7
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
Hoµng Trung HiÕu
X©y dùng hÖ thèng bµi tËp vµ híng dÉn
häc sinh líp 12 THPT Ban KHTN
gi¶i bµi tËp ch¬ng H¹t nh©n nguyªn tö
gióp häc sinh n¾m v÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n,
gãp phÇn ph¸t triÓn n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC
HÀ NỘI, 2010
8
Lêi c¶m ¬n
T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n Ban chñ nhiÖm Khoa VËt lÝ vµ phßng
Sau §¹i häc trêng §¹i häc S ph¹m Hµ néi 2 cïng c¸c thÇy, c« gi¸o ®·
tËn t×nh gi¶ng d¹y, t¹o mäi ®iÒu kiÖn gióp ®ì t«i hoµn thµnh kho¸ häc.
§Æc biÖt t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi TS : NguyÔn ThÕ Kh«i,
ngêi ®· quan t©m, ®éng viªn híng dÉn vµ gióp ®ì t«i tËn t×nh trong qu¸
tr×nh nghiªn cøu.
Xin c¶m ¬n Ban gi¸m hiÖu, tËp thÓ gi¸o viªn vËt lÝ ë c¸c trêng
THPT A Duy Tiªn, THPT B Duy Tiªn, THPT C Duy Tiªn, ®· gióp
t«i trong ®ît TNSP.
T«i ch©n thµnh c¶m ¬n gia ®×nh, b¹n bÌ, ®ång nghiÖp ®· quan t©m
®éng viªn gióp ®ì nhiÖt t×nh vµ t¹o mäi ®iÒu kiÖn gióp t«i trong suèt qu¸
tr×nh nghiªn cøu vµ hoµn thµnh luËn v¨n nµy.
Hµ Néi, th¸ng 09 n¨m 2010.
T¸c gi¶
9
Lêi cam ®oan
T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cña riªng t«i. C¸c sè
liÖu, kÕt qu¶ ®iÒu tra trong luËn v¨n lµ trung thùc vµ cha tõng c«ng bè ë trong
bÊt k× c«ng tr×nh nµo kh¸c.
NÕu sai t«i hoµn toµn chÞu tr¸ch nhiÖm.
Hµ Néi, th¸ng 09 n¨m 2010
T¸c gi¶ luËn v¨n
Hoµng Trung HiÕu
10
MôC LôC
Trang
Trang phô b×a
Lêi c¶m ¬n
Lêi cam ®oan
Môc lôc
Danh môc c¸c ký hiÖu, c¸c ch÷ viÕt t¾t
Danh môc c¸c b¶ng
Danh môc c¸c h×nh vÏ, ®å thÞ
Më §ÇU
7
NéI DUNG
12
Ch¬ng 1: C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi
12
1.1. Quan niÖm vÒ BTVL
12
1.2. T¸c dông cña BTVL trong d¹y häc
12
1.3. Ph©n lo¹i BTVL
16
1.4. Nguyªn t¾c lùa chän BTVL cho mét ch¬ng, phÇn cña s¸ch
18
gi¸o khoa VL THPT
1.5. Mèi quan hÖ gi÷a gi¶i BTVL vµ n¾m v÷ng kiÕn thøc, ph¸t triÓn
18
n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong ho¹t ®éng gi¶i BT cña HS
1.6. C¸c h×nh thøc sö dông BT vµ ho¹t cña GV trong tiÕt häc VL
22
1.7. Ho¹t ®éng cña HS trong qu¸ tr×nh t×m kiÕm lêi gi¶i BTVL
23
1.8. C¸c kiÓu híng dÉn HS phá th«ng gi¶i BTVL
25
1.9. Thùc tr¹ng d¹y gi¶i BTVL ch¬ng “H¹t nh©n nguyªn tö
trong ch¬ng tr×nh VL líp 12 THPT Ban KHTN ë mét sè trêng
28
THPT thuéc tØnh Hµ Nam.
Ch¬ng 2: X©y dùng vµ híng dÉn HS líp 12 Ban KHTN gi¶i
hÖ thèng BT ch¬ng H¹t nh©n nguyªn tö
32
11
2.1. VÞ trÝ, nhiÖm vô vµ thêi lîng ch¬ng “H¹t nh©n nguyªn tö”
32
2.2. CÊu tróc ch¬ng “H¹t nh©n nguyªn tö”
33
2.3. Môc tiªu d¹y häc ch¬ng “H¹t nh©n nguyªn tö”
34
2.4. X©y dùng hÖ thèng BT ch¬ng H¹t nh©n nguyªn tö trong
40
ch¬ng tr×nh VL líp 12 THPT Ban KHTN
2.5. Híng dÉn gi¶i hÖ thèng BT ch¬ng H¹t nh©n nguyªn tö trong
ch¬ng tr×nh VL líp 12 THPT Ban KHTN gióp HS n½m v÷ng kiÕn
57
thøc vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc GQV§
Ch¬ng 3: Thùc nghiÖm s ph¹m.
