ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN
BUØI HUY DU
TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC
CUÛA TRAÀN NHAÂN TOÂNG
Chuyeân ngaønh: LÒCH SÖÛ TRIEÁT HOÏC
Maõ soá: 6222.80.01
LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ TRIEÁT HOÏC
Ngöôøi höôùng daãn khoa hoïc:
PGS.TS.TRÒNH DOAÕN CHÍNH
Phaûn bieän:
1. PGS.TS.TRAÀN NGUYEÂN VIEÄT
2. PGS.TS.TRÖÔNG VAÊN CHUNG
3. PGS.TS.NGUYEÃN XUAÂN TEÁ
Phaûn bieän ñoäc laäp:
1. GS.TS.NGUYEÃN HUØNG HAÄU
2. PGS.TS.TRAÀN NGUYEÂN VIEÄT
THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH - 2011
MUÏC LUÏC
Trang
PHAÀN MÔÛ ÑAÀU ...........................................................................................1
PHAÀN NOÄI DUNG
Chöông 1: CÔ SÔÛ XAÕ HOÄI VAØ TIEÀN ÑEÀ LYÙ LUAÄN HÌNH THAØNH TÖ
TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TRAÀN NHAÂN TOÂNG .............................. 10
1.1. Ñaëc ñieåm ñieàu kieän lòch söû, kinh teá, chính trò – xaõ hoäi Vieät Nam
thôøi kyø nhaø Traàn – cô sôû xaõ hoäi hình thaønh tö töôûng trieát hoïc Traàn
Nhaân Toâng .......................................................................................... 10
1.1.1. Khaùi quaùt ñaëc ñieåm ñieàu kieän lòch söû, kinh teá, chính trò – xaõ hoäi thôøi
kyø nhaø Traàn .......................................................................................10
1.1.2. Söï phaùt trieån vaên hoùa, giaùo duïc thôøi kyø nhaø Traàn.............................26
1.2. Nhöõng tieàn ñeà lyù luaän vaø toân giaùo hình thaønh tö töôûng trieát hoïc
Traàn Nhaân Toâng ............................................................................... 33
1.2.1. Giaù trò vaên hoùa Vieät Nam truyeàn thoáng vaø tö töôûng cuûa “Tam giaùo”
vôùi vieäc hình thaønh tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân Toâng .................. 33
1.2.2. Tö töôûng trieát hoïc Traàn Thaùi Toâng vaø Tueä Trung Thöôïng só – tieàn ñeà
lyù luaän tröïc tieáp cuûa tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân Toâng...................56
Keát luaän chöông 1 .......................................................................................83
Chöông 2:NOÄI DUNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC CUÛA TRAÀN NHAÂN TOÂNG….86
2.1. Theá giôùi quan trong tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân Toâng ................86
2.1.1. Quan nieäm veà baûn theå trong tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân Toâng .....89
2.1.2. Moái quan heä giöõa baûn theå vaø theá giôùi hieän töôïng trong tö töôûng trieát
hoïc Traàn Nhaân Toâng ......................................................................105
2.2. Nhaân sinh quan vaø trieát lyù ñaïo ñöùc trong tö töôûng trieát hoïc Traàn
Nhaân Toâng........................................................................................114
2.2.1. Quan nieäm cuûa Traàn Nhaân Toâng veà cuoäc ñôøi con ngöôøi vaø veà vai troø
cuûa con ngöôøi trong cuoäc soáng .......................................................114
2.2.2. Quan nieäm cuûa Traàn Nhaân Toâng veà vaán ñeà reøn luyeän tinh thaàn ñaïo
ñöùc, trí tueä, giaûi thoaùt .....................................................................122
Keát luaän chöông 2 .....................................................................................129
Chöông 3: ÑAËC ÑIEÅM VAØ GIAÙ TRÒ LÒCH SÖÛ CUÛA TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC
TRAÀN NHAÂN TOÂNG ........................................................................ 132
3.1. Nhöõng ñaëc ñieåm chuû yeáu cuûa tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân Toâng .. 132
3.1.1.Tính keá thöøa, dung hôïp trong tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân Toâng ....... 132
3.1.2.Tinh thaàn thieàn haønh ñoäng, nhaäp theá tích cöïc trong tö töôûng trieát hoïc
Traàn Nhaân Toâng .............................................................................147
3.1.3. Tính nhaân vaên trong tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân Toâng ...............155
3.2. Giaù trò lòch söû cuûa tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân Toâng ............... 164
3.2.1. Tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân Toâng ñaõ goùp phaàn taïo neân heä thoáng
trieát lyù thieàn ñaëc saéc cuûa Phaät giaùo Vieät Nam ................................169
3.2.2. Tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân Toâng laø neàn taûng tinh thaàn ñeå xaây döïng
moät quoác gia ñoäc laäp, thoáng nhaát vaø moät neàn chính trò thaân daân ........ 174
Keát luaän chöông 3 ....................................................................................195
KEÁT LUAÄN CHUNG ................................................................................197
PHUÏ LUÏC ......................................................................................................... 203
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ............................................................................... 213
DANH MUÏC COÂNG TRÌNH ÑAÕ COÂNG BOÁ .............................................222
LÔØI CAM ÑOAN
Toâi cam ñoan ñaây laø coâng trình do toâi nghieân cöùu, döôùi
söï höôùng daãn cuûa PGS, TS. Doaõn Chính. Keát quaû nghieân cöùu
ñöôïc coâng boá trong luaän aùn laø trung thöïc. Caùc taøi lieäu söû
duïng trong luaän aùn coù nguoàn goác, xuaát xöù roõ raøng.
Ngöôøi thöïc hieän
BUØI HUY DU
1
PHAÀN MÔÛ ÑAÀU
1. Tính caáp thieát cuûa ñeà taøi
Trong söï nghieäp ñoåi môùi ñaát nöôùc do Ñaûng vaø nhaân daân ta khôûi
xöôùng vaø tieán haønh, cuøng vôùi nhieäm vuï phaùt trieån toaøn dieän caùc lónh vöïc
kinh teá, chính trò – xaõ hoäi, khoa hoïc vaø coâng ngheä, giaùo duïc vaø vaên hoùa,
ñaëc bieät laø ñaåy maïnh söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa nhaèm
“xaây döïng nöôùc ta thaønh moät nöôùc coâng nghieäp coù cô sôû vaät chaát – kyõ
thuaät hieän ñaïi, cô caáu kinh teá hôïp lyù, quan heä saûn xuaát tieán boä, phuø hôïp
vôùi trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát, ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh
thaàn cao, quoác phoøng, an ninh vöõng chaéc” [21, tr. 18], chuùng ta coøn coù
moät nhieäm vuï heát söùc quan troïng ñoù laø “xaây döïng và phát triển neàn vaên
hoùa Vieät Nam tieân tieán, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc”, töông xöùng vôùi söï
phaùt trieån cuûa neàn kinh teá – xaõ hoäi. Ñoù cuõng chính laø trieát lyù cuûa söï phaùt
trieån xaõ hoäi haøi hoøa vaø beàn vöõng. Bôûi vì, vaên hoùa noùi chung vaø những
giá trị tinh thần, tö töôûng cuûa daân toäc Vieät Nam noùi rieâng khoâng chæ laø
neàn taûng tinh thaàn vaø laø moät trong nhöõng ñoäng löïc phaùt trieån xaõ hoäi maø
coøn laø moät trong nhöõng nguoàn löïc noäi sinh beàn bæ vaø maïnh meõ nhaát “hun
đúc nên tâm hồn, khí phách, bản lĩnh Việt Nam” [23, tr. 54], giuùp chuùng ta
coù theå tieáp noái vaø phaùt huy söùc maïnh truyeàn thoáng daân toäc trong coâng
cuoäc ñoåi môùi và hoäi nhaäp quoác teá ngaøy caøng saâu roäng, phong phuù nhöng
khoâng keùm phaàn phöùc taïp hieän nay.
