Môc lôc
PhÇn më ®Çu ............................................................................................................
Ch¬ng 1. H×nh thøc chÝnh thÓ Nhµ níc - néi dung c¬ b¶n cña HiÕn ph¸p...........
1.1. Kh¸i qu¸t vÒ h×nh thøc chÝnh thÓ Nhµ níc................................................
1.2 .H×nh thøc chÝnh thÓ chÕ dodok chÝnh trÞ - néi dung c¬ b¶n c¶ HiÕn
ph¸p ..................................................................................................................
1.3. Ph©n lo¹i h×nh thøc chÝnh thÓ ....................................................................
1.4. Sù ¶nh hëng ho¹t ®éng cña ®¶ng ph¸i ®Õn c¸c m« h×nh chÝnh thÓ Nhµ níc .......................................................................................................................
Ch¬ng 2 . ChÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946 nh×n tõ gãc ®é so s¸nh víi
chÝnh thÓ mét sè níc cïng thêi ................................................................................
2.1. Kh¸i qu¸t vÒ chÝnh thÓ Nhµ níc ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946.....................
2.1.1. T Tëng vÒ c¸c m« h×nh chÝnh thÓ Nhµ níc ë ViÖt Nam tríc C¸ch
M¹ng Th¸ng T¸m 1945.....................................................................................
2.1.2 C¬ së lý luËn, thùc tiÔn vµ ®Æc ®iÓm cña chÝnh thÓ Céng hoµ d©n chñ
nh©n d©n HiÕn ph¸p 1946..................................................................................
2.2.Sù gièng nhau vµ kh¸c nhau cña chÝnh thÓ HiÕn ph¸p 1946 v¬Ý chÝnh
thÓ Céng hoµ (qu©n chñ ) ®¹i nghÞ vµ chÝnh thÓ Céng hoµ tæng thèng .............
2.2.1 Nguyªn Thñ Quèc gia .............................................................................
2.2.2 VÒ Quèc héi ............................................................................................
2.2.3 VÒ ChÝnh phñ ...........................................................................................
2.2.4 VÒ t ph¸p .................................................................................................
Ch¬ng 3. Sù tiÕn ho¸ tõ chÝnh thÓ ViÖt Nam d©n chñ Céng hßa HiÕn ph¸p
1946 lªn chÝnh thÓ Céng hoµ x· héi chñ nghÜa HiÕn ph¸p 1959, 1980, 1992
vµ 1992 söa ®æi ..........................................................................................................
3.1 Sù kÕ thõa, ph¸t triÓn HiÕn ph¸p 1946 trong c¸c HiÕn ph¸p ViÖt Nam ......
3.1.1 VÒ tÝnh chÊt cña Nhµ níc ........................................................................
3.1.2 VÒ nhiÖm vô x©y dùng vµ b¶o vÖ tæ quèc ...............................................
3.1.3 VÒ c¸c quyÒn tù do, d©n chñ cua c«ng d©n..............................................
3.1.4 VÒ c¬ cÊu tæ chøc bé m¸y Nhµ níc .........................................................
3.2 Mét sè HiÕn nghÞ vÒ hoµn thiÖn c¬ së hiÕn ®Þnh cña m« h×nh tæ chøc
Nhµ níc ViÖt Nam hiÖn nay..............................................................................
3.2.1 H×nh thµnh mét hÖ thèng lý luËn ®éc lËp vÒ m« h×nh tæ chøc Nhµ níc .
3.2.2 X¸c ®Þnh chÝnh thÓ ViÖt Nam hiÖn nay....................................................
1
3.2.3 NhËn thøc ®óng ®¾n nguyªn t¾c c¶ quyÒn lùc thuéc vÒ nh©n d©n,
quyÒn lùc Nhµ níc lµ thèng nhÊt.......................................................................
3.2.4 Hoµn thiÖn tæ chøc vµ c¬ chÕ ph©n c«ng, phèi hîp gi÷a c¸c c¬ quan
Nhµ níc trong viÖc thùc hiÖn c¸c quyÒn lËp ph¸p, hµnh ph¸p ,t ph¸p ..............
KÕt luËn .....................................................................................................................
Danh môc tµi liÖu tham kh¶o...................................................................................
2
Lêi më ®Çu
1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
Trong lÞch sö tån t¹i l©u ®êi cña nhµ níc, vÊn ®Ò träng t©m cña bÊt cø nhµ
níc nµo lµ viÖc tæ chøc vµ thùc hiÖn quyÒn lùc cña nhµ níc nh thÕ nµo. Lý luËn
vµ thùc tiÔn ®· chøng m×nh r»ng, mét nhµ níc mµ cã c¬ chÕ tæ chøc vµ thùc
hiÖn quyÒn lùc dùa trªn nh÷ng luËn cø khoa häc vµ phï hîp víi nh÷ng ®ßi hái
kh¸ch quan th× nhµ níc ®ã sÏ tån t¹i vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Ngîc l¹i, viÖc tæ
chøc vµ thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ níc nÕu chØ dùa trªn ý chÝ chñ quan kh«ng cã
c¨n cø khoa häc th× sím hay muén nhµ níc ®ã còng sÏ bÞ diÖt vong.
