâu đời cùng với lợi thế về địa chính trị, Hà Nội luôn có sức hút và có tác động lớn đến tình hình chung của khu vực Đồng bằng Bắc Bộ cũng như cả nước. Trong giai đoạn mới, Đảng bộ và nhân dân Hà Nội tiếp tục kế thừa và phát huy sức mạnh tổng hợp để xây dựng và phát triển Thủ đô ngày càng văn minh, hiện đại. Để thực hiện được nhiệm vụ đó, Nghị quyết Đại hội Đảng bộ Thành phố lần thứ XV đã khẳng định: “Hà Nội phải gắn phát triển kinh tế, tăng trưởng nhanh và bền vững, hài hòa với phát triển các lĩnh vực văn hóa - xã hội, nâng cao chất lượng cuộc sống của nhân dân” [16; tr.78]; “phấn đấu thực hiện hoàn thành từ trước 1 đến 2 năm những mục tiêu, nhiệm vụ cơ bản về CNH, HĐH Thủ đô, góp phần cùng cả nước để đến năm 2020, nước ta cơ bản trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại” [16; tr.78]. Thủ đô phải là một trong những địa phương đi đầu trong phát triển kinh tế, nhưng phát triển thế nào cho hài hòa lại không đơn giản: “Tăng trưởng cao nhưng phải đảm bảo tính ổn định, bền vững, bảo vệ được môi trường và giữ được cốt cách của Thủ đô nghìn năm tuổi, 1 đồng thời khai thác được các nguồn lực vô cùng phong phú của Thủ đô” [20; tr.15]. Để thực hiện mục tiêu đó, lãnh đạo phát triển nông nghiệp, xây dựng NTM, từng bước nâng cao đời sống của nông dân là một trong những nhiệm vụ quan trọng của Đảng bộ thành phố Hà Nội. Đối với Hà Nội, nông nghiệp tuy chiếm tỷ trọng khiêm tốn trong cơ cấu kinh tế nhưng được xác định là bộ phận kinh tế có vị trí quan trọng. Vai trò của nông nghiệp, nông thôn không chỉ thể hiện ở chỗ đáp ứng đáng kể nhu cầu lương thực thực phẩm cho người dân, làm đẹp cảnh quan, bảo vệ môi trường mà còn mang lại những giá trị tinh thần to lớn, góp phần lưu giữ những nét văn hóa riêng, những tinh hoa của Thủ đô “ngàn năm văn hiến”. Cùng với đó, sức ép của quá trình gia tăng dân số và quá trình đô thị hóa lên nông nghiệp, nông thôn ngày càng nặng, vấn đề ô nhiễm môi trường, thu hẹp diện tích đất nông nghiệp… là những bài toán khó cần phải giải của Đảng bộ và nhân dân thành phố Hà Nội trong quá trình đẩy mạnh CNH, HĐH. Chính vì vậy, nông nghiệp chỉ có thể phát triển, phục vụ phát triển đô thị khi được phát triển theo hướng bền vững. Có nghĩa là nông nghiệp phát triển ngoài việc đảm bảo các vai trò an ninh lương thực, góp phần tăng trưởng kinh tế còn góp phần ổn định xã hội; giữ gìn, bảo vệ TNTN và môi trường. Những năm gần đây, Đảng bộ thành phố Hà Nội đã chú trọng xây dựng các chương trình phát triển nông nghiệp, nông thôn; khởi động và khuyến khích các định hướng phát triển nông nghiệp bền vững nhằm xây dựng một nền nông nghiệp mới, tạo bộ mặt NTM. Tuy đã đạt được những thành tựu bước đầu nhưng nông nghiệp Hà Nội đang phải đối mặt với những thách thức to lớn, đó là chưa phát triển hết tiềm năng, sản xuất chưa gắn chặt với thị trường, ứng dụng KHCN còn hạn chế, chuyển biến cơ cấu kinh tế chậm, tình hình nông thôn, đời sống của nông dân còn nhiều nổi cộm, môi trường đất, nước bị ô nhiễm nghiêm trọng ở một số nơi… Làm thế nào để nông nghiệp PTBV, kết hợp hài hòa giữa hiệu quả kinh tế, ổn định xã hội và bảo vệ môi trường là vấn đề có ý nghĩa lý luận và thực tiễn cấp bách đối với Hà Nội. Vì vậy, tác giả mạnh dạn chọn đề tài: “Đảng bộ thành phố Hà Nội lãnh đạo phát triển nông nghiệp theo hƣớng bền vững từ năm 2001 đến năm 2013” làm Luận án tiến sĩ Lịch sử, chuyên ngành Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam. Với hướng nghiên cứu này, tác giả mong muốn góp phần tìm hiểu, luận giải những bước chuyển đúng đắn cùng những hướng đi mới về khoa học và thực tiễn để chủ trương phát triển nông nghiệp được thực hiện có hiệu quả hơn, tích cực xây dựng NTM Thủ đô ngày càng giàu đẹp. 2 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu - Làm rõ sự lãnh đạo của Đảng bộ thành phố Hà Nội đối với phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững từ năm 2001 đến năm 2013. - Đúc kết một số kinh nghiệm từ quá trình lãnh đạo phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững của Đảng bộ thành phố Hà Nội. