Tài liệu Chính sách dân tộc của nhà nước việt nam đối với vùng tây bắc từ năm 2001 đến năm 2011

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM MINH THẾ CHÍNH SÁCH DÂN TỘC CỦA NHÀ NƯỚC VIỆT NAM ĐỐI VỚI VÙNG TÂY BẮC TỪ NĂM 2001 ĐẾN NĂM 2011 LUẬN ÁN TIẾN SĨ SỬ HỌC HÀ NỘI –2019 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM MINH THẾ CHÍNH SÁCH DÂN TỘC CỦA NHÀ NƯỚC VIỆT NAM ĐỐI VỚI VÙNG TÂY BẮC TỪ NĂM 2001 ĐẾN NĂM 2011 Ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 92 29 013 LUẬN ÁN TIẾN SĨ SỬ HỌC Giáo viên hướng dẫn 1: PGS.TS. Đoàn Minh Huấn Giáo viên hướng dẫn 2: TS. Thào Xuân Sùng HÀ NỘI – 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS. TS Đoàn Minh Huấn và TS Thào Xuân Sùng. Các thông tin, số liệu, tài liệu được sử dụng, trình bày trong luận án là trung thực, khách quan, có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu của luận án chưa được công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả luận án Phạm Minh Thế LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành được luận án này, tác giả đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ từ nhiều tổ chức và cá nhân, nhân đây tác giả xin được gửi lời cảm ơn chân thành đến các tổ chức và cá nhân đã tạo điều kiện và giúp đỡ cho tác giả luận án. Trước hết, em xin được cảm ơn hai Thầy giáo hướng dẫn: PGS. TS Đoàn Minh Huấn và TS Thào Xuân Sùng. Trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và viết luận án, em đã nhận được sự quan tâm, hướng dẫn và chỉ bảo tận tình, nghiêm túc và khoa học của hai Thầy. Sự chỉ bảo, giúp đỡ của hai Thầy là động lực lớn để em hoàn thành luận án này. Thứ nữa, em xin được cảm ơn sự giúp đỡ, tạo điều kiện của hai cơ quan công tác của em, đó là: Trung tâm Đào tạo, Bồi dưỡng giảng viên lý luận chính trị và Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội. Trong quá trình học tập, cả hai cơ quan đều đã tạo những điều kiện hết sức thuận lợi để em có thể hoàn thành chương trình đào tạo cũng như là hoàn thành luận án. Bên cạnh đó, trong quá trình thực hiện luận án, em cũng nhận được sự giúp đỡ, cộng tác từ nhiều cơ quan ở cả trung ương và các địa phương, nhận đây em xin được chân thành cảm ơn những sự giúp đỡ quý báu đó. Em cũng xin được cảm ơn sự quan tâm, giúp đỡ từ nhiều Thầy, Cô và anh, chị em đồng nghiệp của cả hai cơ quan, đặc biệt là các Thầy, Cô và anh, chị, em đồng nghiệp của Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn nơi em đang công tác hiện nay. Nếu không có được sự quan tâm, giúp đỡ từ các Thầy, Cô, anh, chị, em ở cả hai cơ quan, chắc có lẽ em đã không thể hoàn thành luận án này. Tác giả cũng xin được bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc đến gia đình, bạn bè đã luôn sát cánh, động viên, giúp đỡ cả về mặt tinh thần và vật chất đối với NCS trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận án. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày .... tháng ... năm 2019. Tác giả BẢNG DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN BBT: Ban Bí thư BCHTW: Ban Chấp hành Trung ương BCT: Bộ Chính trị CNH, HĐH: Công nghiệp hoá, hiện đại hoá (cb) Chủ biên CP: Chính phủ CQ: Cơ quan DTTS: Dân tộc thiểu số (đcb): Đồng chủ biên ĐBKK: Đặc biệt khó khăn KT-XH Kinh tế - xã hội MNPB: Miền núi phía Bắc NCS: Nghiên cứu sinh NĐ-CP Nghị định-Chính phủ NQ-CP Nghị quyết-Chính phủ Nxb: Nhà xuất bản QĐ-CP Quyết định-Chính phủ QH: Quốc hội TDMNPB: Trung du miền núi phía Bắc TT Thông tư TTLT Thông tư liên tịch UBDT: Uỷ ban Dân tộc UBDTMN Uỷ ban Dân tộc miền núi UBND: Uỷ ban nhân dân VĐBKK: Vùng đặc biệt khó khăn VDTTS Vùng dân tộc thiểu số VTB: Vùng Tây Bắc MỤC LỤC Mở đầu…………………………………………………………………….... 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN……………………………………………………………… 8 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến luận án………..... 8 1.1.1. Các công trình nghiên cứu của các học giả nước ngoài………………... 8 1.1.2. Các công trình nghiên cứu của các học giả trong nước………………... 14 1.2. Kết quả nghiên cứu của các công trình đã được công bố và những vấn đề luận án cần nghiên cứu, giải quyết..................................................................... 26 1.2.1. Một số nhận xét, đánh giá về các công trình nghiên cứu có liên quan ... 26 1.2.2. Một số vấn đề đặt ra mà luận án cần nghiên cứu, giải quyết…………... 27 1.2.3. Một số khái niệm có liên quan được sử dụng trong luận án…………... 