Trong tieán trình cuûa coâng cuoäc ñoåi môùi, hôn 20 naêm qua ñaát nöôùc
ta ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu thöïc söï to lôùn vaø toaøn dieän treân caùc maët
kinh teá, chính trò, vaên hoùa, xaõ hoäi. Ñaït ñöôïc keát quaû ñoù, vaên hoùa ñoùng
2
vai troø raát quan troïng bôûi vaên hoùa laø neàn taûng tinh thaàn cuûa xaõ hoäi, laø
yeáu toá noäi sinh, laø ñoäng löïc vaø muïc tieâu cuûa söï phaùt trieån kinh teá – xaõ
hoäi. Do ñoù, coù theå noùi xaây döïng, phaùt trieån vaên hoùa chính laø cuûng coá xaây
döïng vaø phaùt trieån neàn taûng tinh thaàn cuûa xaõ hoäi. Thieáu neàn taûng tinh
thaàn tieán boä, laønh maïnh, khoâng theå coù söï phaùt trieån kinh teá – xaõ hoäi beàn
vöõng. Vaên kieän Ñaïi hoäi X, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñaõ xaùc ñònh: “Phaùt
trieån kinh teá laø trung taâm, xaây döïng Ñaûng laø then choát, phaùt trieån vaên
hoùa – neàn taûng tinh thaàn cuûa xaõ hoäi.” [24, tr. 213]
Cuøng vôùi söï nghieäp ñoåi môùi ôû nöôùc ta hieän nay, vieäc môû cöûa hoäi
nhaäp giao löu vaên hoùa vôùi taát caû caùc nöôùc treân theá giôùi laø moät xu theá vaø
quy luaät taát yeáu. Chuùng ta khoâng theå baûo toàn nhöõng giaù trò vaên hoùa cuûa
daân toäc baèng caùch kheùp kín, thu mình, ñoùng cöûa; nhöng ngöôïc laïi, chuùng
ta cuõng khoâng theå thöïc söï phaùt trieån neáu nhö môû cöûa khoâng kieåm soaùt,
ñaùnh maát baûn saéc vaên hoùa daân toäc. Do ñoù, ñeå baûo toàn vaø phaùt trieån neàn
vaên hoùa Vieät Nam tieân tieán, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc, moät maët chuùng ta
phaûi giöõ gìn nhöõng giaù trò truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa vaên hoùa daân toäc; maët
khaùc, phaûi môû roäng giao löu vaø tieáp thu coù choïn loïc tinh hoa vaên hoùa
nhaân loaïi. Ñuùng nhö Vaên kieän cuûa Ñaûng ñaõ khaúng ñònh: “Trong ñieàu
kieän kinh teá thò tröôøng vaø môû cöûa giao löu quoác teá phaûi ñaëc bieät giöõ gìn
vaø naâng cao baûn saéc vaên hoùa daân toäc, keá thöøa vaø tieáp thu truyeàn thoáng
ñaïo ñöùc, taäp quaùn toát ñeïp vaø loøng töï haøo daân toäc. Tieáp thu tinh hoa cuûa
caùc daân toäc treân theá giôùi, laøm giaøu ñeïp theâm neàn vaên hoùa Vieät Nam.”
[21, tr. 111]
Vì vaäy, vieäc tìm hieåu, nghieân cöùu nhöõng giaù trò vaên hoùa tinh thaàn
cuûa daân toäc ta trong tieán trình lòch söû tö töôûng Vieät Nam, treân cô sôû ñoù
phaùt huy söùc maïnh cuûa nhöõng giaù trò vaên hoùa truyeàn thoáng toát ñeïp vaø laâu
3
ñôøi cuûa daân toäc trong cuoäc soáng hoâm nay laø vieäc laøm vöøa coù yù nghóa lyù
luaän laâu daøi vöøa coù tính thôøi söï caáp baùch.
Trong lòch söû tö töôûng Vieät Nam, Thieàn phaùi Truùc Laâm ñôøi Traàn,
trong ñoù tieâu bieåu laø tö töôûng trieát hoïc cuûa Traàn Nhaân Toâng – “đệ nhất
tổ thiền Trúc Lâm Yên Tử” noåi leân nhö moät daáu son, goùp phaàn khaéc hoïa
khaù ñaäm neùt baûn saéc, coát caùch taâm hoàn Vieät Nam noùi chung vaø ñaëc
tröng cuûa trieát hoïc Phaät giaùo Vieät Nam nói riêng trong quaù trình phaùt
trieån. Traàn Nhaân Toâng khoâng chæ laø nhaø chính trò – moät vò vua anh minh,
“nhaân töø, hoøa nhaõ, coá keát loøng daân, söï nghieäp truøng höng saùng ngôøi thuôû
tröôùc” [85, tr. 44] maø coøn laø nhaø quaân söï taøi naêng; khoâng chæ laø nhaø vaên,
nhaø thô maø coøn laø nhaø tö töôûng lôùn, moät baäc thieàn sö loãi laïc – ngöôøi
saùng laäp ra moät doøng thieàn mang baûn saéc Vieät Nam. OÂng ñaõ bieát dung
hôïp caùc nguoàn tö töôûng töø quaù khöù cuûa daân toäc vôùi trieát lyù phong phuù,
saâu saéc, thaâm traàm cuûa Nho, Laõo, ñaëc bieät laø trieát lyù Phaät giaùo, baèng söï
keá thöøa, choïn loïc caùc doøng thieàn tröôùc ñaây nhö Tỳ Ni Ña Löu Chi
(Vinitaruci), Voâ Ngoân Thoâng, Thaûo Ñöôøng vaø tö töôûng trieát lyù thieàn cuûa
Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung Thöôïng só ñeå saùng taïo neân heä thoáng tö
töôûng trieát học cuûa mình vôùi nhöõng neùt ñoäc ñaùo vaø ñaëc saéc rieâng, ghi
daáu aán saâu ñaäm trong lòch söû tö töôûng Vieät Nam.