76
3.1. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô cña thùc nghiÖm s ph¹m
76
3.2. Qu¸ tr×nh thùc nghiÖm s ph¹m
77
3.3. KÕt qu¶ thùc nghiÖm s ph¹m
79
3.4. Xö lÝ vµ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ thùc nghiÖm
79
KÕT LUËN
91
TµI LIÖU THAM KH¶O
PHô LôC
12
Danh môc c¸c ch÷ viÕt t¾t
ViÕt t¾t
1. BT
2. BTVL
3. GQV§
4. GV
5. HS
6. KHTN
7. THPT
8. VL
ViÕt ®Çy ®ñ
Bµi tËp
Bµi tËp vËt lÝ
Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
Gi¸o viªn
Häc sinh
Khoa häc tù nhiªn
Trung häc phæ th«ng
VËt lÝ
13
Danh môc c¸c b¶ng
1. B¶ng 1.1. Ph©n lo¹i BTVL.
2. B¶ng 2.1. S¬ ®å cÊu tróc logic ch¬ng “H¹t nh©n nguyªn tö” .
3. B¶ng 2.2. D¹ng c«ng thøc x¸c ®Þnh c¸c ®¹i lîng trong hiÖn tîng phãng
x¹
4. B¶ng 3.1. Danh s¸ch GV d¹y bé m«n KHTN ë líp TN vµ líp §C
5. B¶ng 3.2. KÕt qu¶ c¸c bµi kiÓm tra thùc nghiÖm s ph¹m.
6. B¶ng 3.3. Tæng hîp kÕt qu¶ thùc nghiÖm s ph¹m.
7. B¶ng 3.4. B¶ng ph©n phèi tÇn sè.
8. B¶ng 3.5. B¶ng ph©n phèi tÇn suÊt.
9. B¶ng 3.6. B¶ng ph©n phèi tÇn suÊt lòy tÝch.
10. B¶ng 3.7. B¶ng tæng hîp sè liÖu x¸c ®Þnh c¸c tham sè ®Æc trng
Danh môc c¸c h×nh vÏ, ®å thÞ
1. H×nh 3.1. §å thÞ ®êng ph©n bè tÇn suÊt
2. H×nh 3.2. §å thÞ ®êng lòy tÝch.
14
Më ®Çu
1. LÝ do chän ®Ò tµi
§Êt níc ta ®ang bíc vµo thêi kú c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ víi
môc tiªu ®Õn n¨m 2020 ViÖt Nam sÏ tõ mét níc n«ng nghiÖp vÒ c¬ b¶n trë
thµnh níc c«ng nghiÖp, héi nhËp víi céng ®ång quèc tÕ. Nh©n tè quyÕt ®Þnh
th¾ng lîi cña c«ng cuéc c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ vµ héi nhËp quèc tÕ lµ
con ngêi ®¶m b¶o c¶ vÒ sè lîng vµ chÊt lîng trªn c¬ së mÆt b»ng d©n trÝ
®îc n©ng cao. Yªu cÇu ®ã ®ßi hái ngµnh Gi¸o dôc ph¶i ®æi míi m¹nh mÏ,
s©u s¾c, toµn diÖn nh»m t¹o ra nh÷ng con ngêi cã ®ñ kiÕn thøc, n¨ng lùc s¸ng
t¹o vµ phÈm chÊt ®¹o ®øc tèt lµm chñ ®Êt níc.
Sù ph¸t triÓn nhanh víi tèc ®é mang tÝnh bïng næ cña khoa häc c«ng
nghÖ, dÉn ®Õn häc vÊn mµ nhµ trêng trang bÞ cho ngêi häc kh«ng thÓ th©u
tãm hÕt tri thøc mong muèn. Bëi vËy, cÇn ph¶i coi träng viÖc trang bÞ cho
ngêi häc ph¬ng ph¸p tù lùc chiÕm lÜnh tri thøc cña loµi ngêi, trªn c¬ së ®ã
tiÕp tôc tù häc suèt ®êi. Ngêi häc kh«ng chØ t¸i hiÖn tri thøc díi d¹ng cã s½n
mµ chñ yÕu ph¶i cã n¨ng lùc chiÕm lÜnh vµ sö dông tri thøc tõ kÜ n¨ng ph¸t
hiÖn ®Õn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò (GQV§).
HiÖn nay, chóng ta ®ang rÊt coi träng nh÷ng nghiªn cøu ®æi míi d¹y
häc ë trêng phæ th«ng theo híng ®¶m b¶o ®îc sù ph¸t triÓn n¨ng lùc s¸ng
t¹o cña häc sinh (HS), båi dìng t duy khoa häc, n¨ng lùc tù t×m tßi chiÕm
lÜnh tri thøc, n¨ng lùc tù GQV§ thÝch øng víi thùc tiÔn cuéc sèng vµ sù ph¸t
triÓn cña nÒn kinh tÕ tri thøc. Héi nghÞ BCH TW §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam
kho¸ VIII chØ râ :
§æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc ë tÊt c¶ c¸c cÊp, bËc häc,
¸p dông nh÷ng ph¬ng ph¸p gi¸o dôc hiÖn ®¹i ®Ó båi dìng cho HS n¨ng lùc
t duy s¸ng t¹o, n¨ng lùc GQV§...
vµ
®æi míi m¹nh mÏ ph¬ng ph¸p gi¸o
dôc vµ ®µo t¹o, kh¾c phôc lèi truyÒn thô mét chiÒu, rÌn luyÖn thµnh nÕp t
duy s¸ng t¹o cña ngêi häc... . Mét trong nh÷ng biÖn ph¸p quan träng ®Ó
thùc hiÖn ®êng lèi trªn lµ ®a HS vµo vÞ trÝ chñ thÓ ho¹t ®éng nhËn thøc,
15
th«ng qua ho¹t ®éng tù lùc cña b¶n th©n mµ chiÕm lÜnh kiÕn thøc, ph¸t triÓn
n¨ng lùc trÝ tuÖ.
ViÖc båi dìng n¨ng lùc s¸ng t¹o vµ GQV§ cho ngêi häc cã thÓ thùc
hiÖn ë tÊt c¶ c¸c bé m«n trong ch¬ng tr×nh Trung häc phæ th«ng(THPT).