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Phân tích, đánh giá những yếu tố tác động đến sự lãnh đạo phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững của Đảng bộ thành phố Hà Nội. - Trình bày, tái hiện lại quá trình Đảng bộ thành phố Hà Nội lãnh đạo phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững theo một hệ thống có tính lịch sử. - Đánh giá ưu điểm, hạn chế và bước đầu đúc kết một số kinh nghiệm từ thực tiễn lãnh đạo phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững của Đảng bộ thành phố Hà Nội. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là những chủ trương và quá trình lãnh đạo phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững của Đảng bộ thành phố Hà Nội từ năm 2001 đến năm 2013. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về mặt nội dung: Nông nghiệp hiểu theo nghĩa rộng bao gồm cả lâm nghiệp và thủy sản, nhưng ở đây tác giả nghiên cứu ở phạm vi hẹp, có nghĩa là tìm hiểu ở ba lĩnh vực chính là trồng trọt, chăn nuôi và dịch vụ nông nghiệp. Đề tài tìm hiểu quá trình Đảng bộ thành phố Hà Nội lãnh đạo phát triển nông nghiệp gắn với các tiêu chí PTBV. Đầu tiên là vấn đề xây dựng và kiện toàn bộ máy tổ chức đáp ứng yêu cầu phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững. Đây là điều kiện quan trọng để nâng cao năng lực lãnh đạo của Đảng bộ và vai trò quản lý của chính quyền Thành phố đối với sự phát triển nông nghiệp Thủ đô. Tiếp đó là sự chỉ đạo của Đảng bộ để hiện thực hóa những chủ trương của Đảng như: chỉ đạo phát triển sản xuất nông nghiệp; phát triển nông nghiệp gắn với bảo đảm ATTP và từng bước nâng cao đời sống người nông dân; phát triển nông nghiệp gắn với bảo vệ môi trường sinh thái. - Về mặt thời gian: Luận án nghiên cứu trình Đảng bộ thành phố Hà Nội lãnh đạo phát triển nông nghiệp từ năm 2001 đến năm 2013; trong đó, năm 2001 là khởi 3 đầu của chủ trương phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững được nêu trong Nghị quyết Đại hội Đảng bộ lần thứ XIII và Chương trình số 12-CTr/TU về “Phát triển kinh tế ngoại thành và từng bước hiện đại hóa nông thôn (2001 - 2005)” của Thành ủy Hà Nội; năm 2013, Đảng bộ Thành phố tiến hành sơ kết 5 năm thực hiện Nghị quyết TW 7 (khóa X) về “nông nghiệp, nông dân, nông thôn”. - Về mặt không gian: Đề tài tập trung nghiên cứu trên địa bàn thành phố theo mốc thay đổi địa giới hành chính: địa giới Hà Nội cũ (2001 - 2008) và địa giới Hà Nội mới (2008 - 2013). 4. Nguồn tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Nguồn tư liệu - Các văn kiện, nghị quyết, chỉ thị, thông tư, sắc lệnh… của Đảng, Chính phủ; các chỉ thị, thông tư của các bộ, ngành liên quan về vai trò của nông nghiệp, nông thôn, về chủ trương xây dựng, phát triển nông nghiệp, nông thôn, nông dân… hiện đang lưu trữ tại Trung tâm lưu trữ Quốc gia, Cục Lưu trữ - Văn phòng Trung ương Đảng, Viện Môi trường và Phát triển bền vững... - Các văn kiện của Đảng bộ thành phố Hà Nội, các đảng bộ cơ sở về phát triển nông nghiệp, nông