ChÝnh v× vËy, vÊn ®Ò t×m ra mét m« h×nh tæ chøc nhµ níc khoa häc phï
hîp víi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh trong níc vµ quèc tÕ lµ c«ng viÖc chÝnh yÕu cña
bÊt kú mét nhµ níc nµo trong qu¸ khø, hiÖn t¹i còng nh t¬ng lai.
Trong tiÕn tr×nh lÞch sö, ë c¸c quèc gia kh¸c nhau, viªn nghiªn cøu, t×m
tßi s¸ng t¹o ra c¸c m« h×nh, c¬ chÕ tæ chøc vµ thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ níc tèi u,
cã hiÖu qu¶ ®· thóc ®Èy m¹nh mÏ sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña HiÕn ph¸p mét ®¹o luËt c¬ b¶n cña quèc gia, cã vÞ trÝ tèi cao, mµ chØ trong giai ®o¹n ph¸t
triÓn cña nhµ níc hiÖn ®¹i th× loµi ngêi míi nghÜ ra.
Trong mét b¶n HiÕn ph¸p bao gåm nhiÒu chÕ ®Þnh kh¸c nhau quy ®Þnh
nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña viÖc tæ chøc vµ thùc hiÖn c¬ chÕ quyÒn lùc nhµ níc vµ
nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n kh¸c. Trong ®ã, vÊn ®Ò c¬ b¶n lµ quan träng nhÊt cña bÊt
cø mét b¶n hiÕn ph¸p nµo lµ vÊn ®Ò h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc. H×nh thøc
chÝnh thÓ nhµ níc lµ h×nh thøc tæ chøc c¸c c¬ quan quyÒn lùc nhµ níc tèi cao, c¬
cÊu, tr×nh tù thµnh lËp vµ mèi liªn hÖ cña chóng víi nhau còng nh møc ®é tham
gia cña nh©n d©n vµo viÖc thiÕt lËp c¸c c¬ quan nµy.
ë trªn thÕ giíi, sù xuÊt hiÖn cña hiÕn ph¸p ®· cã bÒ dµy lÞch sö, cã nhiÒu
quèc gia ®· cã lÞch sö lËp hµng tr¨m n¨m, ®· cã nh÷ng ®ãng gãp to lín cho
nh©n lo¹i, ®Æc biÖt lµ viÖc t×m ra c¸c m« h×nh tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc cã hiÖu
qu¶.
So víi thÕ giíi, lÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam cßn non trÎ. Ngµy 2/9/1945 t¹i
Qu¶ng trêng Ba §×nh lÞch sö, Chñ tÞch Hå ChÝ M×nh ®· ®äc b¶n Tuyªn ng«n
§éc lËp - mét ¸ng v¨n lËp quèc vÜ ®¹i - khai sinh ra níc ViÖt Nam d©n chñ céng
hoµ, Nhµ níc c«ng n«ng ®Çu tiªn ë §«ng Nam ¸, më ra mét kû nguyªn míi cho
d©n téc ViÖt Nam - kû nguyªn ®éc lËp, tù do vµ chñ nghÜa x· héi. Ngµy
6/1/1946, toµn thÓ quèc d©n ®ång bµo ViÖt Nam ®· ®i bÇu cö Quèc héi ®Çu tiªn
cña níc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ. Ngµy 9/11/1946, t¹i kú häp thø 2 Quèc
héi Kho¸ I, Quèc héi ®· th«ng qua b¶n HiÕn ph¸p ®Çu tiªn cña níc ta. B¶n HiÕn
ph¸p ®· ®¸nh dÊu mét bíc ngoÆt trªn con ®êng ph¸t triÓn cña Nhµ níc vµ ph¸p
luËt ViÖt Nam, më ra mét thêi kú míi cho c¸ch m¹ng ViÖt Nam.
HiÕn ph¸p 1946 thÓ hiÖn t tëng tµi t×nh cña Hå ChÝ Minh, mét b¶n HiÕn
ph¸p kh«ng nh÷ng kh¼ng ®Þnh ®éc lËp chñ quyÒn cña ®Êt níc, x©y dùng mét
Nhµ níc d©n chñ céng hoµ, ®¶m b¶o tù do d©n chñ cho c«ng d©n, mµ tinh thÇn
vµ ý nghÜa cña nã cßn nguyªn gi¸ trÞ cho ®Õn ngµy nay. NhiÒu quy ®Þnh cña
HiÕn ph¸p n¨m 1946 ®· ®îc c¸c HiÕn ph¸p ViÖt Nam sau nµy kÕ thõa vµ ph¸t
triÓn. §Æc biÖt, sau khi §¶ng vµ Nhµ níc ta thùc hiÖn c«ng cuéc ®æi míi, víi sù
ra ®êi cña HiÕn ph¸p n¨m 1992 vµ HiÕn ph¸p söa ®æi, bæ sung HiÕn ph¸p n¨m
1992 ®· chøng minh mét c¸ch râ rµng cho ®iÒu ®ã. §ã lµ ®· cã sù quay l¹i víi
nh÷ng quy ®Þnh cña HiÕn ph¸p n¨m 1946.