Trong d¹y häc VL, cã thÓ gióp HS n©ng cao chÊt lîng häc tËp vµ ph¸t triÓn
n¨ng lùc GQV§ b»ng nhiÒu biÖn ph¸p, ph¬ng ph¸p kh¸c nhau. Mét trong sè
®ã lµ gi¶i bµi tËp vËt lÝ (BTVL). Gi÷ vai trß lµ mét ph¬ng ph¸p d¹y häc, gi¶i
BTVL cã t¸c dông tÝch cùc ®èi víi kh¶ n¨ng n¾m v÷ng kiÕn thøc, vËn dông
vµo thùc tÕ vµ båi dìng n¨ng lùc lµm viÖc ®éc lËp cña HS.
Bªn c¹nh ®ã, sè lîng BT trong s¸ch gi¸o khoa, s¸ch BT vµ c¸c tµi liÖu
tham kh¶o lµ kh¸ nhiÒu vµ ®a d¹ng. §iÒu nµy g©y khã kh¨n cho nhiÒu GV
trong viÖc lùa chän vµ híng dÉn ho¹t ®éng gi¶i BT cho HS. V× vËy, cÇn ph¶i
cã mét sù lùa chän, ph©n lo¹i, s¾p xÕp l¹i c¸c lo¹i BT theo mét hÖ thèng tèi u
phï hîp víi ch¬ng tr×nh gi¸o dôc vµ thêi gian dµnh cho HS ë líp häc còng
nh ë nhµ. Bëi vËy cÇn ph¶i nghiªn cøu BTVL dùa trªn mèi quan hÖ cña nã
víi n¾m v÷ng kiÕn thøc vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc GQV§, tõ ®ã ®Ò ra c¸ch híng
dÉn hä tù lùc gi¶i BT mét c¸ch hiÖu qu¶ nhÊt. §· cã rÊt nhiÒu c¸c c«ng tr×nh
nghiªn cøu vÒ BTVL ë ngoµi níc còng nh trong níc, nªu lªn t¸c dông cña
BTVL trong d¹y häc, c¸c c¸ch ph©n lo¹i, so¹n th¶o hÖ thèng BTVL vµ ®Ò xuÊt
ph¬ng ph¸p gi¶i BT, c¸c kiÓu híng dÉn häc sinh t×m kiÕm lêi gi¶i BTVL,
nh [5], [6], [7], [8], [11], [15], [19], cña c¸c t¸c gi¶ X. E. Camennetxki, V.
P. Orekhop, Lª Nguyªn Long, NguyÔn §øc Th©m, Ph¹m H÷u Tßng, NguyÔn
Ngäc Hng, Ph¹m Xu©n QuÕ, NguyÔn ThÕ Kh«i, Ngoµi ra, còng ®· cã mét
sè luËn ¸n, luËn v¨n nghiªn cøu vÒ c¸ch ph©n lo¹i BTVL, nghiªn cøu mèi
quan hÖ gi÷a gi¶i BTVL víi ph¸t triÓn n¨ng lùc GQV§ hay båi dìng n¨ng
lùc s¸ng t¹o, ph¸t triÓn tÝnh tÝch cùc vµ n¨ng lùc tù chñ trong d¹y häc. Ph¹m vi
cña c¸c nghiªn cøu g¾n víi mét ch¬ng, phÇn trong ch¬ng tr×nh VL THPT,
mét trong nh÷ng phÇn kiÕn thøc cha ®îc quan t©m ®óng møc khi ph©n lo¹i
16
vµ híng dÉn gi¶i BT ®ã lµ ch¬ng:
H¹t nh©n nguyªn tö
trong ch¬ng
tr×nh VL líp 12 THPT Khoa häc tù nhiªn(KHTN).
ChÝnh v× vËy, chóng t«i triÓn khai ®Ò tµi: X©y dùng hÖ thèng BTvµ
híng dÉn häc sinh líp 12 THPT Ban KHTN gi¶i BT ch¬ng H¹t nh©n
nguyªn tö gióp häc sinh n¾m v÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n, gãp phÇn ph¸t triÓn n¨ng
lùc GQV§.
2. Môc ®Ých nghiªn cøu
Trªn c¬ së nghiªn cøu lÝ luËn vÒ BTVL, t×m hiÓu thùc tr¹ng d¹y häc
gi¶i BTVL ch¬ng H¹t nh©n nguyªn tö, nghiªn cøu néi dung vµ x¸c ®Þnh môc
tiªu d¹y häc ch¬ng nµy mµ x©y dùng, híng dÉn HS gi¶i hÖ thèng BT
ch¬ng “H¹t nh©n nguyªn tö
gióp HS líp 12 THPT Ban KHTN n¾m v÷ng
kiÕn thøc c¬ b¶n, gãp phÇn ph¸t triÓn n¨ng lùc GQV§.
3. NhiÖm vô nghiªn cøu
3.1. Nghiªn cøu c¬ së lý luËn vÒ viÖc lùa chän vµ híng dÉn HS gi¶i BTVL
trong d¹y häc
3.2. §iÒu tra thùc tr¹ng d¹y häc gi¶i BT ch¬ng “H¹t nh©n nguyªn tö” trong
ch¬ng tr×nh VL líp 12 THPT Ban KHTN
3.3. Nghiªn cøu néi dung, x¸c ®Þnh môc tiªu d¹y häc ch¬ng “H¹t nh©n
nguyªn tö” trong ch¬ng tr×nh VL líp 12 THPT Ban KHTN
3.4. Lùa chän, ph©n lo¹i, ®Ò ra ph¬ng ph¸p gi¶i vµ c¸ch híng dÉn HS gi¶i
hÖ thèng BT ch¬ng H¹t nh©n nguyªn tö trong ch¬ng tr×nh VL líp 12 THPT
Ban KHTN nh»m gióp HS n¾m v÷ng kiÕn thøc vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc GQV§.