thôn. Tài liệu của các cấp, các ngành về phát triển nông nghiệp, nông thôn Thủ đô nói chung và phát triển nông nghiệp, nông thôn theo hướng bền vững nói riêng như: Niên giám thống kê, báo cáo, đề án, kế hoạch, quy hoạch tổng thể KT - XH, quy hoạch vùng kinh tế… được lưu trữ tại Văn phòng Thành ủy, Văn phòng UBND Thành phố, Sở NN và PTNT, Trung tâm Khuyến nông, Hội Nông dân thành phố Hà Nội... - Các công trình nghiên cứu khoa học đã công bố liên quan đến đề tài bao gồm sách, kỷ yếu hội thảo khoa học, luận án, luận văn, các bài viết đăng trên các báo và tạp chí. - Các số liệu thu thập được qua khảo sát thực tế của tác giả đề tài. 4.2. Phương pháp nghiên cứu - Cơ sở phương pháp luận: Luận án được thực hiện dựa vào những quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chủ trương của Đảng Cộng sản Việt Nam mà trực tiếp là đường lối, chủ trương của Đảng về phát triển nông nghiệp, nông thôn trong thời kỳ đổi mới. - Luận án sử dụng các phương pháp của khoa học lịch sử như phương pháp lịch sử, lôgic. Bên cạnh đó, luận án còn sử dụng các phương pháp: phân tích, tổng hợp, hệ 4 thống, so sánh, điều tra xã hội học… để tái hiện một cách chân thực và khoa học quá trình lãnh đạo nông nghiệp theo hướng bền vững của Đảng bộ thành phố Hà Nội từ năm 2001 đến năm 2013. 5. Đóng góp khoa học của luận án - Luận án dựng lại quá trình Đảng bộ thành phố Hà Nội lãnh đạo phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững từ năm 2001 đến năm 2013, qua đó phân tích tư duy, nhận thức mới và quá trình lãnh đạo phát triển nông nghiệp của Đảng bộ qua những giai đoạn cụ thể khác nhau. - Nêu lên các thành tựu và hạn chế, tồn tại từ đó rút ra những kinh nghiệm về lãnh đạo phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững của Đảng bộ Thành phố. Những kinh nghiệm này có tính định hướng cho sự phát triển nông nghiệp ở giai đoạn tiếp theo. - Luận án là công trình nghiên cứu lịch sử được xây dựng trên cơ sở hệ thống hóa các nguồn tư liệu tin cậy từ những tư liệu được lưu trữ đến các tư liệu qua điều tra, khảo sát thực tiễn nông nghiệp, nông thôn trên địa bàn thành phố Hà Nội. Bằng những luận chứng khoa học, luận án tập trung nghiên cứu để làm nổi bật nên sự lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng bộ Thành phố trong việc tìm tòi, thể nghiệm con đường đi đúng và mới cho nông nghiệp. - Luận án là có thể dùng làm tài liệu phục vụ cho công tác nghiên cứu lịch sử Đảng bộ Thành phố nói chung và lịch sử Ngành nông nghiệp Thành phố nói riêng, hoặc sử dụng làm tài liệu tham khảo cho các công trình nghiên cứu có liên quan đến lĩnh vực này. 6. Bố cục của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung luận án gồm 4 chương 9 tiết. 5 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. Các công trình nghiên cứu về nông nghiệp, nông thôn nói chung và nông nghiệp, nông thôn một số địa phƣơng trong thời kỳ đổi mới 1.1.1. Nhóm công trình nghiên cứu về nông nghiệp, nông thôn nói chung * Những nghiên cứu về chủ trương của Đảng, chính sách của Nhà nước về nông nghiệp, nông thôn Xuất phát từ thực tiễn và yêu cầu phát triển của đất nước, Đảng và Nhà nước ta ngày càng chú ý tới sự phát triển của nông nghiệp, nông thôn trong tổng thể sự phát triển chung của đất nước. Có nhiều công trình nghiên cứu về chủ trương của Đảng, chính sách của Nhà nước về nông nghiệp, nông thôn trong đó phải kể đến một số công trình tiêu biểu như: Nguyễn Văn Bích, Chu Tiến Quang (1996), “Chính sách kinh tế và vai trò của nó đối với phát triển kinh tế nông nghiệp, nông