28 Chương 2: CHÍNH SÁCH DÂN TỘC CỦA NHÀ NƯỚC Ở VÙNG TÂY BẮC TỪ NĂM 2001 ĐẾN NĂM 2005…………………………………….... 32 2.1. Khái quát về đặc điểm kinh tế - xã hội vùng Tây Bắc………………....... 32 2.1.1. Về vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên………………………………….. 33 2.1.2. Các đặc điểm cơ bản về dân cư, kinh tế, văn hóa, xã hội……………... 35 2.1.3. Khái lược về chính sách dân tộc của Nhà nước ở vùng Tây Bắc trước năm 2001……………………………………………………………………… 38 2.2. Nội dung các chính sách dân tộc của Nhà nước ở vùng Tây Bắc từ năm 2001 đến năm 2005…………………………………………………………... 42 2.2.1. Nguyên tắc, mục tiêu, nhiệm vụ của chính sách dân tộc…………….... 42 2.2.2. Những nội dung cụ thể của chính sách dân tộc……………………….. 48 2.3. Quá trình thực hiện, kết quả cơ bản và những vấn đề còn tồn đọng……... 62 2.3.1. Quá trình tổ chức thực hiện chính sách………………………………... 62 2.3.2. Một số kết quả cơ bản của chính sách……………………………….... 67 2.3.3. Một số vấn đề còn tồn đọng………………………………………….... 74 Chương 3: QUÁ TRÌNH BỔ SUNG CHÍNH SÁCH DÂN TỘC CỦA NHÀ NƯỚC Ở VÙNG TÂY BẮC TỪ NĂM 2006 ĐẾN NĂM 2011…………….. 77 3.1. Cơ hội và thách thức mới đối với sự phát triển của các dân tộc Tây Bắc 77 3.1.1. Những cơ hội mới cho sự phát triển của các dân tộc Tây Bắc............ 77 3.1.2. Một số thách thức cơ bản đối với các dân tộc Tây Bắc...................... 79 3.2. Nội dung các chính sách dân tộc của Nhà nước ở vùng Tây Bắc từ năm 2006 đến năm 2011…………………………………………………………... 82 3.2.1. Nguyên tắc, nhiệm vụ và mục tiêu của chính sách…………………..... 82 3.2.2. Những nội dung cụ thể và cơ bản của chính sách…………………….... 87 3.3. Quá trình thực hiện, kết quả cơ bản và những vấn đề tồn đọng………... 102 3.3.1. Quá trình tổ chức thực hiện chính sách………………………………... 102 3.3.2. Một số kết quả cơ bản của chính sách……………………………….... 106 3.3.3. Những vấn đề còn tồn đọng của chính sách………………………….... 114 Chương 4: NHẬN XÉT VÀ KINH NGHIỆM………………………….......... 116 4.1. Ưu điểm của chính sách………………………………………………...... 116 4.2. Một số hạn chế và nguyên nhân………………………………................. 130 4.2.1. Hạn chế của chính sách dân tộc……………………............................. 130 4.2.2. Nguyên nhân dẫn đến hạn chế của chính sách…………………………… 139 4.3. Một số kinh nghiệm chủ yếu.................................................................... 142 4.3.1. Kinh nghiệm về hoạch định chính sách…………………………………... 142 4.4.2. Kinh nghiệm về tổ chức thực hiện chính sách……………………….... 144 KẾT LUẬN………………………………………………………………........ 147 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ……….. 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO…………………………………...... 153 PHỤ LỤC…………………………………………………………….……..... 173 DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Phân bố một số tộc người thiểu số chủ yếu ở Tây Bắc năm 2009 Bảng 2.2. Thống kê số lượng và tỉ lệ các văn bản chính sách dân tộc do Nhà nước ban hành và thực thi ở Tây Bắc (2001-2005) …………………... Bảng 2.3: Thống kê chỉ số phát triển GDP toàn vùng theo giá so sánh năm 1994………………………………………………………………………... Bảng 2.4: Cơ cấu kinh tế theo GDP vùng Tây Bắc giai đoạn 2001 2005…. Bảng 2.5: Tổng hợp giá trị sản xuất công nghiệp, nông nghiệp và lâm nghiệp toàn vùng theo giá thực tế giai đoạn 2000-2005…………………… Bảng 2.6: Bình quân thu nhập đầu người giai đoạn 1999-2004…………… Bảng 2.7: Thống kê số lượng học sinh người dân tộc thiểu số các năm 2004-2005………………………………………………………………… Bảng 2.8: Thống kê số lượng cơ sở khám, chữa bệnh trực thuộc sở y tế phân theo địa phương năm 2005 ở Tây Bắc……………………………… Bảng 2.9: Thống kê số giường bệnh trực thuộc sở Y tế phân theo địa phương của Tây Bắc các năm 2002 và 2005………………………………. Bảng 2.10: Thống kê số lượng nhân lực ngành Y trực thuộc sở Y tế phân theo địa phương ở Tây Bắc giai đoạn 2002-2005………………………….. Bảng 2.11: Tỉ lệ sử dụng các nguồn nước của các hộ gia đình Tây Bắc các năm 2002, 2004, 2006……………………………………………………… Bảng 2.12: Tỷ lệ hộ dùng điện sinh hoạt…………………………………... Bảng 2.13: Tổng số lao động trong các doanh nghiệp tại thời điểm 31/12 hàng năm ở các tỉnh Tây Bắc………………………………………………. Bảng 3.1: Thống kê số lượng và tỉ lệ văn bản chính sách dân tộc Nhà nước đã ban hành được áp dụng ở Tây Bắc giai đoạn 2006-2011 theo nội dung Bảng 3.2: Thống kê số lượng cơ sở y tế ở Tây Bắc năm 2006 và 2011…… Bảng 3.3: Thống kê so sánh tỉ lệ cán bộ dân tộc thiểu số trong đội ngũ cán bộ cấp tỉnh với tỉ lệ dân tộc thiểu số trong dân cư các tỉnh Tây Bắc………. Bảng 3.4: Thống kê số lượng thư viện và sách trong thư viện các tỉnh Tây Bắc 2006 và 2010…………………………………………………….......... Bảng 3.5: Tỷ lệ hộ gia đình dùng điện ở các tỉnh trong vùng Tây Bắc 2006-2010………………………………………………………………...... Bảng 4.1: Tỉ lệ hộ nghèo vùng Tây Bắc 2006 - 2010……………………… Bảng 4.2: Thống kê số lượng học sinh phổ thông các dân tộc ít người vùng Tây Bắc năm 2004 và 2011…………………………………………........... 