Chính vì theá, toâi ñaõ choïn vaán ñeà “Tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân
Toâng” laøm ñeà taøi luaän aùn Tieán só cuûa mình.
2. Toång quan tình hình nghieân cöùu ñeà taøi
Söï nghieäp, cuoäc ñôøi cuûa Traàn Nhaân Toâng noùi chung, tö töôûng trieát
hoïc cuûa Traàn Nhaân Toâng noùi rieâng töø tröôùc tôùi nay ñaõ ñöôïc nhieàu nhaø
khoa hoïc quan taâm nghieân cöùu ôû nhieàu maët, qua caùc chuû ñeà phong phuù
4
vaø saâu saéc khaùc nhau. Coù theå khaùi quaùt keát quaû caùc coâng trình nghieân
cöùu ñoù trong ba chuû ñeà chính sau:
Thöù nhaát, ñoù laø caùc coâng trình nghieân cöùu veà Traàn Nhaân Toâng treân
phöông dieän lòch söû. Tieâu bieåu cho chuû ñeà naøy phaûi keå ñeán caùc taùc phaåm
lôùn nhö: Taùc phaåm Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, taäp 2, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi,
Haø Noäi, 1998; Ñaïi cöông lòch söû Vieät Nam, do Tröông Höõu Quyùnh, Ñinh
Xuaân Laâm, Leâ Maäu Haõn chuû bieân, Nxb. Giaùo duïc, Haø Noäi, xuaát baûn
naêm 2005; taùc phaåm Tìm hieåu xaõ hoäi Vieät Nam thôøi Lyù – Traàn, cuûa Vieän
Söû hoïc, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, xuaát baûn naêm 1980 vaø taùc phaåm
Söï phaùt trieån cuûa tö töôûng ôû Vieät Nam töø theá kyû XIX ñeán Caùch maïng
Thaùng Taùm (3 taäp), cuûa Traàn Vaên Giaøu, Nxb. Chính trò quoác gia, Haø Noäi,
1996; Cuoäc khaùng chieán choáng xaâm löôïc Nguyeân – Moâng theá kyû XIII cuûa
Haø Vaên Taán – Phaïm Thò Taâm, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1975...
Caùc coâng trình khoa hoïc treân ñaõ trình baøy vaø phaân tích khaù khaùi quaùt vaø
saâu saéc ñieàu kieän kinh teá, chính trò, xaõ hoäi cuõng nhö tieàn ñeà lyù luaän hình
thaønh tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân Toâng nhö: Hình thaùi kinh teá thôøi Lyù
– Traàn, theå cheá chính trò vaø keát caáu ñaúng caáp thôøi Lyù – Traàn, vaên hoùa vaø
tö töôûng thôøi Lyù – Traàn vôùi caùc vaán ñeà nghieân cöùu khaù saâu saéc nhö: Tö
töôûng chính trò vaø xaõ hoäi thôøi Lyù – Traàn, Nho giaùo ôû Vieät Nam, caùc yeáu
toá Phaät, Nho, Ñaïo ñöôïc tieáp thu vaø chuyeån hoùa nhö theá naøo trong thôøi
ñaïi Lyù – Traàn, yù nghóa xaõ hoäi cuûa phaùi Truùc Laâm thôøi Traàn… Caùc coâng
trình treân cuõng ñaõ nghieân cöùu khaù kyõ veà cuoäc ñôøi, thaân theá vaø söï nghieäp
cuûa Traàn Nhaân Toâng gaén lieàn vôùi caùc bieán coá lòch söû Vieät Nam giai ñoaïn
theá kyû XIII – XIV, giuùp ngöôøi ñoïc coù caùi nhìn toång quaùt hôn veà Traàn Nhaân
Toâng.
5
Thöù hai, ñoù laø caùc coâng trình nghieân cöùu veà Traàn Nhaân Toâng döôùi
goùc ñoä lòch söû tö töôûng vaên hoùa, toân giaùo. Lieân quan ñeán chuû ñeà naøy
phaûi keå tôùi caùc coâng trình nhö: Thô vaên Lyù – Traàn, do Vieän Vaên hoïc bieân
soaïn, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, xuất bản năm 1989; Vieät Nam Phaät
giaùo söû luaän cuûa Nguyeãn Lang, Nxb. Vaên hoïc, Haø Noäi, xuaát baûn naêm
2000; Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, do Nguyeãn Taøi Thö chuû bieân, Nxb.
Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, xuaát baûn naêm 1993; Phaät giaùo Vieät Nam töø
khôûi nguyeân ñeán theá kyû XIII cuûa Traàn Vaên Giaùp, Ban Tu thö, Ñaïi hoïc
Vaïn Haïnh, Saøi Goøn, xuaát baûn naêm 1968; Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam,
cuûa Thích Minh Tueä, Thaønh hoäi Phaät giaùo Tp. Hoà Chí Minh, xuaát baûn
naêm 1993; Tam toå thöïc luïc, Vieän nghieân cöùu Phaät hoïc Vieät Nam, xuaát
baûn naêm 1995 (Thích Phöôùc Sôn dòch vaø chuù giaûi); Thieàn uyeån taäp anh,
Nxb. Vaên hoïc, Haø Noäi, 1993; Toång taäp vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam (3
taäp) cuûa Leâ Maïnh Thaùt, Nxb, Tp. Hoà Chí Minh, xuaát baûn naêm 2002;
Thieàn hoïc Vieät Nam cuûa Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Nxb. Laù Boái, Saøi Goøn,
1966; Tö töôûng Phaät giaùo Vieät Nam cuûa Nguyeãn Duy Hinh, Nxb. Khoa
hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, xuaát baûn naêm 1999; Thieàn luaän (quyeån thöôïng,
quyeån trung, quyeån haï) cuûa Daisetzteitaro Suzuki, Nxb. Toång hôïp, Tp.
Hoà Chí Minh, xuaát baûn 2005.