thôn Việt Nam”, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Công trình đề cập đến các chính sách phát triển kinh tế nông nghiệp, nông thôn Việt Nam như: chính sách kinh tế nhiều thành phần, chính sách ruộng đất, chính sách đầu tư, chính sách tín dụng... Các tác giả đã đánh giá những ưu điểm, hạn chế của những chính sách từ đó đề xuất các giải pháp lớn trong việc hoạch định chính sách phù hợp, đúng đắn để phát triển toàn diện nông nghiệp và kinh tế nông thôn. Nguyễn Trọng Phúc (1998), “Vai trò của Đảng Cộng sản Việt Nam trong thời kỳ đổi mới đất nước”, NXB Chính trị Quốc Gia, Hà Nội. Trong công trình nghiên cứu của mình tác giả có đề cập đến vai trò của Đảng trong phát triển kinh tế, đặc biệt là đã nhấn mạnh quá trình tìm tòi, đổi mới nông nghiệp. Từ đó, tác giả đi đến kết luận chính sự đổi mới tư duy kinh tế, trong đó kinh tế nông nghiệp là khâu đột phá đã mở đường cho quá trình đổi mới đất nước. Trương Thị Tiến (1999), “Đổi mới cơ chế quản lý nông nghiệp ở Việt Nam”, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Tác giả đã trình bày ngắn gọn, tái hiện những bước thăng trầm của nông nghiệp gắn với chủ trương của Đảng, cơ chế chính sách của Nhà nước qua các giai đoạn lịch sử. Từ sự phân tích quá trình đổi mới nông nghiệp, tác giả đã rút ra những kinh nghiệm góp phần thúc đẩy quá trình đổi mới nông nghiệp ở nước ta tiến lên. Tác giả khẳng định: “Đổi mới cơ chế quản lý nông nghiệp đã tạo ra một cơ chế mới. Nhờ vậy, QHSX dần phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của LLSX. Kinh tế nông nghiệp đã có bước phát triển khá căn 6 bản, đời sống nông dân được cải thiện, góp phần ổn định tình hình KT - XH trong cả nước nói chung” [113; tr.236]. Nguyễn Ngọc Hà (2012), “Đường lối phát triển kinh tế nông nghiệp của Đảng Cộng sản Việt Nam trong thời kỳ đổi mới (1986 - 2011)”, NXB Lý luận Chính trị, Hà Nội. Công trình này tập trung làm rõ những điều kiện lịch sử và quá trình hình thành những quan điểm, chủ trương phát triển kinh tế nông nghiệp gắn với xây dựng nông thôn ở Việt Nam. Tác giả đã nghiên cứu một cách toàn diện về kinh tế nông nghiệp và những biến đổi của đời sống xã hội nông thôn thời kỳ đổi mới; quá trình thực hiện đường lối, chính sách phát triển kinh tế nông nghiệp và những thành tựu đạt được. Trong đó, tác giả tập trung vào nội dung trọng tâm là vấn đề Đảng lãnh đạo thực hiện cơ chế đổi mới quản lý trong nông nghiệp, quản lý ruộng đất, giải phóng sức lao động, phát huy tính năng động và sáng tạo của người nông dân để từ đó khẳng định tính đúng đắn, sáng tạo của Đảng trong đường lối đổi mới nông nghiệp nói riêng và đổi mới đất nước nói chung. Gần đây nhất nhóm tác giả Đặng Kim Sơn, Trần Công Thắng, Đỗ Liên Hương, Võ Thị Thanh Tâm, Phạm Thị Kim Dung cho ra đời cuốn sách: “Đổi mới chính sách nông nghiệp Việt Nam - Bối cảnh, nhu cầu và triển vọng”, NXB Chính trị Quốc gia, năm 2014. Nội dung cuốn sách không chỉ đưa ra tổng quan tình hình nông nghiệp và nông thôn mà còn đi sâu phân tích hệ thống chính sách nông nghiệp trong giai đoạn 2007 - 2013 với hai nhóm chính sách lớn: nhóm chính sách hỗ trợ, điều hành sản xuất, kinh doanh và thị trường cho toàn ngành nông nghiệp và nhóm chính sách điều hành và phát triển từng ngành nông sản. Các tác giả khẳng định: “Hệ thống những chính sách này có nhiều đổi mới, thể hiện sự quan tâm và nỗ lực của Nhà nước để duy trì và thúc đẩy sản xuất nông nghiệp nhằm hạn chế tác động tiêu cực từ các cuộc khủng hoảng lương thực và kinh tế toàn cầu cũng như tận dụng tốt nhất