3.5. Thùc nghiÖm s ph¹m ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh kh¶ thi vµ hiÖu qu¶ cña hÖ thèng
BT ch¬ng “H¹t nh©n nguyªn tö” trong ch¬ng tr×nh VL líp 12 THPT Ban
KHTN ®· x©y dùng vµ c¸ch híng dÉn hÖ thèng BT ®ã nh»m gióp HS n¾m
v÷ng kiÕn thøc vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc GQV§.
4. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
4.1. §èi tîng nghiªn cøu
17
Ho¹t ®éng d¹y häc gi¶i BTVL ch¬ng H¹t nh©n nguyªn tö cña gi¸o viªn
(GV) vµ HS líp 12 THPT, Ban KHTN
4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu: D¹y häc gi¶i BTVL ch¬ng H¹t nh©n nguyªn tö líp
12 THPT, Ban KHTN ë mét sè trêng THPT huyÖn Duy Tiªn TØnh Hµ Nam.
5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
5.1. Nghiªn cøu lÝ luËn
- Nghiªn cøu c¸c tµi liÖu lÝ luËn vÒ gi¶i BTVL, th«ng qua ho¹t ®éng d¹y häc
®Ó lµm s¸ng tá vÒ mÆt lÝ luËn c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi.
- Nghiªn cøu ch¬ng tr×nh, s¸ch gi¸o khoa, s¸ch BT, s¸ch GV c¸c tµi liÖu
tham kh¶o ®Ó x©y dùng hÖ thèng BT ch¬ng H¹t nh©n nguyªn tö nh»m gióp
HS líp 12 THPT Ban KHTN n¾m v÷ng kiÕn thøc vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc
GQV§.
5.2. §iÒu tra thùc tr¹ng ho¹t ®éng d¹y häc gi¶i BTVL ë trêng THPT nh»m
thu thËp th«ng tin, ph©n tÝch vµ tæng hîp ®Ó ®¸nh gi¸ c¸c gi¶i ph¸p mµ GV ®·
sö dông ®Ó gióp HS n¾m v÷ng kiÕn thøc vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc GQV§ vµ kÕt
qu¶ cña nã; nh÷ng quan niÖm, møc ®é n¾m v÷ng kiÕn thøc, ho¹t ®éng gi¶i
BTVL cña HS; thÓ hiÖn thùc tÕ n¨ng lùc GQV§ cña HS vµ viÖc ph¸t triÓn
n¨ng lùc GQV§ th«ng qua ho¹t ®éng gi¶i BT ch¬ng “H¹t nh©n nguyªn
tö .
5.3. Thùc nghiÖm s ph¹m nh»m kiÓm tra gi¶ thuyÕt cña ®Ò tµi.
5.4. Ph¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc ®Ó xö lÝ, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ ®iÒu tra vµ kÕt
qu¶ thùc nghiÖm s ph¹m.
6. Gi¶ thuyÕt khoa häc
Trong d¹y häc ch¬ng “H¹t nh©n nguyªn tö”, nÕu GV x©y dùng ®îc
hÖ thèng BT thÝch hîp vµ ®Ò ra c¸ch híng dÉn HS tù lùc, tÝch cùc ho¹t ®éng
t duy khi gi¶i BTVL th× chÊt lîng n¾m v÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n cña HS líp
12 THPT ®îc n©ng cao, ®ång thêi gãp phÇn ph¸t triÓn n¨ng lùc GQV§ cho
hä .
18
7. §ãng gãp cña ®Ò tµi
7.1. §ãng gãp vÒ mÆt lý luËn: HÖ thèng l¹i mét sè c¬ së lÝ luËn vÒ BTVL gãp
phÇn kh¼ng ®Þnh vai trß quan träng cña gi¶i BT trong qu¸ tr×nh HS n¾m v÷ng
kiÕn thøc c¬ b¶n, rÌn luyÖn n¨ng lùc GQV§.
7.2. §ãng gãp vÒ mÆt thùc tiÔn:
- Lùa chän vµ híng dÉn gi¶i BTVL ch¬ng H¹t nh©n nguyªn tö nh»m gióp
HS n¾m v÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n, rÌn luyÖn n¨ng lùc GQV§.