Trong caùc coâng trình treân phaûi keå ñeán taùc phaåm lôùn nhö Thô vaên
Lyù – Traàn, do Vieän Vaên hoïc bieân soaïn. Đaây laø coâng trình khoa hoïc coâng
phu, ñoà soä, cung caáp cho ngöôøi ñoïc moät caùch khaù ñaày ñuû vaø ñaùng tin caäy
caùc baûn vaên veà thô, vaên cuûa Traàn Nhaân Toâng, cuøng vôùi söï giôùi thieäu
ñaùnh giaù khaùi quaùt veà söï nghieäp thô vaên, tö töôûng cuûa Traàn Nhaân Toâng;
hay nhö caùc taùc phaåm Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän cuûa Nguyeãn Lang,
Toång taäp vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam cuûa Leâ Maïnh Thaùt, Lòch söû Phaät
6
giaùo Vieät Nam, do Nguyeãn Taøi Thö chuû bieân, ñaõ trình baøy vaø phaân tích
khaù saâu saéc tö töôûng cuõng nhö vai troø, vò trí cuûa Traàn Nhaân Toâng trong
lòch söû tö töôûng Phaät giaùo Vieät Nam noùi chung vaø Thieàn toâng Vieät Nam
noùi rieâng… Taát caû caùc coâng trình thuoäc chuû ñeà thöù hai naøy giuùp ta thaáy roõ
giaù trò veà vaên hoùa, tö töôûng, toân giaùo maø Phaät hoaøng Traàn Nhaân Toâng ñaõ
ñoùng goùp cho lòch söû tö töôûng Vieät Nam.
Thöù ba, ñoù laø caùc coâng trình nghieân cöùu veà Traàn Nhaân Toâng döôùi
goùc ñoä tö töôûng trieát hoïc, nhö caùc taùc phaåm: Lòch söû tö töôûng Vieät Nam,
taäp 1, do Nguyeãn Taøi Thö chuû bieân, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, xuaát baûn
naêm 1993; Ñaïi cöông trieát hoïc Phaät giaùo Vieät Nam töø khôûi nguyeân ñeán
theá kyû XIV cuûa Nguyeãn Huøng Haäu, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, xuaát
baûn naêm 2002; Löôïc khaûo tö töôûng Thieàn Truùc Laâm Vieät Nam của
Nguyễn Hùng Hậu, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1997; Goùp phaàn tìm
hieåu tö töôûng trieát hoïc Phaät giaùo Traàn Thaùi Toâng cuûa Nguyeãn Huøng Haäu,
Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1996; Tö töôûng trieát hoïc cuûa Thieàn Phaùi
Truùc Laâm ñôøi Traàn cuûa Tröông Vaên Chung, Nxb. Chính trò quoác gia, Haø
Noäi, xuaát baûn naêm 1998; Ñaïi cöông lòch söû tö töôûng trieát hoïc Vieät Nam,
taäp 1, do Nguyeãn Huøng Haäu chuû bieân, Nxb. Ñaïi hoïc quoác gia, Haø Noäi,
xuaát baûn naêm 2002; Tö töôûng Vieät Nam thôøi Lyù – Traàn, do Doaõn Chính –
Tröông Vaên Chung chuû bieân, Nxb. Chính trò quoác gia, Haø Noäi, xuaát baûn
naêm 2008; Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam, tập 1, do Nguyễn Trọng
Chuẩn chủ biên, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 2006; vaø caùc taùc phaåm
khaùc nhö Tam toå Truùc Laâm giaûng giaûi cuûa Thích Thanh Töø, Nxb. Thaønh
phoá Hoà Chí Minh, 1997; Thieàn sö Vieät Nam cuûa Thích Thanh Töø, Nxb.
Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1995; Thieàn hoïc ñôøi Traàn cuûa Thích Thanh Töø
chuû bieân, Vieän Nghieân cöùu Phaät hoïc Vieät Nam, 1995; Traàn Nhaân Toâng
7
toaøn taäp cuûa Leâ Maïnh Thaùt, Nxb. Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2000… Lieân
quan ñeán ñeà taøi luaän aùn coøn coù caùc baøi baùo, coâng trình khoa hoïc ñöôïc
caùc nhaø nghieân cöùu coâng boá treân caùc taïp chí khoa hoïc chuyeân ngaønh vaø
caùc kyû yeáu hoäi thaûo khoa hoïc, nhö baøi Trieát hoïc Phaät giaùo Traàn Thaùi
Toâng, cuûa Nguyeãn Huøng Haäu, Noäi san nghieân cöùu Phaät hoïc soá 4/1994 vaø
soá 1/1995, baøi Tìm hieåu tö töôûng trieát hoïc Thieàn cuûa Traàn Nhaân Toâng cuûa
Nguyeãn Huøng Haäu, Taïp chí Trieát hoïc, soá 3, naêm 1995 hay baøi Tö töôûng
trieát hoïc Traàn Thaùi Toâng, cuûa Doaõn Chính vaø Nguyeãn Ngoïc Phöôïng,
Taïp chí Trieát hoïc soá 1 (212) thaùng 1 naêm 2009; Vaøi nhaän xeùt veà Thieàn
toâng vaø phaùi Truùc Laâm Yeân Töû ñôøi Traàn cuûa Taï Ngoïc Lieãn, Taïp chí
Nghieân cöùu lòch söû, 1976; vaø Kyû yeáu 700 naêm ngaøy vieân tòch Sö toå Truùc
Laâm, Nxb. Toân giaùo, Haø Noäi, xuaát baûn naêm 2008, v.v… Caùc coâng trình
keå treân ñaõ taäp trung nghieân cöùu tö töôûng trieát hoïc cuûa Traàn Nhaân Toâng
qua caùc vaán ñeà lôùn veà baûn theå luaän, nhaän thöùc luaän vaø trieát lyù ñaïo ñöùc
nhaân sinh cuûa oâng gaén lieàn vôùi quaù trình phaùt trieån cuûa lòch söû tö töôûng
Vieät Nam, tuy vaäy tö töôûng trieát hoïc cuûa Traàn Nhaân Toâng môùi ñöôïc caùc
coâng trình keå treân nghieân cöùu ôû möùc ñoä khaùi quaùt nhaát.
Tuy nhieân caùc coâng trình khoa hoïc treân vaãn thöïc söï laø nhöõng taøi
lieäu boå ích ñeå chuùng toâi hoïc taäp, keá thöøa, phaùt trieån trong ñeà taøi luaän aùn
cuûa mình. Tieáp tuïc thaønh quaû cuûa caùc coâng trình nghieân cöùu treân, chuùng
toâi coá gaéng ñi saâu nghieân cöùu vaø trình baøy tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân
Toâng qua ñeà taøi luaän aùn Tieán só trieát hoïc, coù tính chaát chuyeân saâu vaø heä
thoáng hôn.
3. Muïc ñích vaø nhieäm vuï cuûa luaän aùn
Muïc ñích cuûa luaän aùn
8
Töø söï trình baøy, phaân tích laøm roõ nhöõng noäi dung tö töôûng trieát hoïc
cô baûn cuûa Traàn Nhaân Toâng, luaän aùn nhaèm chæ ra nhöõng ñaëc ñieåm vaø
nhöõng giaù trò coù yù nghóa lòch söû to lôùn trong tö töôûng trieát hoïc cuûa oâng.