Trong HiÕn ph¸p n¨m 1946, Hå ChÝ Minh ®· s¸ng t¹o ra chÝnh thÓ Nhµ
níc kiÓu míi - mét h×nh thøc Nhµ níc d©n chñ céng hoµ, Nhµ níc mµ tÊt c¶
quyÒn bÝnh lµ thuéc toµn thÓ nh©n d©n, kh«ng ph©n biÖt nßi gièng, g¸i trai, giµu
nghÌo, giai cÊp, t«n gi¸o. (§iÒu 1, HiÕn ph¸p n¨m 1946).
Hå ChÝ Minh ®· ®Ó l¹i mét di s¶n t tëng ®å sé vÒ Nhµ níc nãi chung vµ
h×nh thøc chÝnh thÓ nãi riªng. T tëng cña Ngêi lµ kim chØ nam trong c¸c giai
®o¹n c¸ch m¹ng ViÖt Nam. M« h×nh Nhµ níc ®îc tæ chøc trªn c¬ së t tëng Hå
3
ChÝ Minh ®· ph¸t huy hiÖu qu¶ trong sù nghiÖp c¸ch m¹ng. T tëng Hå ChÝnh
Minh vÒ h×nh thøc chÝnh thÓ lµ mét hÖ thèng quan ®iÓm râ rµng, thèng nhÊt phï
hîp víi ®Æc ®iÓm vµ truyÒn thèng ViÖt Nam dùa trªn c¸c ®iÒu kiÖn cô thÓ vÒ
kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi cña dÊt níc ta vµ bèi c¶nh quèc tÕ, kh«ng chØ cã gi¸ trÞ
trong qu¸ khø mµ c¶ hiÖn t¹i vµ t¬ng lai. Khai th¸c t tëng Hå ChÝ Minh vÒ h×nh
thøc chÝnh thÓ Nhµ níc ë ViÖt Nam cã nh÷ng lý luËn vµ thùc tiÔn to lín trong
c«ng cuéc ®æi míi, hoµn thiÖn m« h×nh tæ chøc nhµ níc hiÖn nay.
ViÖc nghiªn cøu chÝnh thÓ HiÕn ph¸p 1946 sÏ gióp chóng ta hiÓu râ h¬n
nh÷ng gi¸ trÞ chÝnh thÓ, thÊy ®îc sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn trong c¸c HiÕn ph¸p
ViÖt Nam. Cïng víi viÖc nghiªn cøu chÝnh thÓ HiÕn ph¸p n¨m 1946, chóng ta
nghiªn cøu so s¸nh chÝnh thÓ ®ã víi chÝnh thÓ cña c¸c níc. ViÖc nghiªn cøu so
s¸nh nh vËy sÏ cho phÐp chóng ta nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ kh¸ch quan h¬n c¸c m«
h×nh chÝnh thÓ. Muèn t×m ra mét h×nh tæ chøc quyÒn lùc Nhµ níc cã hiÖu qu¶,
cÇn ph¶i so s¸nh, ®èi chiÕu víi nhiÒu m« h×nh tæ chøc nhµ níc kh¸c nhau, tõ ®ã
chóng ta míi cã ®iÒu kiÖn ph©n tÝch, lý gi¶i t×m ra ®îc nh÷ng h¹t nh©n hîp lý
cña c¸c m« h×nh kh¸c nhau. Trong ®iÒu kiÖn §¶ng vµ Nhµ níc ta ®ang tiÕn hµnh
®æi míi hÖ thèng chÝnh trÞ, hoµn thiÖn tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña Nhµ níc, x©y
dùng Nhµ níc Ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa th× viÖc lµm ®ã lµ cÊp b¸ch vµ hÕt
søc cÇn thiÕt nh»m t×m ra m« h×nh tæ chøc Nhµ níc cã hiÖu qu¶.
Víi lý do nh vËy, t«i chän ®Ò tµi: "ChÝnh thÓ ViÖt Nam trong HiÕn
ph¸p 1946 vµ sù so s¸nh víi chÝnh thÓ mét sè níc trªn thÕ giíi" ®Ó thùc hiÖn
luËn v¨n tèt nghiÖp Cao häc LuËt cña m×nh.
2. T×nh h×nh nghiªn cøu
ë níc ta, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, viÖc nghiªn cøu vÒ HiÕn ph¸p n¨m
1946 ®· ®îc c¸c t¸c gi¶ ®Ò cËp tíi c¸c gãc ®é kh¸c nhau, Ýt nhiÒu cã ®Ò cËp ®Õn
h×nh thøc chÝnh thÓ, cã thÓ kÓ ®Õn nh: "LÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam" cña TiÕn sÜ
LuËt häc Th¸i VÜnh Th¾ng, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi 1997.