những cơ hội mang lại từ quá trình hợp tác quốc tế” [110; tr.98]. Ngoài ra còn các bài đăng trên tạp chí như: Phạm Văn Búa (2006), “Tìm hiểu chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về nông nghiệp và nông thôn trong thời kỳ đổi mới”, Tạp chí Lịch sử Đảng (1), tr.15-16; Nguyễn Văn Thông (2013), “Quan điểm của Đảng về công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn trong thời kỳ mới”, Tạp chí Giáo dục Lý luận (199), tr.25-28… Những nghiên cứu này cho thấy chủ trương đúng đắn của Đảng tạo điều kiện cho phát triển nông nghiệp, đặc biệt việc đổi mới cơ chế quản lý có tác động trực tiếp đến ruộng đất và người nông dân ở nông thôn. 7 Nghiên cứu về vấn đề này có một số công trình là các LATS như: Lê Văn Thái (2001), “Quá trình hình thành và phát triển đường lối đổi mới trong nông nghiệp của Đảng Cộng sản Việt Nam từ năm 1975 đến năm 1996”, LATS Lịch sử, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh. Tác giả tập trung trình bày quá trình tìm tòi, hoạch định và từng bước đổi mới trong nông nghiệp của Đảng giai đoạn 1975 - 1996. Trên cơ sở phân tích những đổi mới nông nghiệp dưới sự lãnh đạo của Đảng, tác giả đã rút ra những nhận xét và những bài học lịch sử trong việc đề ra và chỉ đạo thực hiện đường lối đổi mới trong nông nghiệp, làm rõ giá trị của những bài học đó trong sự nghiệp CNH, HĐH hiện nay. Lê Quang Phi (2006), “Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn từ năm 1991 đến năm 2002”, LATS Lịch sử, Học viện Chính trị Quân sự. Tác giả đã phân tích yêu cầu khách quan CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn ở Việt Nam trong thời kỳ quá độ lên CNXH, chủ trương và sự chỉ đạo của Đảng trong giai đoạn này. Tác giả đánh giá những thành tựu, yếu kém và rút ra kinh nghiệm Đảng lãnh đạo sự nghiệp CNH, HĐH nông nghiệp và nông thôn từ năm 1991 đến năm 2002. Hoàng Sỹ Kim (2007), “Đổi mới quản lý nhà nước đối với nông nghiệp Việt Nam trước yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế”, LATS Kinh tế, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh. Công trình đã phân tích cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý nhà nước đối với nông nghiệp trong điều kiện hội nhập quốc tế; thực trạng quản lý nhà nước đối với nông nghiệp trong những năm đổi mới. Từ đó tác giả đưa ra quan điểm, mục tiêu và những giải pháp nhằm đổi mới quản lý nhà nước đối với nông nghiệp Việt Nam trước yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế. Đặng Kim Oanh (2011), “Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp (1996 - 2006)”, LATS Lịch sử, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội. Công trình nghiên cứu đã làm rõ quá trình Đảng lãnh đạo, chỉ đạo chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp từ năm 1996 đến năm 2006. Trên cơ sở đó, tác giả đã rút ra một số kinh nghiệm lãnh đạo chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp của Đảng thời kỳ đẩy mạnh CNH, HĐH đất nước. * Những nghiên cứu tổng kết quá trình đổi mới nông nghiệp, nông thôn Mặc dù cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu khác nhau nhưng những công trình tổng kết quá trình đổi mới nông nghiệp, nông thôn khá phong phú. Đây là những nguồn tư liệu quý mà luận án có thể tham khảo. 8 Nguyễn Văn Bích (2007), “Nông nghiệp, nông thôn Việt Nam sau 20 năm đổi mới - Quá khứ và hiện tại”, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Công trình đã nhìn nhận một cách toàn diện lịch sử phát triển nông nghiệp, nông thôn nước ta trong tiến trình lịch sử, nhất là