Nhieäm vuï cuûa luaän aùn
Ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích treân, luaän aùn thöïc hieän caùc nhieäm vuï sau:
- Trình baøy, phaân tích cô sôû xaõ hoäi vaø nhöõng tieàn ñeà tö töôûng hình
thaønh tö töôûng trieát hoïc cuûa Traàn Nhaân Toâng.
- Trình baøy vaø phaân tích noäi dung tö töôûng trieát hoïc cô baûn cuûa
Traàn Nhaân Toâng qua caùc vaán ñeà trieát hoïc veà baûn theå luaän, ñaïo ñöùc nhaân
sinh; töø ñoù ruùt ra nhöõng ñaëc ñieåm vaø giaù trò lòch söû trong tö töôûng trieát
hoïc cuûa Traàn Nhaân Toâng.
4. Cô sôû lyù luaän vaø phöông phaùp nghieân cöùu
Ñeå thöïc hieän muïc ñích vaø nhieäm vuï treân, luaän aùn döïa treân cô sôû
theá giôùi quan vaø phöông phaùp luaän cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng vaø
chuû nghóa duy vaät lòch söû; ñoàng thôøi taùc giaû luaän aùn coøn söû duïng toång
hôïp caùc phöông phaùp söû hoïc, heä thoáng caáu truùc, loâgic vaø lòch söû, phaân
tích vaø toång hôïp, quy naïp vaø dieãn dòch, so sánh và đối chiếu… ñeå nghieân
cöùu vaø trình baøy luaän aùn. Luaän aùn ñöôïc tieáp caän döôùi goùc ñoä trieát hoïc
lòch söû vaø trieát hoïc toân giaùo.
5. Caùi môùi cuûa luaän aùn
Moät laø, luaän aùn ñaõ trình baøy moät caùch cô baûn vaø heä thoáng tö töôûng
trieát hoïc cuûa Traàn Nhaân Toâng qua phaân tích nhöõng phaïm truø trieát hoïc,
thieàn hoïc cuûa oâng ôû nhöõng vaán ñeà veà theá giôùi quan, nhaân sinh quan vaø
trieát lyù ñaïo ñöùc.
Hai laø, luaän aùn ñaõ trình baøy, phaân tích, ñaùnh giaù ruùt ra nhöõng ñaëc
ñieåm chuû yeáu cuûa tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân Toâng, ñoù laø tính chaát keá
9
thöøa, dung hôïp, tinh thaàn thieàn haønh ñoäng nhaäp theá tích cöïc vaø tinh thaàn
nhaân vaên saâu saéc; ñoàng thôøi luaän aùn cuõng neâu leân nhöõng giaù trò lòch söû
cuûa tö töôûng trieát hoïc Traàn Nhaân Toâng; ñoù laø trieát hoïc Traàn Nhaân Toâng
goùp phaàn taïo neân heä thoáng trieát lyù thieàn ñaëc saéc Vieät Nam, laø neàn taûng
tinh thaàn ñeå xaây döïng moät quoác gia Ñaïi Vieät ñoäc laäp, thoáng nhaát, moät
neàn chính trò thaân daân.
6. YÙ nghóa khoa hoïc vaø yù nghóa thöïc tieãn cuûa luaän aùn
Veà yù nghóa khoa hoïc, luaän aùn goùp phaàn laøm roõ noäi dung vaø ñaëc
ñieåm cô baûn trong tö töôûng trieát hoïc cuûa Traàn Nhaân Toâng qua caùc vaán ñeà
baûn theå luaän, nhaän thöùc luaän, ñaïo ñöùc nhaân sinh, töø ñoù giuùp ngöôøi ñoïc tìm
hieåu moät caùch saâu saéc vaø heä thoáng tö töôûng trieát hoïc cuûa Traàn Nhaân
Toâng.
Veà yù nghóa thöïc tieãn, thoâng qua nhöõng ñaëc ñieåm cuûa tö töôûng trieát
hoïc Traàn Nhaân Toâng ñöôïc trình baøy trong luaän aùn, coù theå ruùt ra nhöõng
baøi hoïc lòch söû boå ích goùp phaàn vaøo vieäc gìn giöõ vaø phaùt huy baûn saéc vaø
truyeàn thoáng vaên hoùa daân toäc Vieät Nam trong coâng cuoäc ñoåi môùi vaø hoäi
nhaäp quoác teá hieän nay. Keát quaû nghieân cöùu cuûa luaän aùn coù theå söû duïng
laøm taøi lieäu tham khaûo trong coâng taùc nghieân cöùu vaø giaûng daïy veà lòch
söû tö töôûng Vieät Nam cho sinh vieân vaø hoïc vieân cao hoïc caùc ngaønh Trieát
hoïc, Toân giaùo hoïc, Vaên hoùa hoïc, Söû hoïc trong caùc tröôøng Cao ñaúng vaø
Ñaïi hoïc.
7. Keát caáu cô baûn cuûa luaän aùn
Ngoaøi Phaàn môû ñaàu, Phaàn keát luaän vaø Danh muïc taøi lieäu tham
khaûo, luaän aùn ñöôïc keát caáu goàm 3 chöông, 6 tieát vaø 13 muïc.
10
PHAÀN NOÄI DUNG
Chöông 1
CÔ SÔÛ XAÕ HOÄI VAØ TIEÀN ÑEÀ LYÙ LUAÄN HÌNH THAØNH
TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TRAÀN NHAÂN TOÂNG
1.1. ÑAËC ÑIEÅM ÑIEÀU KIEÄN LÒCH SÖÛ, KINH TEÁ, CHÍNH TRÒ –
XAÕ HOÄI VIEÄT NAM THÔØI KYØ NHAØ TRAÀN – CÔ SÔÛ XAÕ HOÄI HÌNH
THAØNH TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TRAÀN NHAÂN TOÂNG
1.1.1. Khaùi quaùt ñaëc ñieåm ñieàu kieän lòch söû, kinh teá, chính trò
– xaõ hoäi Vieät Nam thôøi kyø nhaø Traàn
Laø hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi, tö töôûng trieát hoïc cuûa Traàn Nhaân
Toâng moät maët phaûn aùnh vaø bò chi phoái bôûi ñaëc ñieåm, nhu caàu cuûa xaõ
hoäi Vieät Nam thôøi kyø nhaø Traàn; maët khaùc, laø söï keá thöøa nhöõng tieàn ñeà
tö töôûng, toân giaùo tröôùc ñoù. Ñuùng nhö C. Maùc ñaõ noùi: “Caùc trieát gia
khoâng moïc leân nhö naám töø traùi ñaát, hoï laø saûn phaåm cuûa thôøi ñaïi mình,
cuûa daân toäc mình, maø doøng söõa tinh teá nhaát, quyù giaù vaø voâ hình ñöôïc
taäp trung laïi trong nhöõng tö töôûng trieát hoïc” [41, tr. 156]. Do ñoù,
nghieân cöùu tö töôûng trieát hoïc cuûa Traàn Nhaân Toâng khoâng theå khoâng
tìm hieåu ñieàu kieän lòch söû xaõ hoäi vaø nhöõng tieàn ñeà lyù luaän hình thaønh
töôûng trieát hoïc cuûa oâng.