T¸c phÈm nµy chØ ®Ò tËp ®Õn c¸i chung chung lÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam; "HiÕn
ph¸p n¨m 1946 vµ sù kÕ thõa, ph¸t triÓn trong c¸ HiÕn ph¸p ViÖt Nam" cña
V¨n phßng Quèc héi - Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia. Néi dung t¸c phÈm ®Ò
cËp ®Õn c¸c bµi viÕt ®éc lËp cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c nhau, tiÕp cËn díi nhiÒu gãc ®é
nªn cha poh¶n ¸nh ®îc b¶n chÊt ph¸p lý cña vÊn ®Ò; LuËn ¸n TiÕn sÜ luËt häc
"LÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam" cña Lª H÷u ThÓ, LuËn ¸n nªu lªn qu¸ tr×nh lÞch
sö lËp hiÕn cña ViÖt Nam, ®· cã ®Ò cËp ®Õn chÝnh thÓ HiÕn ph¸p n¨m 1946 nhng
chØ ë møc ®é kh¸i qu¸t. C¸c kho¸ luËn tèt nghiÖp bµn vÒ gi¸ trÞ HiÕn ph¸p n¨m
1946 vµ t tëng Hå ChÝ Minh trong viÖc x©y dùng HiÕn ph¸p n¨m 1946. C¸n Ên
phÈm nµy ®· ®Ò cËp ®Õn viÖc nghiªn cøu chÝnh thÓ ViÖt Nam trong HiÕn ph¸p
n¨m 1946, nhng míi chØ dõng l¹i møc ®é cung cÊp th«ng tin, t liÖu mµ cha ®i
s©u ph©n tÝch luËn gi¶i.
Bªn c¹nh ®ã, cßn cã c¸c Ên phÈm kh¸c bµn vÒ t tëng Nhµ níc vµ ph¸p luËt
cña Hå ChÝ Minh, cã thÓ kÓ ®Õn t¸c phÈm: "Chñ tÞch Hå ChÝ Minh sù nghiÖp
x©y dùng Nhµ níc kiÓu míi vµ ph¸p luËt ë ViÖt Nam" cña NguyÔn Ngäc Minh,
Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi, Hµ Néi 1982; "Nghiªn cøu t tëng Hå ChÝ Minh
vÒ Nhµ níc vµ ph¸p luËt" do Bé T ph¸p lµ c¬ quan chñ tr×, Hµ Néi 1993; "Hå
Chñ TÞch trong sù nghiÖp x©y dùng Nhµ níc vµ nÒn ph¸p lý d©n chñ, x· héi
Chñ nghÜa ViÖt Nam" cña Héi LuËt gia ViÖt Nam; "Ph¸p quyÒn nh©n nghÜa
Hå ChÝ Minh" cña vô Vò §×nh HoÌ, Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ Th«ng.
§Æc biÖt, n¨m 1992, Uû ban KÕ ho¹ch Nhµ níc ®· quyÕt ®Þnh ®a vµo ch¬ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc cÊp Nhµ níc vÒ t tëng Hå ChÝ Minh víi ®Ò tµi:
"T tëng Hå ChÝ Minh Nhµ níc cña d©n, do d©n, v× d©n"
Ngoµi ra, cßn cã c¸c bµi viÕt trªn c¸c s¸ch b¸o chÝnh trÞ ph¸p lý ®Ò cËp
®Õn HiÕn ph¸p n¨n 1946, t tëng Hå ChÝ Minh vÒ nhµ níc vµ ph¸p luËt. Néi dung
cña c¸c Ên phÈm nµy ®· phÇn nµo lý gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña t tëng Hå
ChÝ Minh vÒ Nhµ níc nãi chung vµ h×nh thøc chÝnh trÞ nãi riªng. Tuy nhiªn, do
4
tiÕp cËn vÊn ®Ò ë c¸c gãc ®é kh¸c nhau nªn b¶n chÊt ph¸p lý cña vÊn ®Ò cha ®îc
soi räi thÊu ®¸o.
Cßn vÒ sù so s¸nh gi÷a chÝnh thÓ ViÖt Nam trong HiÕn ph¸p n¨m 1946
víi chÝnh thÓ c¸c níc kh¸c th× cha cã mét c«ng tr×nh khoa häc nµo nghiªn cøu
mét c¸ch toµn diÖn, cã hÖ thèng, mµ nã chØ ®îc ®Ò cËp mét c¸ch rêi r¹c trong
c¸c c«ng tr×nh, Ên phÈm, c¸c s¸ch b¸o chÝnh trÞ ph¸p lý víi néi dung kh¸i qu¸t,
cha cã sù ®i s©u nghiªn cøu, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸.