- Lµm tµi liÖu tham kh¶o cho GV vµ HS trong qu¸ tr×nh d¹y häc ch¬ng H¹t
nh©n nguyªn tö trong ch¬ng tr×nh VL líp 12 THPT Ban KHTN
8. CÊu tróc luËn v¨n
Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, tµi liÖu tham kh¶o vµ phô lôc nghiªn cøu,
®Ò tµi gåm 3 ch¬ng:
Ch¬ng 1: C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn
Ch¬ng 2: X©y dùng vµ híng dÉn häc sinh líp 12 Ban KHTN
gi¶i hÖ thèng BT ch¬ng H¹t nh©n nguyªn tö
Ch¬ng 3: Thùc nghiÖm s ph¹m
19
Néi dung
Ch¬ng 1. C¥ Së Lý LUËN Vµ THùC TIÔN cña ®Ò tµi
1.1. quan niÖm vÒ BTVL
Trong thùc tiÔn d¹y häc, ngêi ta thêng gäi mét vÊn ®Ò kh«ng lín,
®îc gi¶i quyÕt nhê nh÷ng suy luËn logic, nh÷ng phÐp to¸n vµ thÝ nghiÖm dùa
trªn c¬ së c¸c ®Þnh luËt vµ ph¬ng ph¸p VL lµ mét BTVL. ThËt ra, trong c¸c
giê häc VL, mçi mét vÊn ®Ò xuÊt hiÖn do nghiªn cøu tµi liÖu gi¸o khoa chÝnh
lµ mét BT ®èi víi HS. Sù t duy ®Þnh híng mét c¸ch tÝch cùc lu«n lu«n lµ
viÖc gi¶i BT hiÓu theo nghÜa réng cña mÖnh ®Ò ®ã. Trong c¸c tµi liÖu gi¸o
khoa còng nh c¸c tµi liÖu ph¬ng ph¸p bé m«n, ngêi ta thêng hiÓu nh÷ng
bµi luyÖn tËp ®îc chän lùa mét c¸ch phï hîp víi môc ®Ých chñ yÕu lµ nghiªn
cøu c¸c hiÖn tîng VL, h×nh thµnh c¸c kh¸i niÖm, ph¸t triÓn t duy VL cña
HS vµ rÌn luyÖn kü n¨ng vËn dông kiÕn thøc cña HS vµo thùc tiÔn lµ nh÷ng
BT. ViÖc gi¶i BTVL, tÊt nhiªn, cßn cã nhiÒu môc ®Ých kh¸c n÷a: gi¸o dôc HS ,
kiÓm tra ®¸nh gi¸ kiÕn thøc, kÜ n¨ng vµ kÜ x¶o cña HS ... [5, tr.7]. Do vËy,
BTVL ®a ra kh«ng chØ dïng ®Ó rÌn luyÖn kÜ n¨ng, vËn dông kiÕn thøc cò mµ
cßn ph¶i rÌn luyÖn kÜ n¨ng t×m kiÕm kiÕn thøc míi.
1.2. T¸c dông cña BTVL trong d¹y häc
1.2.1. BTVL gióp cho viÖc ®µo s©u, më réng kiÕn thøc
Trong giai ®o¹n x©y dùng kiÕn thøc, HS ®· n¾m ®îc c¸i chung, c¸i
kh¸i qu¸t cña c¸c kh¸i niÖm, ®Þnh luËt vµ còng lµ c¸i trõu tîng. Trong c¸c
BT, HS ph¶i vËn dông nh÷ng kiÕn thøc kh¸i qu¸t, trõu tîng ®ã vµo trêng
hîp cô thÓ rÊt ®a d¹ng nhê thÕ, HS n¾m ®îc nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ cña
chóng trong thùc tÕ, ph¸t hiÖn ngµy cµng nhiÒu nh÷ng hiÖn tîng thuéc ngo¹i
diªn cña c¸c kh¸i niÖm hoÆc chÞu sù chi phèi cña c¸c ®Þnh luËt hay thuéc
ph¹m vi øng dông cña chóng. Qu¸ tr×nh nhËn thøc c¸c kh¸i niÖm, ®Þnh luËt
VL kh«ng kÕt thóc ë viÖc x©y dùng néi hµm cña c¸c kh¸i niÖm, ®Þnh luËt VL
20
mµ cßn tiÕp tôc ë giai ®o¹n vËn dông vµo thùc tÕ. Ngoµi nh÷ng øng dông quan
träng trong kÜ thuËt, BTVL sÏ gióp HS thÊy ®îc nh÷ng øng dông mu«n h×nh,
mu«n vÎ trong thùc tiÔn cña kiÕn thøc ®· häc. VL kh«ng chØ tån t¹i díi d¹ng
nh÷ng m« h×nh trõu tîng do ta nghÜ ra, mµ lµ sù ph¶n ¸nh vµo ãc chóng ta
thùc tÕ phong phó, sinh ®éng. Tuy nhiªn c¸c kh¸i niÖm, ®Þnh luËt VL rÊt ®¬n
gi¶n, cßn biÓu hiÖn cña chóng trong tù nhiªn th× l¹i rÊt phøc t¹p, bëi v× c¸c sù
vËt, hiÖn tîng cã thÓ bÞ chi phèi bëi nhiÒu ®Þnh luËt, nhiÒu nguyªn nh©n ®ång
thêi hay chång chÐo lªn nhau. BTVL luyÖn tËp cho HS ph©n tÝch ®Ó nhËn biÕt
nh÷ng trêng hîp phøc t¹p ®ã. BTVL lµ ph¬ng tiÖn cñng cè, «n tËp kiÕn thøc
sinh ®éng. Khi gi¶i BT, HS ph¶i nhí l¹i c¸c kiÕn thøc thuéc nhiÒu ch¬ng,
nhiÒu phÇn cña ch¬ng tr×nh [15, tr.337].