36 43 67 68 68 69 70 71 71 72 73 73 73 83 108 110 111 112 131 131 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cho đến nay, hầu hết các tài liệu lịch sử đều đã cho thấy, ngay từ thời dựng nước, Việt Nam đã là quốc gia đa dân tộc/tộc người. Sự cố kết cộng đồng, cùng chung sức, chung lòng, đồng thuận trong việc xử lý, giải quyết các vấn đề, công việc chung về đối nội, đối ngoại đã hun đúc nên quốc gia dân tộc Việt Nam. Xuất phát từ đặc điểm đó, trong quá trình dựng nước và giữ nước, ông cha ta đã thực thi nhiều biện pháp, chính sách nhằm giải quyết vấn đề dân tộc trước yêu cầu phát triển của quốc gia. Tiếp nối những di sản đó, trong quá trình lãnh đạo xây dựng và phát triển đất nước Đảng và Nhà nước Việt Nam đã luôn coi vấn đề dân tộc là một vấn đề cốt lõi của cách mạng. Đây cũng là lý do để bước sang thời kỳ đổi mới đất nước, Đảng và Nhà nước đã ban hành và thực thi nhiều chính sách dân tộc, nhằm đưa cộng đồng quốc gia dân tộc Việt Nam phát triển lên một tầm cao mới. Tây Bắc là một trong những vùng đất địa đầu của Tổ quốc Việt Nam, là địa bàn tụ cư và sinh sống của trên 50 dân tộc với tổng số dân khoảng trên 3,5 triệu người, diện tích toàn vùng chiếm gần 1/3 diện tích cả nước. Là vùng đất địa đầu của Tổ quốc, nơi sinh tụ góp phần hình thành nên văn hóa Việt Nam với sự cộng cư đa tộc người, có điều kiện để phát triển kinh tế cửa khẩu, lại có nhiều tiềm năng, lợi thế về, tài nguyên khoáng sản và du lịch cho nên cả trong lịch sử lẫn hiện tại, Tây Bắc luôn giữ một vị trí quan trọng đối với Việt Nam về các vấn đề kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, an ninh, quốc phòng và đặc biệt là vấn đề dân tộc. Cũng vì thế mà nghiên cứu về chính sách dân tộc ở vùng Tây Bắc là một nhu cầu khoa học cấp thiết cả về lý thuyết và thực tiễn bởi mấy lý do: Thứ nhất, đây là một vùng đa tộc người, là địa bàn sinh tụ, cư trú của hơn 50 dân tộc trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam, do đó cũng nảy sinh nhiều vấn đề phức tạp về quan hệ tộc người nội vùng và với cả nước, đòi hỏi phải có hệ thống chính sách dân tộc hợp lý để giải quyết. Thứ hai, Tây Bắc là vùng giáp biên, vì thế mà vấn đề chính sách dân tộc càng trở nên quan trọng hơn do sự tác động của các nước láng giềng, lân cận. Thứ ba, Tây Bắc là vùng đang nổi lên các điểm nóng bức xúc như truyền đạo trái phép, di dân tự do, buôn bán và sử dụng ma tuý, mâu thuẫn và xung đột tộc người, tàn phá rừng đầu nguồn,… nếu không được giải quyết dứt điểm thì từ “điểm” có nguy cơ bùng phát thành “diện”, từ tính chất đơn giản chuyển thành phức tạp. Thứ tư, là một vùng địa đầu của Tổ quốc với vị trí, vị thế quan về kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội và bang giao quốc tế, vì thế mà Tây Bắc 1 luôn là vùng được Đảng và Nhà nước quan tâm, giành cho nhiều chính sách nhằm thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của vùng song Tây Bắc vẫn là một trong những vùng nghèo của cả nước. Đây là một trong nhiều nguyên nhân khiến cho vấn đề dân tộc ở vùng Tây Bắc trở nên căng thẳng. Những lý do trên đây đều cho thấy, việc nghiên cứu về hệ thống các chính sách dân tộc đã ban hành và thực thi ở vùng Tây Bắc từ năm 2001 đến nay là việc làm vừa mang tính khoa học, lại vừa mang tính thực tiễn cao. Tuy nhiên, cho đến thời điểm hiện tại vẫn chưa có một công trình độc lập nào nghiên cứu và trình bày về các chính sách dân tộc của Đảng và Nhà nước ở vùng Tây Bắc một cách toàn diện và có hệ thống. Do đó, nghiên cứu sinh đã lựa chọn vấn đề: “Chính sách dân tộc Nhà nước đối với vùng Tây Bắc từ năm 2001 đến năm 2011” làm đề tài để nghiên cứu và viết luận án tiến sĩ. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Thực hiện đề tài này, nghiên cứu sinh nhằm mục đích hệ thống hóa lại các chính sách dân tộc của Nhà nước đã được thực thi ở vùng Tây Bắc từ năm 2001 đến năm 2011, bao gồm cả những chính sách dân tộc nói chung và chính sách dành riêng cho vùng Tây Bắc. Từ đó nhận xét, đánh giá về ưu điểm, hạn chế của hệ thống chính sách dân tộc của Nhà nước đã triển khai thực hiện ở vùng Tây Bắc từ năm 2001 đến năm 2011, rút ra một vài kinh nghiệm về hoạch định và thực hiện chính sách dân tộc đối với vùng Tây Bắc trong những năm tiếp theo. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Một là, hệ thống hóa các công trình nghiên cứu có liên quan đến luận án. Chỉ ra những điểm ưu điểm, hạn chế của các công trình đó và những vấn đề mà luận án cần giải quyết. - Hai là, khái quát lại một số đặc điểm tự nhiên, kinh tế và xã hội của vùng Tây Bắc và những vấn đề đặt ra về chính sách dân tộc. - Ba là, tập hợp tư liệu, mô tả và hệ thống hóa lại hệ thống các chính sách dân tộc của Nhà nước đã ban hành và được thực thi ở vùng Tây Bắc từ năm 2001 đến năm 2011, quá trình thực hiện và kết quả cơ bản của chính sách dân tộc. - Bốn là, rút ra những đánh giá, nhận xét về ưu điểm, hạn chế và kinh nghiệm đối với việc ban hành và triển khai thực thi hệ thống các chính sách dân tộc của Nhà nước ở vùng Tây Bắc từ năm 2001 đến năm 2011. 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Tên đề tài luận án là “Chính sách dân tộc của Nhà nước Việt Nam đối với vùng Tây Bắc từ năm 2001 đến năm 2011” vì thế đối tượng nghiên cứu của luận án này là hệ thống các chính sách dân tộc nói chung (bao gồm những chính sách chung cho cộng đồng các dân tộc, chính sách đối với cộng đồng các dân tộc thiểu số và chính sách đối với các dân tộc vùng đặc biệt khó khăn…) được áp dụng, thực hiện ở vùng Tây Bắc và những chính sách riêng mà Nhà nước dành cho cộng đồng các dân tộc Tây Bắc từ năm 2001 đến năm 2011. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Chính sách dân tộc của Nhà nước bao gồm trong đó rất nhiều vấn đề, bao gồm những chính sách cho cộng đồng các dân tộc nói chung, chính sách dành cho cộng đồng các dân tộc thiểu số, chính sách dành cho cộng đồng các dân tộc vùng đặc biệt khó khăn, vùng sâu, vùng xa, vùng biên giới,… trên địa bàn cả nước. Nội dung của chính sách lại hướng đến giải quyết nhiều vấn đề như: kinh tế, chính trị, quan hệ tộc người, văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng, giáo dục, an ninh - quốc phòng,… Tuy nhiên, do khuôn khổ có hạn nên trong luận án này, tác giả chỉ tiếp cận nghiên cứu về hệ thống các chính sách dân tộc của Nhà nước đã ban hành và thực hiện ở vùng Tây Bắc từ năm 2001 đến năm 2011, bao gồm cả những chính sách chung và riêng, dưới góc nhìn hệ thống, chứ không đi sâu vào việc mô tả, phân tích, đánh giá từng chính sách được áp dụng cho từng đối tượng riêng lẻ. Mặt khác, Tây Bắc là hợp thể của nhiều tỉnh, song do khuôn khổ luận án, nghiên cứu sinh chưa có điều kiện đi sâu vào việc nghiên cứu, phân tích, đánh giá việc triển khai thực hiện chính sách dân tộc cụ thể ở từng mà chỉ tiếp cận nghiên cứu một cách khái quát nhất về hệ thống các chính sách dân tộc trên địa bàn toàn vùng. Theo đó, nội dung của luận án tập trung vào mấy vấn đề chính là: Bối cảnh lịch sử và những yêu cầu về chính sách dân tộc đối với vùng Tây Bắc; Hệ thống các chính sách dân tộc đã được triển khai ở vùng Tây Bắc như: Nguyên tắc, mục tiêu, nhiệm vụ vủa chính sách dân tộc; Các nội dung cơ bản của chính sách dân tộc; Quá trình thực thi, hiệu quả và một số nhận xét, đánh giá, các kinh nghiệm về hoạch định và thực thi chính sách dân tộc trong những năm tiếp theo. Những vấn đề khác, nghiên cứu sinh xin được tiếp tục nghiên cứu và trình bày trong những nghiên cứu sau. 3 - Về mặt không gian: Đề tài chỉ nghiên cứu, trình bày về các chính sách dân tộc của Nhà nước đã ban hành và thực thi ở vùng Tây Bắc, bao gồm địa giới hành chính của các tỉnh: Lào Cai, Yên Bái, Điện Biên, Lai Châu, Sơn La, Hoà Bình, từ năm 2001 đến năm 2011. - Về mặt thời gian: Đề tài chỉ nghiên cứu hệ thống các chính sách dân tộc của Đảng và Nhà nước được thực hiện ở vùng Tây Bắc trong khoảng thời gian từ năm 2001 đến năm 2011. Lý do tác giả lựa chọn mốc thời gian này là vì, thứ nhất, đây là 10 năm đầu tiêu của Thế kỷ XXI với nhiều sự biến chuyển của tình hình thế giới và trong nước có liên quan đến việc ban hành và thực thi chính sách dân tộc ở vùng Tây Bắc. Và năm 2001 là năm khởi đầu của quá trình 10 năm này, được bắt đầu bằng Đại hội đại biểu toàn quốc lần IX của Đảng với nhiều định hướng mới cho sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước và các vùng, trong đó có vấn đề chính sách dân tộc. Do đó mà NCS chọn năm 2001 là mốc khởi đầu của diễn trình 10 năm nghiên cứu các chính sách của Nhà nước đối với vùng