Nh×n chung, c¸c Ên phÈm ®· xuÊt b¶n chØ ®Ò cËp mét c¸ch kh¸i qu¸t,
chung chung ®Õn chØnh thÓ ViÖt Nam trong HiÕn ph¸p 1946 vµ hÇu nh cha
nghiªn cøu nhiÒu ®Õn sù so s¸nh chÝnh thÓ ®ã chÝnh thÓ c¸c níc. Do ®ã, cÇn ph¶i
cã mét c«ng tr×nh khoa häc ®éc lËp nghiªn cøu vÒ chÝnh thÓ ViÖt Nam trong
HiÕn ph¸p n¨m 1946 vµ sù so s¸nh chÝnh thÓ víi c¸c níc, trªn c¬ së ®ã ®a ra
luËn cø lý luËn nh»m hoµn thiÖn m« h×nh tæ chøc Nhµ níc ViÖt Nam trong giai
®o¹n míi.
3. C¬ së lý luËn vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
3.1. C¬ së lý luËn
LuËn v¨n ®îc thùc hiÖn trªn c¬ së chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t tëng Hå ChÝ
Minh, quan ®iÓm cña §¶ng vµ Nhµ níc vÒ Nhµ níc vµ ph¸p luËt. Tuy nhiªn,
chóng t«i còng m¹nh d¹n nghiªn cøu nh÷ng t tëng cña c¸c häc gi¶ t s¶n vµ c¸c
häc gi¶ trong chÕ ®é Sµi Gonf "cò" nh»m ch¾t läc nh÷ng ®ãng gãp vÒ ph¬ng
diÖn nµy.
Nh÷ng tri thøc cña khoa häc Lý luËn vÒ Nhµ níc vµ ph¸p luËt ®îc vËn
dông trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu. Nh÷ng tri thøc khoa häc LuËt HiÕn ph¸p, ®Æc
biÖt nh÷ng tri thøc vÒ h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc ®îc sö dông nhiÒu nhÊt trong
qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi. §Ò tµi còng sö dông nh÷ng tri thøc vÒ luËt häc so s¸nh
trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn.
Ngoµi ra, nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c ngµnh sö häc, chÝnh trÞ häc,
triÕt häc, Hå ChÝ Minh häc, x· héi häc ph¸p luËt còng ®îc sö dông trong qu¸
tr×nh nghiªn cøu. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c ngµnh khoa häc nµy ®îc sö
dông lµm c¬ së lý luËn ®Ó ®a ra nh÷ng kÕt luËn ®éc lËp díi gãc ®é cña luËt häc.
3.2. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu t¸c gi¶ ®· vËn dông c¸c ph¸p luËt duy vËt biÖn
chøng, duy vËt lÞch sö, ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh, ®èi chiÕu, tiÕp cËn hÖ
thèng.
4. §èi tîng, ph¹m vi nghiªn cøu
4.1. §èi tîng nghiªn cøu
§èi tîng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn HiÕn ph¸p
n¨m 1946. Nghiªn cøu t tëng Hå ChÝ Minh vÒ h×nh thøc chÝnh thÓ Nhµ níc.
Nghiªn cøu trong sù so s¸nh víi chÝnh thÓ c¸c níc, so s¸nh víi chÝnh thÓ trong
c¸c HiÕn ph¸p ViÖt Nam.
4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu
Trong ph¹m vi mét b¶n luËn v¨n cao häc, ®Ò tµi chØ tiÕp cËn trªn ph¬ng
diÖn luËt häc chÝnh thÓ Nhµ níc ViÖt Nam vµ t tëng Hå ChÝ Minh vÒ h×nh thøc
chÝnh thÓ Nhµ níc trong HiÕn ph¸p n¨m 1946.
Trong nghiªn cøu so s¸nh chÝnh thÓ mét sè níc, ®Ò tµi chØ nghiªn cøu lùa
chän víi mét sè ®¹i diÖn cho c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ, hÖ thèng ph¸p luËt, ®êng
lèi chÝnh trÞ.
C¸c thiÕt chÕ nh Quèc héi (c¬ quan ®¹i diÖn), Chñ tÞch níc (nguyªn thñ
quèc gia), ChÝnh phñ, Toµ ¸n chØ nghiªn cøu ë møc ®é cho phÐp x¸c ®Þnh h×nh
thøc chÝnh thÓ Nhµ níc chø kh«ng ®i vµo nghiªn cøu chi tiÕt cô thÓ. Nh÷ng kiÕn
gi¶i cña ®Ò tµi còng kh«ng ®i vµo nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ cña tõng chÕ ®Þnh chÝnh
trÞ mµ chØ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò t¹o c¬ së lý luËn cho viÖc hoµn thiÖn m« h×nh
tæ chøc Nhµ níc.
5. Môc ®Ých, nhiÖm vô con ngêi
5
5.1. Môc ®Ých nghiªn cøu
Trong ®iÒu kiÖn mµ chóng ta ®ang ®æi míi hÖ thèng chÝnh trÞ, hoµn thiÖn
m« h×nh tæ chøc Nhµ níc th× viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi: "ChÝnh thÓ ViÖt Nam
trong HiÕn ph¸p n¨m 1946 vµ sù so s¸nh chÝnh thÓ mét sè níc trªn thÕ giíi
" nh»m môc ®Ých:
- Kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ to lín, ®Æc biÖt lµ gi¸ trÞ chÝnh thÓ cña HiÕn ph¸p
n¨m 1946, kh¼ng ®Þnh sù s¸ng t¹o tµi t×nh cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh trong viÖc
x©y dùng Nhµ níc kiÓu míi.