1.2.2. BTVL nh»m h×nh thµnh kiÕn thøc míi
Mçi BT ®îc gi¶i ®Òu mang kÌm theo nã nh÷ng nhiÖm vô rÌn luyÖn nh÷ng
kü n¨ng t¬ng øng. Trong mét sè trêng hîp, b¶n th©n viÖc nghiªn cøu tµi liÖu
míi còng tùa nh viÖc gi¶i nh÷ng BTVL nhÊt ®Þnh, khi ®ã BT xuÊt hiÖn nh
mét vÊn ®Ò VL míi mµ viÖc gi¶i dÉn ®Õn tri thøc míi. Theo X. E. Camenetxki
– V. P. ¤rªkh«p th× sù t duy ®Þnh híng mét c¸ch tÝch cùc ®Õn mét vÊn ®Ò
nµo ®ã lu«n lu«n lµ viÖc gi¶i BT. ë ®©y, tÝnh tÝch cùc cña HS vµ do ®ã, chiÒu
s©u vµ ®é v÷ng ch¾c cña kiÕn thøc sÏ lín nhÊt khi “t×nh huèng cã vÊn ®Ò”
®îc t¹o ra. Trong nhiÒu trêng hîp, nhê t×nh huèng nµy cã thÓ xuÊt hiÖn kiÓu
BT mµ trong qu¸ tr×nh gi¶i, HS sÏ “ph¸t hiÖn l¹i” quy luËt VL , chø kh«ng
ph¶i tiÕp thu quy luËt ®ã díi h×nh thøc cã s½n. Khi ®ã, BT xuÊt hiÖn nh mét
ph¬ng tiÖn nghiªn cøu hiÖn tîng VL . Trong qu¸ tr×nh gi¶i BT cã thÓ cho
HS ph©n tÝch, suy nghÜ vÒ mét hiÖn tîng míi hoÆc x©y dùng mét kh¸i niÖm
míi ®Ó gi¶i thÝch hiÖn tîng míi nªu ra trong BT [5, tr.8]. V× vËy, BT võa
®îc dïng ®Ó g©y t×nh huèng cã vÊn ®Ò trong giê häc, võa ®Ó cô thÓ ho¸
nh÷ng ®iÒu kiÖn khi ph¸t hiÖn thùc chÊt cña c¸c ®èi tîng nghiªn cøu, võa ®Ó
cñng cè nh÷ng kÕt luËn ®¹t ®îc.
21
1.2.3. H×nh thµnh vµ rÌn luyÖn kÜ n¨ng, kÜ x¶o vËn dông kiÕn thøc vµo thùc
tiÔn
Cã thÓ x©y dùng rÊt nhiÒu BT cã néi dung thùc tiÔn, trong ®ã yªu cÇu
HS ph¶i vËn dông kiÕn thøc lý thuyÕt ®Ó gi¶i thÝch c¸c hiÖn tîng thùc tiÔn
hoÆc dù ®o¸n c¸c hiÖn tîng cã thÓ x¶y ra trong thùc tiÔn ë nh÷ng ®iÒu kiÖn
cho tríc [15, tr339].
ViÖc vËn dông kiÕn thøc vµo thùc tiÔn ®ßi hái ngêi häc ph¶i cã kÜ
n¨ng, kÜ x¶o, ®ång thêi c¸c kÜ n¨ng, kÜ x¶o chØ cã ®îc th«ng qua qu¸ tr×nh
gi¶i BT. Trong qu¸ tr×nh gi¶i c¸c BT, HS sÏ cã ®îc c¸c kÜ n¨ng kÜ x¶o vËn
dông kiÕn thøc cña m×nh ®Ó ph©n tÝch c¸c hiÖn tîng VL kh¸c nhau trong tù
nhiªn, trong kü thuËt vµ trong ®êi sèng hµng ngµy. §ång thêi, viÖc gi¶i mét sè
BT ®ßi hái HS ph¶i vËn dông kinh nghiÖm trong lao ®éng s¶n xuÊt hoÆc kÕt
qu¶ quan s¸t tù nhiªn trong ®êi sèng hµng ngµy.
1.2.4. Ph¸t triÓn t duy VL
Kh«ng chØ dõng l¹i trong ph¹m vi vËn dông kiÕn thøc, c¸c BTVL cßn
gãp phÇn ph¸t triÓn t duy VL cho HS , ®iÓn h×nh lµ lo¹i BT gi¶i thÝch hiÖn
tîng, BT thÝ nghiÖm, BT x©y dùng ph¬ng ¸n thÝ nghiÖm ...
Trong d¹y häc VL, t duy VL ®îc hiÓu lµ c¸c kÜ n¨ng quan s¸t c¸c
hiÖn tîng VL, ph©n tÝch c¸c hiÖn tîng thµnh bé phËn thµnh phÇn vµ x¸c lËp
ë chóng nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a c¸c mÆt ®Þnh tÝnh vµ ®Þnh lîng cña c¸c hiÖn
tîng vµ c¸c ®¹i lîng VL, ®o¸n tríc c¸c hÖ qu¶ tõ c¸c lÝ thuyÕt vµ ¸p dông
®îc kiÕn thøc cña m×nh. §a sè c¸c hiÖn tîng nªu ra trong c¸c BT lµ nh÷ng
hiÖn tîng phøc t¹p. Do vËy, HS ph¶i ph©n tÝch c¸c hiÖn tîng phøc t¹p Êy
thµnh c¸c hiÖn tîng ®¬n gi¶n. Muèn vËy, HS ph¶i vËn dông c¸c thao t¸c t
duy ®Ó t×m hiÓu, GQV§ vµ rót ra kÕt luËn. Nhê thÕ, t duy ®îc ph¸t triÓn vµ
n¨ng lùc lµm viÖc tù lùc cña HS ®îc n©ng cao [7, tr.7]. CÇn lu ý r»ng: viÖc
rÌn luyÖn cho HS gi¶i c¸c BTVL kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých cña d¹y häc. Môc
®Ých c¬ b¶n ®Æt ra khi gi¶i BTVL lµ lµm cho HS hiÓu s©u s¾c h¬n nh÷ng quy
22
luËt VL , biÕt ph©n tÝch, øng dông chóng vµo nh÷ng vÊn ®Ò thùc tiÔn, vµo tÝnh
to¸n kÜ thuËt vµ cuèi cïng ph¸t triÓn ®îc n¨ng lùc t duy, n¨ng lùc GQV§
[15, tr.339].