Tây Bắc đầu thế kỷ XXI. Thứ hai, đây là giai đoạn đất nước bước vào giai đoạn chủ động và tích cực hội nhập quốc tế mà Tây Bắc là một vùng đất địa đầu, mậu biên nên chịu những ảnh hưởng nhất định từ hội nhập. Thứ ba, đây là giai đoạn đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước với sự lựa chọn, điều chỉnh mô hình phát triển kinh tế vùng diễn ra khá mạnh mẽ cho nên nó có sự tác động nhất định đến Tây Bắc. Và thứ tư, đây cũng là giai đoạn mà nảy sinh nhiều vấn đề phức tạp về dân tộc và do đó, chính sách dân tộc cũng có những sự thay đổi điều chỉnh. Vì vậy, nghiên cứu sinh đã lựa chọn mốc thời gian từ 2001 đến 2011 để nghiên cứu. Để làm rõ những nội dung của hệ thống chính sách dân tộc của Nhà nước được triển khai ở vùng Tây Bắc trong 10 năm 2001 - 2011, tác giả luận án chia thành hai gian đoạn chính: Giai đoạn thứ nhất là từ năm 2001 đến năm 2005 và giai đoạn thứ hai là từ năm 2006 đến năm 2011. Lý do mà NCS phân kỳ lịch sử như vậy là vì chính sách dân tộc của Nhà nước đặt dưới sự lãnh đạo, định hướng của Đảng Cộng sản Việt Nam. Ở mỗi nhiệm kỳ Đại hội, Đảng đều có những tổng kết, đánh giá, điều chỉnh, bổ sung định hướng về chính sách dân tộc, Nhà nước sau đó sẽ căn cứ vào những điều chỉnh, bổ sung định hướng của Đảng để tiến hành việc điều chỉnh, bổ sung nội dung chính sách dân tộc. Do đó, thời gian nhiệm kỳ các Đại hội Đảng là căn cứ để NCS tiến hành phân kỳ nội dung luận án thành hai giai đoạn, qua đó nghiên cứu, xem xét quá trình phát triển, thay đổi chính sách dân tộc của Nhà nước đối với vùng Tây Bắc giữa 4 các giai đoạn là như thế nào và nó đã tác động đến thực tiễn vùng Tây Bắc ra sao. Đồng thời, đây cũng chính là lý do mà tác giả chọn năm 2011 làm mốc kết thúc, bởi đây cũng là thời điểm kết thúc của quá trình 10 năm thực hiện chính sách dân tộc của Nhà nước ở vùng Tây Bắc đầu thế kỷ XXI với hai nhiệm kỳ đại hội Đảng. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Về phương pháp luận Luận án dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm, chủ trương của Đảng Cộng sản Việt Nam về vấn đề dân tộc và chính sách dân tộc để tiếp cận và luận giải các vấn đề của luận án. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng sử dụng một số lý thuyết khác như lý thuyết dịch chuyển xã hội (social mobility), phát triển bền vững (Sustainable development),… để luận giải các vấn đề có liên quan đến luận án. 4.2. Về phương pháp nghiên cứu và nguồn tư liệu - Về phương pháp nghiên cứu: Ngoài việc sử dụng phương pháp nghiên cứu lịch sử và phương pháp logic là những phương pháp nghiên cứu chính, luận án cũng sử dụng các phương pháp nghiên cứu bổ trợ mang tính liên ngành, đa ngành như: nhân học, văn hóa học, khu vực học, xã hội học, chính trị học,... để thu thập tư liệu, mô tả, phân tích và đánh giá các vấn đề liên quan đến luận án. Trong đó, phương pháp lịch sử được sử dụng để phân kỳ lịch sử và nhận diện, mô tả và diễn giải các vấn đề trong bối cảnh lịch sử cụ thể với cả hai lát cắt dọc và ngang. Các phương pháp nhân học, xã hội học, văn hóa học sẽ được sử dụng trong việc điền dã thu thập và xử lý tư liệu, phương pháp khu vực học được sử dụng để nghiên cứu nhận dạng về các đặc điểm đặc trưng của vùng Tây Bắc, phương pháp chính trị học sẽ được sử dụng để nghiên cứu và diễn giải các vấn đề liên quan về chính sách và quản lý chính sách dân tộc. - Về nguồn tư liệu: Để thực hiện luận án này NCS dựa vào những nguồn tư liệu cơ bản sau đây: + Nguồn tư liệu thứ nhất, đó là các tư liệu trực tiếp như: các văn kiện của Đảng và Nhà nước đã ban hành chứa đựng nội dung chính sách dân tộc đã thực thi ở vùng Tây Bắc. Nguồn này bao gồm cả các tư liệu thành văn, bất thành văn, tư liệu hiện vật như các công trình được xây dựng từ kết quả của chính sách dân tộc. + Nguồn tư liệu thứ hai, bao gồm các tư liệu thứ cấp. Nguồn này rất đa dạng, bao gồm: Một là các bài nghiên cứu được đăng tải trên các phương tiện báo, tạp chí, hội thảo khoa học,...; Hai là các công trình nghiên cứu dưới dạng các đề tài nghiên 5 cứu khoa học các cấp, khoá luận, luận văn, luận án,...; + Thứ ba là nguồn sách báo của các học giả ở cả trong và ngoài nước đã công bố có liên quan đến đề tài nghiên cứu của luận án này; + Nguồn tư liệu thứ tư là tư liệu phỏng vấn, điền dã điều tra khảo sát của tác giả luận án và các cộng sự trong quá trình nghiên cứu thu thập được. Trên đây là các nguồn tư liệu chính mà tác giả luận án sử dụng để luận giải các vấn đề có liên qua đến đề tài. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án - Một là, cung cấp một cái nhìn có hệ thống và toàn diện hơn về hệ thống chính sách dân tộc của Nhà nước đã ban hành và thực thi ở vùng Tây Bắc từ năm 2001 đến năm 2011. - Hai là, chỉ ra một số ưu điểm, hạn chế của việc thực thi chính sách cũng như hiệu quả của chính sách dân tộc của Nhà nước ở vùng Tây Bắc từ năm 2001 đến năm 2011. - Ba là, rút ra một số kinh nghiệm về chính sách dân tộc nói chung và chính sách dân tộc cho vùng Tây Bắc nói riêng cho giai đoạn sau. - Bốn là, kết quả của luận án sẽ là tại liệu tham khảo cho những ai quan tâm đến vấn đề này. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận án đã hệ thống hoá lại các lý thuyết cơ bản đã được các nhà khoa học ở cả trong và ngoài nước sử dụng để tiếp cận nghiên cứu, phân tích và đánh giá về chính sách dân tộc. Trên cơ sở đó, tác giả luận án đã đưa ra khái niệm của mình về chính sách dân tộc, dùng nó là cơ sở để tiếp cận nghiên cứu, phân tích và đánh giá chính sách dân tộc của Nhà nước được thực hiện ở vùng Tây Bắc từ năm 2001 đến năm 2011. Như vậy, có thể nói kết quả của luận án đã góp phần bổ sung và củng cố thêm cơ sở khoa học cho việc nghiên cứu, đánh giá về chính sách dân tộc nói chung và chính sách dân tộc của Nhà nước được thực thi ở vùng Tây Bắc nói riêng. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận án đã rà soát lại hệ thống các chính sách dân tộc của Nhà nước được thực thi ở vùng Tây Bắc, quá trình thực hiện cũng như là hiệu quả của chính sách. Từ đó, rút ra những nhận xét về ưu điểm, hạn chế của các chính sách dân tộc nói chung và chính sách dân tộc được thực thi ở vùng Tây Bắc nói riêng. Bên cạnh đó, luận án cũng rút ra một số kinh nghiệm về chính sách dân tộc nói chung và chính sách dân 6 tộc đối với vùng Tây Bắc trong những năm tiếp theo. Những kết quả nghiên cứu, đánh giá này sẽ cũng cấp thêm luận cứ để các cơ quan ban hành, tổ chức thực hiện chính sách có thể sử dụng để đổi mới việc hoạch định, tổ chức thực hiện chính sách dân tộc ở Việt Nam nói chung và Tây Bắc nói riêng trong những năm tiếp theo. 7. Kết cấu chính của luận án Để làm rõ được nội dung của vấn đề nghiên cứu, ngoài phần mở đầu và kết luận, luận án được kết cấu thành 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu có liên quan đến luận án Chương 2: Chính sách dân tộc của Nhà nước ở vùng Tây Bắc từ năm 2001 đến năm 2005. Chương 3: Quá trình bổ sung chính sách dân tộc của Nhà nước ở vùng Tây Bắc từ năm 2006 đến năm 2011. Chương 4: Nhận xét và kinh nghiệm. 7 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1.1. Các công trình nghiên cứu đã được công bố có liên quan đến luận án 1.1.1. Các công trình nghiên cứu của các học giả nước ngoài Nghiên cứu của các học giả nước ngoài về các dân tộc Việt Nam nói chung và cộng đồng các dân tộc Việt Nam sinh sống ở vùng Tây Bắc nói riêng có liên quan đến luận án tương đối phong phú và đa dạng với nhiều cách tiếp cận từ nhiều ngành khoa học khác nhau. Từ góc độ tiếp cận, có thể chia thành mấy nhóm nhỏ như sau: - Nhóm các công trình về khung lý thuyết và phương pháp nghiên cứu: Nói đến chính sách dân tộc, không thể không nhắc đến các công trình tiếp cận nghiên cứu về chính trị học, nhất là các nghiên cứu về chính sách công, bởi chính sách dân tộc là một loại hình của chính sách công. Có thể kể đến các công trình như: Nhận thức về chính sách công (Understanding public policy) của Thomas R.Dye năm 1972; Phân tích chính sách dưới góc nhìn tổ chức và chính trị (Policy analysis: A political and Organizational perspective) của William L. Jenkins năm 1978; Giới thiệu về xây dựng chính sách công (Public policy making: An introduction) của James E. Anderson năm 1984. Các công trình này đã đưa ra các quan điểm, khái niệm về chính sách và chính sách công đồng thời cung cấp hệ thống các phương pháp nghiên cứu về chính sách nói chung trong nghiên cứu về khoa học chính sách [195, tr. 17]. Bên cạnh các lý thuyết và phương pháp nghiên cứu chính trị học, các khung lý thuyết và phương pháp nghiên cứu nhân học cũng thường được tiếp cận để nghiên cứu về chính sách dân tộc. Cuốn sách Các phương pháp nghiên cứu trong nhân học tiếp cận định tính và định lượng của H. Russel Bernard, do Nxb Đại học Quốc gia Tp. Hồ Chí Minh xuất bản năm 2009, gồm 20 chương, trình bày về lý thuyết và phương pháp nghiên cứu nhân học đã dành khá nhiều thời