trong 20 năm đổi mới. Với cách nhìn khái quát, công trình này được coi như một bản tổng kết về lĩnh vực nông nghiệp nước ta được phản ánh khá đầy đủ, toàn diện, có thống kê số liệu qua các thời kỳ lịch sử xây dựng, phát triển kinh tế nông nghiệp, nông thôn nước ta dưới sự lãnh đạo của Đảng. Đặng Kim Sơn (2008), “Nông nghiệp, nông dân, nông thôn Việt Nam trong quá trình đổi mới”, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Tác giả đã nhận định: Trong suốt chặng đường đổi mới, nông dân là lực lượng nòng cốt tạo nên bước đột phá phát triển kinh tế, phát triển nông thôn, mở ra cục diện mới của đất nước. Tác giả khẳng định những chủ trương của Đảng về phát triển kinh tế nông nghiệp từ ngày đổi mới là đúng đắn. Tác giả trăn trở khi thấy tình trạng manh mún và năng lực thấp về sản xuất của kinh tế trang trại và nông hộ hiện nay tại Việt Nam, từ đó tác giả đặt ra yêu cầu phải tổ chức lại theo hướng liên kết thành các vùng chuyên canh nhằm phát triển nông nghiệp theo hướng sản xuất hàng hóa. Nguyễn Danh Sơn (Chủ biên) (2010), “Vấn đề nông nghiệp, nông thôn và nông dân Việt Nam trong quá trình phát triển đất nước theo hướng hiện đại”, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội. Công trình đã đề cập một cách tương đối có hệ thống một số vấn đề lý luận liên quan tới vai trò, vị trí của nông dân, nông thôn, nông nghiệp trong đời sống chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội của đất nước trong bối cảnh mới. Từ đó, các tác giả đề xuất những kiến nghị về lý luận chính trị liên quan đến vấn đề tam nông trong quá trình phát triển đất nước. Các bài viết đăng trên tạp chí: Nguyễn Sinh Cúc (2007), “Nông nghiệp Việt Nam sau 20 năm đổi mới và những vấn đề đặt ra”, Tạp chí Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (2), tr.6-8; Phạm Thắng (2008), “Giải pháp nào cho sự phát triển nông nghiệp, nông dân, nông thôn hiện nay”, Tạp chí Cộng sản (790), tr.55-60; Đặng Kim Oanh (2011), “Thành tựu phát triển nông nghiệp, nông thôn qua 25 năm thực hiện đường lối đổi mới của Đảng (1986 - 2010)”, Tạp chí Lịch sử Đảng (1), tr.77-80… Những nghiên cứu này đã khái quát bước phát triển của nông nghiệp Việt Nam kể từ sau đổi mới. Các tác giả đã khẳng định trong quá trình đổi mới, nông nghiệp, nông thôn Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu trên nhiều lĩnh vực. Song bên cạnh thành tựu, cũng đã xuất hiện nhiều vấn đề nổi cộm, những khó khăn và thách thức mới cần phải tìm ra những giải pháp phù 9 hợp nhằm phát triển nông nghiệp, nông thôn, ổn định và nâng cao đời sống người nông dân trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế. Những nghiên cứu về CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn cũng được rất nhiều học giả quan tâm, tiêu biểu phải kể đến một số công trình: Ban Tư tưởng văn hóa TW - Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (2002), “Con đường công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn”, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Trên cơ sở khẳng định: “CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn là chủ trương lớn của Đảng ta, đồng thời cũng là một trong những nhiệm vụ hàng đầu của CNH, HĐH đất nước” [23; tr.4], công trình đã đề cập đến những vấn đề lớn như: giới thiệu một cách khái quát quá trình hình thành và phát triển quan điểm của Đảng về CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn trước đổi mới và trong đổi mới; giới thiệu kinh nghiệm CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn của một số nước và