Sau thôøi kyø höng thònh, töø khoaûng giöõa theá kyû XII trôû ñi, trieàu
ñình nhaø Lyù böôùc vaøo giai ñoaïn suy taøn. Ñaát nöôùc rôi vaøo cuoäc khuûng
hoaûng kinh teá – xaõ hoäi traàm troïng. Thieân tai, maát muøa, ñoùi keùm, dòch
beänh hoaønh haønh khaép nôi laøm cho neàn kinh teá ngaøy caøng sa suùt. Beân
caïnh ñoù, do boä maùy chính quyeàn nhaø Lyù töø trung öông ñeán ñòa phöông
toû ra quan lieâu, loûng leûo trong vieäc quaûn lyù xaõ hoäi daãn ñeán tình traïng
11
ôû nhieàu ñòa phöông, caùc theá löïc ñòa chuû phong kieán ñaõ taäp hôïp löïc
löôïng noåi daäy choáng phaù trieàu ñình, gaây neân tình traïng caùt cöù phaân
quyeàn. Noåi baät trong soá caùc theá löïc caùt cöù thôøi baáy giôø laø taäp ñoaøn
quaân söï cuûa anh em hoï Traàn ôû vuøng Haûi AÁp (Thaùi Bình). Do coù coâng
giuùp nhaø Lyù deïp loaïn, laäp laïi traät töï, gia toäc hoï Traàn ñöôïc trieàu ñình
troïng duïng ñaõ thao tuùng quyeàn bính vaø daàn thaâu toùm moïi quyeàn löïc
trong tay. Taäp ñoaøn quyù toäc hoï Traàn raát khoân kheùo, daàn daàn töøng
böôùc vöõng chaéc vaø cuoái cuøng chuyeån chính quyeàn töø doøng hoï Lyù sang
doøng hoï Traàn moät caùch eâm thaám trong hoaøng cung vaø trieàu ñình maø
haàu nhö khoâng coù taùc ñoäng gì laøm xaùo troän xaõ hoäi.
Naêm 1225 Lyù Hueä Toâng nhöôøng ngoâi cho con gaùi laø Chieâu
Thaùnh vöøa môùi baûy tuoåi, roài leân laøm Thaùi Thöôïng hoaøng vaø sau ñoù
xuaát gia ñi tu ôû chuøa Chaân Giaùo, laáy hieäu laø Hueä Quang ñaïi sö. Theo
söï daøn xeáp cuûa Traàn Thuû Ñoä, Chieâu Hoaøng ñaõ keát hoân vôùi Traàn
Caûnh. “Muøa ñoâng, thaùng 12, ngaøy 12 naêm AÁt Daäu (1225) nhaän thieàn
vò cuûa Chieâu Hoaøng, leân ngoâi hoaøng ñeá, ñoåi nieân hieäu laø Kieán Trung”
[85, tr.7] döôùi söï giuùp ñôõ, uûng hoä cuûa Traàn Thuû Ñoä vaø hoï haøng. Nhaø
Traàn traûi qua caùc trieàu vua ñaõ tieán haønh nhieàu bieän phaùp nhaèm phaùt
trieån caùc maët kinh teá, chính trò, xaõ hoäi, thuùc ñaåy xaõ hoäi tieán leân moät
böôùc ñaùng keå. Döôùi trieàu Traàn Thaùi Toâng vaø Traàn Nhaân Toâng, ñaát
nöôùc ta traûi qua ba cuoäc khaùng chieán choáng quaân Nguyeân – Moâng
xaâm löôïc (cuoäc khaùng chieán laàn thöù nhaát naêm 1258, cuoäc khaùng chieán
laàn thöù hai naêm 1285, cuoäc khaùng chieán laàn thöù ba naêm 1288) naâng
cao vò trí nhaø Traàn trong lòch söû.
Veà toå chöùc haønh chính vaø boä maùy quan laïi, naêm 1240 nhaø Traàn
ñoåi 24 loä thôøi Lyù thaønh 12 loä. Döôùi loä, phuû coù chaâu, huyeän, xaõ. Ñaïi
12
Vieät söû kyù toaøn thö vieát: “Nhaâm Daàn/ Thieân ÖÙng/ naêm thöù 11/ 1242
(Toáng Thuaàn Höïu naêm thöù 2). Muøa xuaân, thaùng 2, chia nöôùc laøm 12
loä. Ñaët chöùc an phuû, traán phuû, coù 2 vieân chaùnh, phoù ñeå cai trò. Caùc xaõ,
saùch thì ñaët chöùc ñaïi, tieåu tö xaõ. Töø nguõ phaåm trôû leân laø ñaïi tö xaõ, töø
luïc phaåm trôû xuoáng laø tieåu tö xaõ. Coù ngöôøi laøm kieâm caû 2, 3, 4 xaõ
cuøng xaõ chính, xaõ söû, xaõ giaùm goïi laø xaõ quan” [85, tr. 19]. Nhaø vua
naém quyeàn löïc toái cao quyeát ñònh taát caû, nhöng ñeå traùnh tình traïng vua
coøn nhoû tuoåi, nhaø Traàn ñaët ra cheá ñoä Thaùi Thöôïng hoaøng. Caùc vua
thöôøng truyeàn ngoâi sôùm cho con nhöng vaãn troâng coi chính söï. Cheá ñoä
quan laïi nhaø Traàn noùi chung cuõng gioáng nhö cuûa nhaø Lyù nhöng coù quy
cuû vaø ñaày ñuû hôn. Caùc chöùc quan troïng yeáu trong trieàu ñeàu giao cho
vöông haàu quyù toäc naém giöõ, nhaèm taäp trung moïi quyeàn löïc veà doøng
hoï mình. Ở ñòa phöông buoåi ñaàu nhaø Traàn cuõng phong cho moät soá
vöông haàu ñi traán trò caùc vuøng quan troïng (ví nhö Traàn Quoác Khang
coi Dieãn Chaâu, Traàn Nhuaät Duaät coi Thanh Hoùa, Traàn Khaùnh Dö coi
Vaân Ñoàn…).