lượng để nói về các vấn đề phương pháp nghiên cứu, triển khai các đề tài dự án có liên quan đến chính sách dân tộc như: Nhân học văn hoá và khoa học xã hội; Nhân học và thiết kế nghiên cứu; Chọn mẫu; Chọn các vấn đề nghiên cứu, địa bàn và phương pháp; Nghiên cứu tài liệu; Quan sát tham dự; Thông tín viên; Ghi chép điền dã: cách ghi, mã hoá và quản lý; Phỏng vấn phi cấu trúc và bán cấu trúc; Phỏng vấn cấu trúc; Bảng hỏi và nghiên cứu điều tra; Thang đo và đo lường; Quan sát trực tiếp và có phản ứng; Quan sát kín đáo; Phân tích dữ liệu định tính; Mã hoá và bảng mã hoá cho dữ liệu định lượng; Thống kê đơn biến: miêu tả từng biến; Phân tích hai biến: Kiểm định và các mối liên hệ; Phân tích đa biến. Có thể nói, 8 cuốn sách đã cung cấp những phương pháp nghiên cứu cơ bản và hết sức cần thiết đối với các nghiên cứu về dân tộc học, nhân học cũng như là chính sách dân tộc. Cũng tiếp cận nghiên cứu về nhân học, Alan Barnard trong cuốn Lịch sử và lý thuyết nhân học do Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội xuất bản năm 2014 đã chỉ ra các góc nhìn về nhân học của các nhà nghiên cứu trên thế giới. Đồng thời, cũng trong cuốn sách này, ông đã làm rõ các vấn đề quá trình hình thành của ngành nhân học và các lý thuyết, phương pháp tiếp cận nghiên cứu về nhân học như: Tiền thân của truyền thống nhân học; Những thay đổi quan điểm về sự tiến hoá; Các lý thuyết khuếch tán văn hoá và văn hoá - vùng; Thuyết chức năng và thuyết cấu trúc - chức năng; Các quan điểm coi hành động là trọng tâm, tiến trình luận và chủ nghĩa Marx; Từ thuyết tương đối văn hoá đến khoa học nhận thức; Thuyết cấu trúc, từ ngôn ngữ học đến nhân học; Hậu cấu trúc, thuyết nữ quyền và các tư tưởng độc lập khác; Phương pháp tiếp cận diễn dịch và tiếp cận hậu hiện đại;… Như vậy, có thể thấy, nội dung của cuốn sách như chính sác tác giả nói "là một tóm tắt về "nội dung" của lý thuyết nhân học"[1], đây là điều hết sức cần thiết cho tác giả luận án, đặc biệt là các lý thuyết về khuếch tán văn hoá và văn hoá - vùng, bởi Tây Bắc là một vùng tộc người và vùng văn hoá tộc người có sự đa dạng và đặc thù riêng biệt. Gần đây, năm 2016, Nxb Tri thức đã xuất bản cuốn Nhân học chính trị của Georges Balander. Cuốn sách này đã nêu ra các quan niệm về nhân học chính trị, cơ sở lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và xu hướng nghiên cứu nhân học chính trị trên thế giới. Đồng thời cuốn sách cũng đề cập đến các vấn đề như: Lĩnh vực chính trị; quan hệ thân tộc và quyền lực; Phân tầng xã hội và quyền lực; Tôn giáo và quyền lực; Những khía cạnh của nhà nước và truyền thống; Truyền thống và hiện tại… Và như lời giới thiệu của cuốn sách thì, mục đích của tác giả là để: “… giới thiệu mang tính phê phán các lí thuyết, phương pháp và các kết quả của chuyên ngành này” [134, tr. 7]. Cuốn sách có một phần trình bày về thể chế chính trị, quyền lực chính trị, bản chất của nhà nước trong mối quan hệ với các cộng đồng tộc người và nhóm người trong xã hội. Các hình thức phân tầng của xã hội và tác động của thể chế chính trị đến phân tầng xã hội. Có thể nói, cuốn sách đã hệ thống hóa lại, phê phán các lý thuyết về nhân học chính trị và cung cấp những nhận thức mới về nhân học chính trị, trong đó có vấn đề chính sách dân tộc của các quốc gia trên thế giới. - Các nghiên cứu cụ thể về dân tộc và chính sách dân tộc ở Việt Nam và vùng Tây Bắc: Trước năm 1945, các nghiên cứu về dân tộc và chính sách dân tộc ở Việt Nam chủ yếu được các học giả người Pháp tiến hành. Cuốn sách Người nông dân châu thổ 9 Bắc Kỳ” của Pierre Gourou, do Nxb Trẻ, Viện Viễn Đông bác cổ Pháp và Tạp chí Xưa & Nay xuất bản năm 2014 là công trình đầu tiên của người Pháp nghiên cứu về nông dân, nông nghiệp, nông thôn Việt Nam. Đào Thế Tuấn cho rằng, đây là “một tác phẩm đặc sắc nghiên cứu về địa lý nhân văn” bởi “đây là một công trình nghiên cứu đầu tiên về nông dân học, về nông nghiệp gia đình và về hệ thống nông nghiệp, phân tích cặn kẽ về đất và người Bắc Bộ như địa hình, khí hậu châu thổ, lịch sử di dân và sự vận động của dân số, nông nghiệp, công nghiệp làng xã…”[166, tr. 5-6]. Theo NCS thì đây là lần đầu tiên phương pháp nghiên cứu liên ngành được ứng dụng trong nghiên cứu về khoa học xã hội ở Việt Nam, bởi trong cuốn sách này không chỉ có các lý thuyết, phương pháp về địa - văn hóa, nhân văn mà còn có cả sự hiện diện của phương pháp nghiên cứu lịch sử, khu vực học, nhân chủng học, xã hội