vùng lãnh thổ trên thế giới; những tác động của cơ chế chính sách đến quá trình CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn. Bằng những luận giải khoa học, công trình đã góp phần tích cực đưa nghị quyết của Đảng đi nhanh vào mặt trận nông nghiệp, góp phần đẩy nhanh quá trình CNH, HĐH đất nước. Nguyễn Kế Tuấn (2006), “Công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn ở Việt Nam - con đường và bước đi”, NXB Chính trị Quốc Gia, Hà Nội. Tác giả đã đi sâu làm rõ lý luận, quan điểm CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn và con đường của nó. Bên cạnh đó, tác giả đã đánh giá thực trạng nông nghiệp, nông thôn nước ta khi bước vào thời kỳ CNH, HĐH; những nhân tố tác động và nội dung con đường CNH, HĐH nông thôn. Không chỉ dừng lại ở đây, công trình còn đề xuất một số định hướng mục tiêu, giải pháp và chính sách cụ thể để phát triển nông nghiệp, nông thôn. Các bài viết được đăng trên các tạp chí như: Đỗ Kim Chung (1999), “Công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn ở các vùng kinh tế - lãnh thổ Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu Kinh tế (25), tr.54-58; Vũ Văn Phúc (1999), “Một số vấn đề về công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn”, Tạp chí Cộng sản (7), tr.73-76 ... Theo các tác giả thì sau hơn 10 năm, hơn 20 năm đổi mới, nông nghiệp Việt Nam có bước phát triển vượt bậc, đời sống xã hội ở nông thôn đã có những chuyển biến quan trọng theo hướng hiện đại. Để tiếp tục quá trình đổi mới, bước đi của CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn ở Việt Nam phải từng bước giải quyết những hệ lụy nảy sinh trong quá trình CNH, HĐH. Đây là những vấn đề lớn mà để giải quyết chúng phải có bước đi, cách làm phù hợp, thận trọng và quyết tâm của toàn Đảng, toàn dân. 10 * Những nghiên cứu về nông nghiệp, nông thôn bền vững Quan điểm PTBV cũng đã được khẳng định trong các văn kiện của Đảng và Nhà nước. Trong “Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội (2001 - 2010)” được thông qua tại Đại hội toàn quốc lần thứ IX của Đảng (năm 2001), Đảng ta đã đưa ra quan điểm: “Phát triển nhanh, hiệu quả và bền vững, tăng trưởng kinh tế đi đôi với tiến bộ, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường” [51; tr.162]. Trong “Chiến lược phát triển bền vững ở Việt Nam” (Chương trình Nghị sự 21 của Việt Nam - năm 2004) khẳng định: “ưu tiên phát triển nông nghiệp, nông thôn bền vững” [147; tr.15]. Từ những chủ trương đúng đắn của Đảng và Nhà nước, quá trình nghiên cứu về nông nghiệp, nông thôn bền vững đã được nhiều học giả quan tâm. Nguyễn Văn Mấn, Trịnh Văn Thịnh (1997), “Nông nghiệp bền vững - cơ sở và ứng dụng”, NXB Nông nghiệp, Hà Nội. Cuốn sách đã giới thiệu một số kiến thức cơ bản về nền nông nghiệp bền vững. Trên cơ sở khẳng định: “Mục đích của nông nghiệp bền vững là kiến tạo một hệ thống bền vững về mặt sinh thái, có tiềm lực về mặt kinh tế, có khả năng thỏa mãn những nhu cầu của con người mà không làm hủy diệt đất đai, không làm ô nhiễm môi trường” [89; tr.16], các tác giả đi sâu vào những nội dung: thiết kế điều tra tài nguyên, cơ sở hạ tầng; vấn đề bảo tồn và phát triển đa dạng sinh học; các hệ thống của nông nghiệp bền vững; giới thiệu một số mô hình sản xuất cho hộ quy mô nhỏ… Những vấn đề này được trình bày bằng những kiến thức xúc tích, ngắn gọn và bổ ích. Nguyễn Xuân Thảo (2004), “Góp phần phát triển bền vững nông thôn Việt Nam”, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Nội dung cuốn sách nêu lên những vấn đề bức xúc