- Nghiªn cøu t×m ra sù gièng nhau vµ kh¸c nhau cña chÝnh thÓ ViÖt Nam
trong HiÕn ph¸p 1946 chÝnh thÓ cña mét sè níc kh¸c nhau ®¹i diÖn cho c¸c h×nh
thøc chÝnh thÓ, chÕ ®é chÝnh trÞ, hÖ thèng ph¸p luËt. Tõ ®ã cã mét c¸ch ®¸nh gi¸
kh¸ch quan h¬n c¸c m« h×nh chÝnh thÓ kh¸c nhau, ë chõng mùc nhÊt ®Þnh lùa
chän ®îc m« h×nh tæ chøc Nhµ níc phï hîp víi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh ViÖt Nam.
- Qua nghiªn cøu chÝnh thÓ HiÕn ph¸p n¨m 1946, ta còng thÊy ®îc sù kÕ
thõa, ph¸t triÓn trong c¸c HiÕn ph¸p ViÖt Nam.
5.2. NhiÖm vô nghiªn cøu
Víi ®èi tîng ph¹m vi vµ môc ®Ých nghiªn cøu nªu trªn, ®Ò tµi cã nhiÖm
vô:
- Nghiªn cøu ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh ra ®êi cña HiÕn ph¸p n¨m 1946
- So s¸nh chÝnh thÓ HiÕn ph¸p n¨m 1946 víi chÝnh thÓ cña mét sè níc
tiªu biÓu lµm ®¹i diÖn.
- Nghiªn cøu t tëng Hå ChÝ Minh vÒ h×nh thøc chÝnh thÓ trong HiÕn ph¸p
ViÖt Nam.
- Nghiªn cøu sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn chÝnh thÓ HiÕn ph¸p n¨m 1946 ®èi
víi c¸c HiÕn ph¸p ViÖt Nam.
6. KÕt qu¶ vµ ®ãng gãp cña luËn v¨n
- LuËn v¨n ®· cè g¾ng thèng hãa t tëng chÝnh thÓ Nhµ níc cña Hå ChÝ
Minh, lµm râ thªm nh÷ng gi¸ trÞ khao häc vÒ mÆt ký luËn còng nh thùc tiÔn
chÝnh thÓ nhµ níc ViÖt Nam trong HiÕn ph¸p n¨m 1946 trªn c¬ së kÕ thõa cã
chän lùc nh÷ng c«ng tr×nh cña c¸c t¸c gi¶ ®i tríc, ®ång thêi ®a ra nh÷ng nhËn
xÐt, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ khoa häc cã tÝnh ®éc lËp.
- Bíc ®Çu luËn v¨n ®· so s¸nh, cã sù ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ chÝnh thÓ ViÖt
Nam trong HiÕn ph¸p n¨m 1946 víi chÝnh thÓ mét sè níc, tõ ®ã ®a ra kÕt luËn
khoa häc vÒ c¸c m« h×nh chÝnh thÓ.
- LuËn v¨n lµ tµi liÖu tham kh¶o cho häc tËp, nghiªn cøu vµ cho nh÷ng ai.
- LuËn v¨n ®· bíc ®Çu tËp hîp mét hÖ thèng danh môc c¸c tµi liÖu tham
kh¶o trong vµ ngoµi níc nhµm cung cÊp mét lîng th«ng tin cÇn thiÕt cho nh÷ng
ai quan t©m häc tËp, nghiªn cøu trong lÜnh vùc nµy.
7. ý nghÜa thùc tiÔn.
LuËn v¨n cã ý nghÜa thùc tiÔn gãp phÇn hoµn thiÖn nh÷ng tri thøc, nh÷ng
hiÓu biÕt c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn nh÷ng gi¸ trÞ chÝnh thÓ cña HiÕn ph¸p n¨m
1946 ®èi víi viÖc x©y dùng vµ hoµn thiÖn Nhµ níc vµ ph¸p luËt ViÖt Nam.
Trªn c¬ së so s¸nh chÝnh thÓ HiÕn ph¸p n¨m 1946 víi chÝnh thÓ c¸c níc
®· gãp phÇn bæ sung thªm tri thøc vÒ c¸c lo¹i h×nh thøc chÝnh thÓ Nhµ níc kh¸c
nhau, cã thÓ lùa chän, tiÕp thu nh÷ng mÆt m¹nh, mÆt tÝch cùc cña c¸c m« h×nh
chÝnh thÓ Nhµ níc, tõ ®ã cã thÓ ®a ra ®îc m« h×nh tæ chøc Nhµ níc tham kh¶o,
vËn dông vµ hoµn thiÖn m« h×nh tæ chøc Nhµ níc ViÖt Nam.