học,.. được ứng dụng hết sức nhuần nhuyễn. Do đó, cuốn sách đã cung cấp một hệ thống các phương pháp nghiên cứu của nhiều ngành khác nhau, đồng thời cung cấp những nguồn tư liệu quý về bối cảnh Việt Nam và vùng châu thổ Bắc Kỳ những năm đầu thế kỷ XX. Tiếp cận bằng phương pháp lịch sử, dân tộc học và địa lý nhân văn, cuốn Địa nhân văn - xã hội dân tộc Mường (Le Muong Geographic humaine et Sociologie) của J. Cuisinier xuất bản ở Paris năm 1946 đã trình bày một cách có hệ thống về người Mường ở Việt Nam từ địa vực cư trú, nguồn gốc, quá trình phát triển, các đặc trưng về văn hóa, xã hội… Tác giả cuốn sách cho rằng: “Hai dân tộc Mường và Việt cùng chung một nguồn gốc: cả về mặt văn hóa vật chất lẫn về mặt văn hóa tinh thần, giữa hai tộc Mường và Việt không có sự cách biệt nào lớn. Sự khác nhau trong sinh hoạt chỉ là tiểu tiết”. Và công trình nghiên cứu của J. Cuisinier cũng đã cung cấp cho độc giả cả cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu sử học, dân tộc học, nhân học cũng như là những tư liệu, thông tin về người Mường ở Việt Nam, trong đó có mối quan hệ giữa người Mường với các chính quyền quân chủ ở Việt Nam và chính sách của các chính quyền quân chủ với người Mường trong lịch sử. Cùng cách tiếp cận này, năm 1952 P. Guileminet đã công bố nghiên cứu Tập quán của các dân tộc Bana, Sơ đăng và Giarai ở Kom Tum (Coutumier de la tribu Bahnar, des Sedang et des Jrai de la provine de Kom Tum). Cũng giống như cuốn sách của J.Cuisinier, đây là một chuyên khảo của P. Guileminet về phong tục, tập quán của các dân tộc Bana, Sơ đăng và Giarai ở Kom Tum. Với cách tiếp cận dân tộc học, ông đã trình bày một cách khá chi tiết về địa vực cư trú, nguồn gốc, quá trình phát triển và các đặc điểm văn hóa, xã hội của các dân tộc Bana, Sơ đăng và Giarai ở Kom Tum. 10 Tiếp cận sâu hơn về vấn đề chính sách dân tộc, luận án Chính sách dân tộc của Đảng Cộng sản Việt Nam của Furuta Moto năm 1989 đã trình bày một cách khá toàn diện và có hệ thống các quan điểm, chủ trương của Đảng Cộng sản Việt Nam về chính sách dân tộc từ khi ra đời cho đến trước thời kỳ đổi mới ở Việt Nam. Luận án đã trình bày các cơ sở lý thuyết, phương pháp tiếp cận khi nghiên cứu về chính sách dân tộc nói chung và chính sách dân tộc ở Việt Nam nói riêng. Đồng thời, tác giả cũng đã trình bày khá rõ cơ sở lý thuyết, quan điểm và nhận thức của Đảng Cộng sản Việt Nam về chính sách dân tộc, quá trình ban hành những quan điểm, chủ trương về chính sách dân tộc, từ đó rút ra những nhận xét, đánh giá về chính sách dân tộc tộc của Đảng. Có thể nói, đây là công trình nghiên cứu trực tiếp đầu tiên của người nước ngoài về chính sách dân tộc ở Việt Nam. Tiếp cận ở từng khía cạnh của chính sách dân tộc, trong Báo cáo tư vấn của Ngân hàng thế giới, Ngân hàng Châu Á năm 2000, tác giả Neil Jamieson trong bài viết “Tổng quan về tình hình kinh tế - xã hội khu vực miền núi phía Bắc và dự án xóa đói giảm nghèo ở khu vực miền núi phía Bắc Việt Nam” đã khuyến nghị chính phủ Việt Nam cần lưu tâm đến việc chăm lo những đối tượng chịu nhiều thiệt thòi trong quá trình chuyển đổi cơ cấu kinh tế - xã hội, đặc biệt là vùng miền núi phía Bắc. Tác giả cho rằng, ở vùng này đồng bào dân tộc thiểu số cần được quan tâm đặc biệt bởi họ là những cộng đồng có trình độ học vấn thấp, ít được hưởng lợi từ những chính sánh ưu tiên của nhà nước bởi chính sách thường là sự áp đặt ý chí của nhà nước đối với người dân, do đó cần chú ý đến yêu cầu phát sinh năng lực nội sinh của bản thân các dân tộc thiểu số nhằm đảm bảo những ưu tiên đầu tư có hiệu quả lâu dài và bền vững. Cùng chủ đề này, Koos Neefjes trong công trình Xóa đói giảm nghèo cho đồng bào thiểu số vùng cao Việt Nam (2001) đã nghiên cứu, đánh giá một số chương trình, chính sách quan trọng của Chính phủ Việt Nam được áp dụng ở vùng cao. Dưới góc nhìn của khoa học phát triển, tác giả đã chỉ ra một số thách thức về mục tiêu đối với thể chế, chính sách, những bất cập trong việc triển khai như tổ chức thực hiện, điều phối, giám sát và tiếng nói của người trong cuộc khi tiếp nhận chính sách và từ đó kiến nghị một số vấn đề về giải pháp chính sách giảm nghèo bền vững. Tiếp đó, năm 2007 Yukio cũng đã công bố công trình Chính sách xóa đói giảm nghèo và người dân tộc thiểu số ở Việt Nam (Poverty Alleviation Policies and Ethnic Minority People in Viet Nam), Institute of Oriental Culturel, University of Tokyo. Cuốn sách đã trình bày một cách 11