cần giải quyết nhưng đồng thời cũng là những vấn đề lâu dài mang tầm chiến lược như vấn đề sử dụng đất đai, an ninh lương thực, quy hoạch các vùng kinh tế, lao động việc làm ở nông thôn. Từ thực trạng trên, tác giả đưa ra những giải pháp góp phần PTBV nông thôn Việt Nam. Nguyễn Từ (2004), “Nông nghiệp Việt Nam trong phát triển bền vững”, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Công trình đã đề cập đến một số vấn đề như: quan niệm về PTBV, vai trò của nông nghiệp trong PTBV ở Việt Nam, thực trạng phát triển nông nghiệp ở Việt Nam và tác động của nó đến PTBV. Từ đó, tác giả đã đưa ra những giải pháp nhằm phát triển nông nghiệp gắn với mục tiêu PTBV. Vũ Văn Nâm (2009), “Phát triển nông nghiệp bền vững ở Việt Nam”, NXB Thời đại, Hà Nội. Đây cũng là một trong những công trình tiêu biểu nghiên cứu nội 11 dung này. Bắt đầu từ việc làm rõ khái niệm: “Phát triển nông nghiệp bền vững là quá trình sử dụng hợp lý các nguồn TNTN, giải quyết tốt các vấn đề xã hội gắn với bảo vệ môi trường sinh thái trên cơ sở bảo đảm thỏa mãn các nhu cầu của con người trong hiện tại, trong tương lai và được xã hội chấp thuận” [92; tr.14], tác giả đi đến trình bày một số cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển nông nghiệp bền vững và khái quát các kinh nghiệm xây dựng và phát triển nông nghiệp bền vững của một số quốc gia trên thế giới, từ đó rút ra bài học kinh nghiệm cho Việt Nam. Tác giả đi sâu phân tích những chuyển biến trong phát triển nền nông nghiệp theo hướng bền vững, đánh giá vai trò của nền nông nghiệp bền vững đối với quá trình CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn, tác giả đã đưa ra định hướng và giải pháp nhằm phát triển nông nghiệp bền vững ở Việt Nam trong giai đoạn tới. Đường Hồng Dật (2012), “Phát triển nông nghiệp bền vững”, NXB Nông nghiệp, Hà Nội. Tác giả khẳng định: “Trên con đường CNH, HĐH nền kinh tế nước ta, xây dựng nền nông nghiệp bền vững là bước phát triển có nhiều ý nghĩa và thực sự cần thiết” [41; tr.4]; “nông nghiệp bền vững là bước phát triển mới của sản xuất nông nghiệp hiện đại” [41; tr.5], từ đó tác giả đã đưa ra khái niệm: “Nông nghiệp bền vững là nền nông nghiệp tiến hành trên cơ sở ứng dụng các tiến bộ khoa học công nghệ mới, bảo đảm được bền vững cho kinh tế, xã hội, sức khỏe con người, tự nhiên, môi trường. Nông nghiệp bền vững là một bộ phận quan trọng của phát triển bền vững kinh tế - xã hội” [41; tr.49-50]. Theo tác giả, một nền nông nghiệp bền vững phải hướng tới đảm bảo năm mục tiêu cơ bản: “Năng suất cao, chất lượng tốt, sản lượng nhiều; Sản phẩm nông nghiệp ngon, lành, sạch; TNTN, tài nguyên nông nghiệp không ngừng phát triển; Môi trường trong lành, ngăn ngừa ô nhiễm môi trường; Thu nhập và đời sống của nông dân tăng lên” [41; tr.34]. Từ những nghiên cứu về cơ sở khoa học của nông nghiệp bền vững, tác giả đã đưa ra những biện pháp để xây dựng nền nông nghiệp bền vững ở Việt Nam. Với cách hiểu mới mẻ, lý thú, đây là những tổng kết đầy sáng tạo của tác giả liên quan đến sinh học, sinh thái học nông nghiệp, môi trường; mở ra hướng mới trong nhận thức và hoạt động sản xuất nông nghiệp, nhằm đưa nông nghiệp bước vào nền kinh tế tri thức, làm cho nông nghiệp thực sự trở thành hoạt động sản xuất cơ bản của loài người, đảm bảo cho con người phát triển ổn định, bền vững, sống hòa hợp và hài hòa với tự nhiên. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Hội thảo Quốc gia (2006) với chủ đề “Phát triển nông nghiệp, nông thôn bền vững”, Hà Nội. Các nghiên cứu được 12