1.2.5. KiÓm tra ®¸nh gi¸ møc ®é n¾m v÷ng kiÕn thøc cña HS
Th«ng qua gi¶i BT, cã thÓ kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kÜ n¨ng kÜ x¶o cña HS ,
lµm béc lé nh÷ng khã kh¨n, sai lÇm cña HS trong häc tËp ®ång thêi gióp hä
vît qua nh÷ng khã kh¨n vµ kh¾c phôc sai lÇm ®ã [7, tr.8]. Møc ®é n¾m v÷ng
kiÕn thøc cña HS ®îc thÓ hiÖn th«ng qua kÜ n¨ng kÜ x¶o khi tiÕn hµnh gi¶i
c¸c BTVL. C¨n cø vµo c¸ch thøc ®Æt c©u hái kiÓm tra, ta cã thÓ ®¸nh gi¸ ®îc
møc ®é n¾m v÷ng kiÕn thøc cña HS mét c¸ch chÝnh x¸c.
1.2.6. Gi¸o dôc t tëng, ®¹o ®øc, kÜ thuËt tæng hîp
§èi víi viÖc gi¸o dôc kü thuËt tæng hîp cho HS, BTVL cã ý nghÜa rÊt lín.
Néi dung cña nh÷ng BT nµy cã thÓ bao gåm nh÷ng hiÓu biÕt vÒ s¶n xuÊt c«ng
nghiÖp vµ n«ng nghiÖp, vÒ giao th«ng vËn t¶i, vÒ th«ng tin liªn l¹c, vÒ kü thuËt
hiÖn ®¹i...C¸c BT nh vËy lµ nh÷ng ph¬ng tiÖn thuËn lîi ®Ó HS liªn hÖ lý
thuyÕt víi thùc hµnh, häc tËp víi ®êi sèng.
Gi¶i BTVL cã ý nghÜa gi¸o dôc t tëng, ®¹o ®øc r©t lín. Nhê BTVL, ta cã
thÓ giíi thiÖu cho HS biÕt sù xuÊt hiÖn nh÷ng t tëng vµ quan ®iÓm tiªn tiÕn
hiÖn ®¹i, ph¸t minh cña c¸c nhµ b¸c häc, thµnh tùu cña nÒn khoa häc. BTVL
cßn lµ ph¬ng tiÖn hiÖu qu¶ ®Ó gi¸o dôc t×nh yªu lao ®éng, ®øc tÝnh kiªn tr×, ý
chÝ vµ tÝnh c¸ch cña HS. Gi¶i BTVL kh«ng ph¶i lµ c«ng viÖc nhÑ nhµng, nã
®ßi hái ph¶i bá ra nhiÒu thêi gian vµ c«ng søc, nã còng cã thÓ mang l¹i cho
HS niÒm phÊn khëi s¸ng t¹o, t¨ng thªm sù yªu thÝch, høng thó ®èi víi bé m«n
VL [5, tr.12].
23
1.3. Ph©n lo¹i BTVL
Cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i kh¸c nhau dùa vµo ®Æc ®iÓm cña BTVL. Theo
c¸c tµi liÖu vÒ ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y VL nh [5], [7], [15]... BTVL cã thÓ
®îc ph©n lo¹i theo nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c nhau. Trªn thùc tÕ mçi BTVL cã thÓ
chøa ®ùng mét vµi yÕu tè cña mét hay nhiÒu lo¹i kh¸c. Cã thÓ tæng hîp c¸c
c¸ch ph©n lo¹i ®ã trong b¶ng 1.1 díi ®©y:
24
B¶ng 1.1. Ph©n lo¹i BTVL
Theo néi dung
Tµi liÖu VL
Cô thÓ trõu tîng
KÜ thuËt tæng hîp
LÞch sö
LuyÖn tËp
Theo môc ®Ých
d¹y häc
S¸ng t¹o
KiÓm tra
§¬n gi¶n
Bµi
tËp
vËt
lÝ
Theo møc ®é
khã dÔ
Phøc t¹p
Phèi hîp
Theo ®Æc ®iÓm
vÒ PPNC vÊn ®Ò
§Þnh tÝnh
§Þnh lîng
B»ng lêi
Theo p.thøc gi¶i
hay p.thøc cho ®k
TÝnh to¸n
Thùc nghiÖm
§å thÞ
Dù ®o¸n h.tîng
Theo h×nh thøc
lËp luËn l«gic
Gi¶i thÝch h.tîng
Tæng hîp
Theo møc ®é phøc
t¹p cña ho¹t ®éng
t duy trong qu¸
tr×nh t×m kiÕm lêi
gi¶i
C¬ b¶n
Phøc hîp
25
1.4. Nguyªn t¾c lùa chän BTVL cho mét ch¬ng, phÇn cña s¸ch gi¸o
khoa VL THPT
Theo [15, tr.363-365] khi x©y dùng hÖ thèng BT cña bÊt cø mét ®Ò tµi
nµo, GV còng cÇn lùa chän BT tho¶ m·n c¸c yªu cÇu sau:
1. C¸c BT ph¶i ®i tõ dÔ ®Õn khã, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p (ph¹m vi vµ
sè lîng c¸c kiÕn thøc, kÜ n¨ng cÇn vËn dông tõ mét ®Ò tµi ®Õn nhiÒu ®Ò tµi, sè
lîng c¸c ®¹i lîng cho biÕt, c¸c ®¹i lîng ph¶i t×m...) gióp HS n¾m ®îc
ph¬ng ph¸p gi¶i c¸c lo¹i BT ®iÓn h×nh.