6
Ch¬ng 1
H×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc - Néi dung c¬ b¶n cña
hiÕn ph¸p
1.1. Kh¸i qu¸t vÒ h×nh thøc ChÝnh thÓ Nhµ níc.
Néi dung vµ h×nh thøc lµ mét trong s¸u cÆp ph¹m trï c¬ b¶n cña triÕt häc
cïng víi ba quy luËt c¬ b¶n t¹o nªn phÐp duy vËt biÖn chøng cña triÕt häc M¸c
Lªnin.
Néi dung lµ tæng hîp tÊt c¶ nh÷ng mÆt, nh÷ng yÕu tè, nh÷ng qu¸ tr×nh
t¹o nªn sù vËt h×nh thøc lµ ph¬ng thøc tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, lµ hÖ
thèng c¸c mèi liªn hÖ t¬ng ®èi bÒn v÷ng gi÷a c¸c yÕu tè cña nã.[28; 185].
H×nh thøc nhµ níc lµ mét trong nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n cña khoa häc vÒ
nhµ níc vµ ph¸p luËt. H×nh thøc Nhµ níc lµ mét vÊn ®Ò quan träng cña nhiÒu
ngµnh khoa häc x· héi. H×nh thøc nhµ níc ®îc c¸c ngµnh khoa häc x· héi kh¸c
nhau quan t©m nghiªn cøu nh triÕt häc, sö häc, chÝnh trÞ häc, luËt häc... §Æc
biÖt, ®èi víi khoa häc ph¸p lý, h×nh thøc nhµ níc lµ mét vÊn ®Ò h×nh thøc nhµ níc nh: Lý luËn chung vÒ nhµ níc vµ ph¸p luËt. LÞch sö nhµ níc vµ ph¸p luËt thÕ
giíi, còng nh lÞch sö nhµ níc vµ ph¸p luËt cña tõng níc, LuËt HiÕn ph¸p...
Trong ®ã, khoa häc LuËt HiÕn ph¸p lµ ngµnh khoa häc nghiªn cøu vÊn ®Ò h×nh
thøc nhµ níc, vµ h×nh thøc nhµ níc trë thµnh mét néi dung nghiªn cøu c¬ b¶n,
quan träng cña khoa häc luËt HiÕn ph¸p.
Trong ngµnh luËt HiÕn ph¸p nãi chung vµ ®¹o luËt HiÕn ph¸p nãi riªng,
h×nh thøc nhµ níc lµ mét néi djng c¬ b¶n, cèt lâi t¹o thµnh ®èi tîng nghiªn cøu
chñ yÕu cña chóng. §èi tîng nghiªn cøu cña mét ®¹o luËt thêng lµ ®èi tîng
nghiªn cøu chñ yÕu cña ngµnh luËt ®ã, hay nãi c¸ch kh¸c, ®èi tîng nghiªn cøu
cña ®¹o luËt gÇn nh trïng khÝt víi ®èi tîng nghiªn cøu cña ngµnh luËt mµ ®¹o
luËt ®ã lµ néi dung c¬ b¶n. Trong ngµnh luËt HiÕn ph¸p còng vËy, ®èi tîng
nghiªn cøu cña ®¹o luËt HiÕn ph¸p lµ néi dung c¬ b¶n cña ®èi tîng nghiªn cøu
cña ngµnh luËt HiÕn ph¸p.VËy h×nh thøc nhµ níc lµ g×? Mèi quan hÖ gi÷a h×nh
thøc nhµ níc víi kiÓu nhµ níc vµ b¶n chÊt cña nhµ níc lµ nh thÕ nµo?
H×nh thøc nhµ níc lµ thuËt ng÷ chuyªn ngµnh luËt HiÕn ph¸p nh»m kh¸i
qu¸t ho¸ m« h×nh nhµ níc th«ng qua nh÷ng ®Æc ®iÓm thÓ hiÖn néi dung bªn
trong cña c¬ cÊu tæ chøc vµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c tæ chøc cÊu thµnh nhµ níc.
[30; 71].
Tõ kh¸i niÖm trªn, ta cã thÓ thÊy ®îc c¸c dÊu hiÖu cña h×nh thøc nhµ níc
+ H×nh thøc nhµ níc kh¸i qu¸t lªn mét m« h×nh nhµ níc víi c¸ch thøc tæ
chøc quyÒn lùc nhµ níc Êy, tøc lµ ph¬ng thøc chuyÓn ý chÝ giai cÊp thèng trÞ
thµnh ý chÝ nhµ níc.
+ H×nh thøc nhµ níc thÓ hiÖn mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè cÊu thµnh nhµ
níc, còng nh møc ®é tham gia cña nh©n d©n vµo c«ng viÖc cña nhµ níc.
H×nh thøc nhµ níc do b¶n chÊt nhµ níc vµ néi dung nhµ níc quy ®Þnh.