Ñeå taïo ñieàu kieän cho vöông haàu, toân thaát laøm vieäc, nhaø nöôùc
caáp cho moãi ngöôøi moät vuøng ñaát lôùn nhoû tuøy theo thöù baäc goïi laø thaùi
ấp. Nhaø nöôùc cuõng cho pheùp caùc quan laïi toân thaát cao caáp ñöôïc xaây
döïng dinh thöï, phuû ñeä rieâng, khi coù vieäc môùi phaûi vaøo chaàu vaø laøm
vieäc ôû kinh sö. Naêm 1266, do yeâu caàu môùi veà kinh teá vaø chính trò, vua
Traàn laïi ra leänh cho caùc vöông haàu, coâng chuùa, phoø maõ chieâu moä daân
löu vong ñi khai hoang laäp trang traïi rieâng, taïo thaønh moät maïng löôùi
toân thaát nhaø Traàn traán trò khaép nôi trong nöôùc. Trong buoåi ñaàu, chuû
tröông naøy coù lôïi cho vieäc cuûng coá chính quyeàn trung öông cuûa nhaø
Traàn, nhöng veà sau laïi daãn ñeán xu höôùng caùt cöù. Kinh nghieäm cuûa nhaø
13
Lyù buoäc nhaø Traàn ñaët ra leänh rieâng: ngöôøi trong hoï khoâng ñöôïc laáy vôï
khaùc hoï.
Tuy nhieân, nhaø Traàn vaãn khoâng theå phaù vôõ ñöôïc quy luaät phaùt
trieån cuûa nhaø nöôùc quaân chuû taäp quyeàn. Ngay khi taäp trung nhöõng
quyeàn löïc trong trieàu vaøo tay caùc vöông haàu, quyù toäc hoï Traàn, caùc vua
Traàn phaûi söû duïng moät soá quan chöùc khoâng phaûi hoï Traàn, giöõ chöùc vuï
quan troïng trong trieàu Traàn nhö traïng nguyeân Maïc Ñónh Chi, hoaøng
giaùp Nguyeãn Trung Ngaïn, Tröông Haùn Sieâu, Leâ Quaùt sau naøy…
Tieáp tuïc nhöõng chính saùch cuûa thôøi Lyù, nhaø Traàn môû khoa thi ñeå
choïn quan laïi. Ngoaøi ra, nhöõng ngöôøi khoâng ñoã ñaït nhöng coù taøi vaãn
söû duïng. Phan Huy Chuù (söû gia theá kyû XIX) coù nhaän xeùt: “Trieàu Traàn
duøng ngöôøi thaät laø coâng baèng, tuy ñaõ ñaët khoa muïc maø trong vieäc keùn
duøng chæ coát taøi laø ñöôïc, cho neân nhöõng nho só coù chí höôùng thöôøng
ñöôïc troå taøi cuûa mình, khoâng ñeán noãi boù buoäc haïn cheá veà tö caùch…,
chæ caàn ngöôøi duøng ñöôïc chöù khoâng caâu neä ôû ñöôøng xuaát thaân. Nhaân
taøi vaên hoïc ñöôïc thònh cuõng nhôø theá chaêng?” [9, tr. 22].
Coù leõ trong buoåi ñaàu, quan laïi khoâng ñöôïc caáp ruoäng ñaát, sau
khaùng chieán choáng giaëc Nguyeân môùi phaùt trieån cheá ñoä naøy. Quan laïi
ñöôïc pheùp nuoâi ngöôøi haàu vôùi möùc nuoâi nhieàu nhaát laø 1.000 ngöôøi.
Vöông haàu ñöôïc pheùp nuoâi gia noâ, gia ñoàng, khi caàn ñöôïc toå chöùc
quaân ñoäi rieâng. Thôøi chieán, vöông haàu ñöôïc leänh thoáng suaát quaân lính
ôû thaùi aáp cuûa mình. Naêm 1283, chuaån bò choáng ngoaïi xaâm, nhaø vua
giao cho Traàn Quoác Tuaán ñoác suaát vöông haàu chieâu moä binh lính, saém
söûa vuõ khí tham gia khaùng chieán. Noùi chung boä maùy quan laïi thôøi
Traàn ñöôïc toå chöùc quy moâ hôn thôøi Lyù, boä maùy nhaø nöôùc ñoù ñaõ goùp
phaàn cuûng coá söùc maïnh cuûa nhaø nöôùc trung öông.
14
Veà toå chöùc quaân ñoäi, nhaø Traàn thay nhaø Lyù, cuøng vôùi vieäc hoaøn
thieän boä maùy nhaø nöôùc ñeå oån ñònh xaõ hoäi, cuûng coá chính quyeàn phong
kieán trung öông taäp quyeàn, nhaø Traàn ñaõ ra söùc xaây döïng moät toå chöùc
quaân ñoäi huøng maïnh ñuû söùc baûo veä neàn ñoäc laäp cuûa daân toäc. Quaân
chuû löïc nhaø Traàn cuõng chia thaønh hai boä phaän nhö thôøi nhaø Lyù laø caám
quaân vaø quaân caùc loä (ôû ñoàng baèng goïi laø chính binh, ôû mieàn nuùi goïi laø
thieân binh). Quaân ñoäi nhaø Traàn laø moät ñoäi quaân thieän chieán, ñöôïc
trang bò, toå chöùc vaø huaán luyeän toát, coù nhieàu kinh nghieäm bôûi ñaõ traûi
qua caùc cuoäc khaùng chieán choáng giaëc Nguyeân – Moâng. Löïc löôïng
quaân söï thôøi Traàn bao goàm caùc thaønh phaàn chuû yeáu: 1). Quaân chuû löïc
cuûa trieàu ñình; 2). Quaân cuûa loä phuû, chaâu; 3). Quaân cuûa quyù toäc toân
thaát; 4). Löïc löôïng daân binh (höông binh) trong laøng xaõ, ñoäng, baûn.
Trong chieán tranh, nhaø Traàn coù theå taäp hôïp ñöôïc löïc löôïng quaân
ñoäi lôùn maïnh, ñoâng ñaûo chuû yeáu coøn do thöïc hieän cheá ñoä nghóa vuï
quaân söï theo chính saùch “nguï binh ö noâng”. Quaân soá thôøi bình theo
Phan Huy Chuù thì caû “caám veä vaø caùc loä khoaûng möôøi vaïn ngöôøi”. Coù
theå xem ñaây laø chuû tröông keát hôïp giöõa saûn xuaát noâng nghieäp vaø toå
chöùc vuõ trang khaù saùng taïo vaø ñoäc ñaùo cuûa thôøi ñaïi ñoù.
Nhìn chung, do ñaëc ñieåm vaø yeâu caàu cuûa ñieàu kieän lòch söû neân
nhaø Traàn laø trieàu ñaïi raát coi troïng binh phaùp vaø kyõ thuaät quaân söï.