2. Mçi BT ph¶i lµ mét m¾t xÝch trong hÖ thèng BT, ®ãng gãp mét phÇn
nµo ®ã vµo viÖc cñng cè, hoµn thiÖn vµ më réng kiÕn thøc.
3. HÖ thèng BT cÇn bao gåm nhiÒu thÓ lo¹i BT: BT gi¶ t¹o vµ BT cã néi
dung thùc tÕ, BT luyÖn tËp vµ BT s¸ng t¹o, BT cho thõa hay thiÕu d÷ kiÖn, BT
cã nhiÒu c¸ch gi¶i kh¸c nhau vµ BT cã nhiÒu lêi gi¶i kh¸c nhau tuú theo
nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ cña BT mµ GV kh«ng nªu lªn hoÆc chØ nªu mét ®iÒu
kiÖn nµo ®ã mµ th«i.
1.5. Mèi quan hÖ gi÷a gi¶i BTVL vµ n¾m v÷ng kiÕn thøc, ph¸t triÓn n¨ng
lùc GQV§ trong ho¹t ®éng gi¶i BT cña HS
1.5.1. Mèi quan hÖ gi÷a n¾m v÷ng kiÕn thøc vµ gi¶i BTVL trong d¹y häc
1.5.1.1. Kh¸i niÖm kiÕn thøc VL
KiÕn thøc cña HS lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, lµ tiÒn ®Ò cña ho¹t
®éng s¸ng t¹o trong qu¸ tr×nh t×m hiÓu vµ c¶i t¹o thÕ giíi cña hä. KiÕn thøc
bao gåm mét tËp hîp nhiÒu mÆt vÒ sè lîng vµ chÊt lîng cña c¸c biÓu hiÖn
vµ kh¸i niÖm lÜnh héi ®îc, nã ®îc ghi nhí vµ t¸i t¹o khi cã ®ßi hái t¬ng
øng. KiÕn thøc ®îc ®îc h×nh thµnh, cñng cè vµ ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh
häc tËp cña HS .
KiÕn thøc VL lµ kÕt qu¶ ph¶n ¸nh trong ®Çu ãc con ngêi vÒ c¸c tÝnh
chÊt, c¸c mèi quan hÖ quy luËt cña c¸c sù vËt hiÖn tîng VL vµ vÒ c¸ch nhËn
thøc, vËn dông kÕt qu¶ ph¶n ¸nh ®ã cña con ngêi [6, tr.19]. KiÕn thøc c¬ b¶n
26
vÒ VL cã thÓ chia lµm n¨m nhãm: 1)Kh¸i niÖm (sù vËt, hiÖn tîng, ®¹i lîng
VL); 2) §Þnh luËt, nguyªn lÝ; 3) ThuyÕt; 4) Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu; 5) øng
dông trong s¶n xuÊt, ®êi sèng.
Mçi mét kiÕn thøc ®Òu cã néi hµm x¸c ®Þnh nhng l¹i cã ngo¹i diªn rÊt
réng. MÆt kh¸c ®Ó HS n¾m v÷ng kiÕn thøc mét c¸ch ch¾c ch¾n, s©u s¾c th×
cÇn ph¶i chó ý ®Õn viÖc rÌn luyÖn kÜ n¨ng vËn dông kiÕn thøc Êy vµo thùc tiÔn.
Nh÷ng kiÕn thøc ®îc n¾m v÷ng mét c¸ch tù gi¸c, s©u s¾c phÇn lín lµ do tÝch
luü thªm kÜ n¨ng, kÜ x¶o sÏ trë thµnh c«ng cô t duy cho HS [7, tr17-18]
1.5.1.2. Kh¸i niÖm kÜ n¨ng, kÜ x¶o VL
KÜ n¨ng chÝnh lµ kiÕn thøc trong hµnh ®éng. KÜ x¶o lµ hµnh ®éng mµ
nh÷ng phÇn hîp thµnh cña nã do luyÖn tËp mµ trë thµnh tù ®éng ho¸. KÜ x¶o lµ
møc ®é cao cña sù n¾m v÷ng kÜ n¨ng[7, tr17]. Theo qu¸ tr×nh luyÖn tËp mµ
mét sè kÜ n¨ng cã thÓ trë thµnh kÜ x¶o.
*Nh÷ng kÜ n¨ng VL ®îc chia lµm bèn nhãm:
- Quan s¸t, ®o lêng, sö dông dông cô vµ m¸y ®o phæ biÕn, thùc hiÖn nh÷ng
thÝ nghiÖm ®¬n gi¶n;
- Gi¶i BTVL;
- VËn dông c¸c kiÕn thøc VL ®Ó gi¶i thÝch c¸c hiÖn tîng VL trong ®êi sèng vµ
s¶n xuÊt;
- Sö dông c¸c thao t¸c t duy logic vµ c¸c ph¬ng ph¸p nhËn thøc VL .
*Nh÷ng kÜ x¶o VL ®îc chia lµm hai nhãm:
- Thùc nghiÖm;
- ¸p dông c¸c ph¬ng ph¸p to¸n häc vµ c¸c ph¬ng tiÖn phô trî.
1.5.1.3. C¸c møc ®é n¾m v÷ng kiÕn thøc
N¾m v÷ng kiÕn thøc kh«ng nh÷ng lµ hiÓu ®óng néi hµm, ngo¹i diªn cña
nã, x¸c ®Þnh ®îc vÞ trÝ, t¸c dông cña kiÕn thøc Êy trong hÖ thèng kiÕn thøc c¬
- Xem thêm -
.PDF 
108 
96 
86 