Luoân chuù yù naâng cao chaát löôïng binh lính baèng caùc bieän phaùp tuyeån
quaân, tuyeån töôùng, huaán luyeän binh phaùp, reøn luyeän tö töôûng vaø vieäc
coi troïng voõ thuaät ñaõ trôû thaønh loái soáng cuûa trai traùng trong caùc taàng
lôùp xaõ hoäi töø quyù toäc ñeán noâ tyø thôøi kyø nhaø Traàn. Thöïc tieãn cuoäc
khaùng chieán choáng Nguyeân – Moâng ñaõ theå hieän toå chöùc quaân ñoäi vaø
chính saùch xaây döïng löïc löôïng vuõ trang cuûa nhaø Traàn trong theá kyû
15
XIII laø ñuùng ñaén, saùng taïo. Ñoù laø quaân ñoäi coù soá löôïng ñoâng khi caàn
thieát, coù chaát löôïng tinh thaàn vaøo loaïi maïnh treân theá giôùi ñöông thôøi.
Haøng loaït caùc chieán thaéng Ñoâng Boä Ñaàu (1258), Haøm Töû, Taây Keát
(1285) vaø ñaëc bieät laø Baïch Ñaèng (1288) laø hình aûnh tieâu bieåu cuûa
quaân ñoäi Ñaïi Vieät thôøi Traàn trong thôøi kyø höng thònh.
Veà luaät phaùp, naêm 1230, Traàn Thaùi Toâng ban haønh Quoác trieàu
thoâng cheá (20 quyeån) quy ñònh veà toå chöùc chính quyeàn. Sau ñoù qua vaøi
laàn söûa chöõa vaø boå sung nhaø Traàn laïi ban haønh boä Quoác trieàu hình
luaät. Cô quan luaät phaùp thôøi Traàn cuõng ñöôïc taêng cöôøng vaø hoaøn thieän
hôn. Phaùp luaät vaø toå chöùc tö phaùp thôøi Traàn coù maáy ñaëc ñieåm sau:
Tröôùc heát phaùp luaät ñôøi Traàn khaúng ñònh vaø cuûng coá söï phaân
chia ñaúng caáp. Ñaïi quyù toäc tröôùc heát laø hoaøng gia vaø vua ñöôïc phaùp
luaät baûo veä caùc ñaëc quyeàn ñaëc lôïi. Rieâng vôùi hoï haøng nhaø Traàn neáu
phaïm toäi thì bò xöû nheï hôn. Luaät baét buoäc caùc noâ tyø phaûi thích chöõ vaøo
traùn, mang haøm hieäu cuûa chuû, neáu khoâng bò coi laø giaëc cöôùp, nheï thì
sung laøm quan noâ, naëng thì tuø. Noâ tyø khoâng coù quyeàn keát hoân vôùi quyù
toäc. Ñaùng löu yù laø trong xaõ hoäi söï aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo raát saâu
ñaäm, coøn leã giaùo Nho giaùo söï aûnh höôûng trong noâng thoân chöa saâu saéc
laém, yù thöùc veà toâng toäc toâng phaùp trong daân gian haõy coøn môø nhaït,
phong tuïc taäp quaùn vaãn giöõ tính baûn ñòa.
Phaùp luaät ñôøi Traàn xaùc nhaän vaø baûo veä quyeàn tö höõu taøi saûn,
ñaëc bieät laø ruoäng ñaát. Quan heä tieàn teä ñaõ coâng khai thaâm nhaäp phaùp
luaät, leä chuoäc toäi baèng tieàn ñöôïc quy ñònh cuï theå. Vieäc mua baùn,
chuyeån nhöôïng vaø gaùn vôï con laøm noâ tyø laø coâng khai vaø hôïp phaùp.
Taàng lôùp noâ, noâ tyø ñoâng ñaûo laø taàng lôùp thaáp heøn trong xaõ hoäi, bò coi
nhö moät “vaät” sôû höõu cuûa quyù toäc.
16
Tieáp tuïc xu höôùng phaùp luaät thôøi Lyù, phaùp luaät thôøi Traàn cuõng
ñaõ chuù troïng ñeán vieäc baûo veä saûn xuaát noâng nghieäp trong ñoù ñaõ coù
nhöõng ñieàu luaät baûo veä traâu boø vaø caùc coâng trình thuûy lôïi. Luaät nhaø
nöôùc coi vieäc xaây döïng vaø söûa chöõa ñeâ ñieàu laø coâng vieäc cuûa toaøn daân
keå caû trieàu ñình [55, tr. 186].
Veà ngoaïi giao, moät vaán ñeà lôùn ñaët ra cho nhaø Traàn laø vieäc ñoái
phoù vôùi möu ñoà baønh tröôùng cuûa ñeá quoác Nguyeân – Moâng ôû phöông
Baéc. Töø sôùm nhaø Traàn ñaõ giöõ quan heä hoøa haûo vôùi nhaø Toáng vaø theo
leä cuõ sang trieàu coáng cho ñeán khi nhaø Toáng maát. Naêm 1285, nhaø Traàn
baét ñaàu cöû söù giaû sang söù Moâng Cổ vaø ñinh leä ba naêm coáng moät laàn.
Nhưng do möu ñoà baønh tröôùng cuûa nhaø nöôùc Nguyeân – Moâng, moái
quan heä giöõa hai nöôùc ngaøy caøng caêng thaúng cho ñeán khi buøng noå
cuoäc chieán tranh xaâm löôïc vaøo nöûa cuoái theá kyû XII. Sau khaùng chieán
choáng Nguyeân – Moâng thaéng lôïi quan heä Traàn – Nguyeân trôû laïi hoøa
hảo. Nhaø Traàn tìm moïi caùch giöõ vöõng ñòa vò ñoäc laäp töï chuû cuûa mình,
khi nhaø Traàn suy thì nhaø Nguyeân cuõng ñang suy thoaùi, tieáp ñoù laïi bò
nhaân daân Trung Hoa laät ñoå neân khoâng coøn ñieàu kieän doøm ngoù nöôùc ta
nöõa.
Cuõng nhö thôøi Lyù, caùc vua Traàn chuù yù thuùc ñaåy maïnh söï phaùt
trieån kinh teá, đặc biệt là chế độ sở hữu ruộng đất. Caùc hình thöùc sôû höõu
ruoäng ñaát cơ bản thời kỳ nhà Trần là ruoäng ñaát thuoäc sôû höõu nhaø nöôùc
thoâng qua coâng xaõ noâng thoân vaø ruoäng ñaát thuoäc sôû höõu tö nhaân. Söï
thoáng trò cuûa chính quyeàn nhaø Traàn trong phaïm vi caû nöôùc vaø uy
quyeàn chuyeân cheá cuûa hoaøng ñeá ñaõ taïo thaønh moät quan nieäm “ñaát cuûa
vua, chuøa cuûa buït”, moät quan nieäm ñaõ xaùc nhaän söï toàn taïi töï nhieân:
cheá ñoä sôû höõu nhaø nöôùc veà ruoäng ñaát raát phoå bieán. Coù hai boä phaän
- Xem thêm -