NÕu b¶n chÊt nhµ níc chØ râ quyÒn nhµ níc thuéc vÒ ai, phôc vô lîi Ých cho giai
cÊp nµo, tÇng líp nµo trong x· héi th× h×nh thøc nhµ níc nãi lªn c¸ch thøc tæ
chøc quyÒn lùc nhµ níc Êy, tøc lµ ph¬ng thøc chuyÓn ý chÝ cña giai cÊp thèng trÞ
thµnh ý chÝ cña nhµ níc.
H×nh thøc nhµ níc ®îc quy ®Þnh bëi kiÓu cña nhµ níc. H×nh thøc nhµ níc
lµ c¸ch thøc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc, la ph¬ng thøc tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña
nhµ níc, lµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè cña nã. KiÓu nhµ níc lµ tæng thÓ c¸c
dÊu hiÖu c¬ b¶n cña nhµ níc thÓ hiÖn b¶n chÊt giai cÊp, vai trß x· héi vµ nh÷ng
®iÒu kiÖn ph¸t sinh tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña nhµ níc trong mét h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nhÊt ®Þnh. [19; 46].
Mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ mét kiÓu x· héi dùa trªn mét ph¬ng thøc
s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. T¬ng øng víi mét kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt lµ mét tæng thÓ ®Æc
thï c¸c quan hÖ t tëng ChÝnh trÞ vµ mét kiÓu thiÕt chÕ chÝnh trÞ - ph¸p lý nhÊt
®Þnh. Nhµ níc lµ mét bé phËn quan träng nhÊt trong kiÕn tróc thîng tÇng, cho
7
nªn b¶n chÊt, chøc n¨ng nhiÖm vô, bé m¸y nhµ níc h×nh thøc nhµ níc... XÐt ®Õn
cïng ®Òu ®îc quy ®Þnh bëi c¬ së kinh tÕ. Do ®ã, t¬ng øng víi mét kiÓu quan hÖ
s¶n xuÊt (c¬ së kinh tÕ) lµ mét kiÓu nhµ níc thÝch øng.
Häc thuyÕt M¸c - Lªnin vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi chÝnh lµ c¬ së cña
viÖc ph©n chia c¸c nhµ níc tån t¹i trong lÞch sö thµnh c¸c kiÓu nhµ níc kh¸c
nhau. Häc thuyÕt M¸c - Lªnin ®· chia lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña x· héi
loµi ngêi thµnh mÉu h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi kh¸c nhau. ChØ trong h×nh th¸i
kinh tÕ - x· héi céng s¶n nguyÓn thuû lµ h×nh th¸i ®Çu tiªn mµ ë ®ã cha cã c¸c
®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi ®Ó nhµ níc xuÊt hiÖn. Cßn bèn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi
sau nµy, mçi h×nh th¸i ®Òu t¬ng øng víi mét kiÓu nhµ níc nhÊt ®Þnh thÝch øng
víi c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi mµ nã tån t¹i, ph¸t triÓn. Mçi mét kiÓu nhµ níc ®ã l¹i chøa ®ùng trong m×nh nã mét b¶n chÊt nhµ níc. Nhng b¶n chÊt nhµ níc trong mét kiÓu nhµ níc cã thÓ lµ mét, ngîc l¹i h×nh thøc nhµ níc thÓ hiÖn b¶n
chÊt nhµ níc th× l¹i rÊt ®a d¹ng vµ phong phó. VÝ dô, cïng thÓ hiÖn mét b¶n
chÊt cña kiÓu nhµ níc chiÕm h÷u n« lÖ táng h×nh th¸i kinh tÕ x· héi chiÕm h÷u
n« lÖ nhng h×nh thøc nhµ níc l¹i thÓ hiÖn hÕt søc phong phó, nh: céng hoµ d©n
chñ; céng hoµ quý téc; qu©n chñ... KiÓu nhµ níc quy ®Þnh h×nh thøc nhµ níc. Do
®ã, cïng m«t h×nh thøc nhµ níc gièng nhau nhng tån t¹i trong c¸c kiÓu nhµ níc kh¸c nhau (c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi kh¸c nhau) th× chóng cã
nh÷ng ®Æc ®iÓm, ®Æc trng rÊt kh¸c nhau. VÝ dô, trong mäi kiÓu nhµ níc ®Òu cã
mét nÒn céng hoµ. Nhng b¶n chÊt cña nhµ níc céng hoµ chñ n« tån t¹i trong
h×nh th¸i kinh tÕ x· héi chiÕm h÷u n« lÖ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c xa b¶n chÊt
nhµ níc céng hoµ t b¶n mµ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi t b¶n chñ nghÜa lµ c¬ së
kinh tÕ mµ nhµ níc ®ã tån t¹i. Nh vËy, táng quan hÖ gi÷a kiÓu nhµ níc vµ h×nh
thøc nhµ níc thÓ kiÓu nhµ níc lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh. §ã lµ, v× h×nh thøc nhµ níc
bÞ quy ®Þnh bëi c¬ së kinh tÕ - x· héi cña mét kiÓu nhµ níc nhÊt ®Þnh vµ b¶n
chÊt giai cÊp tån t¹i trong h×nh th¸i kinh tÕ x· héi ®ã.
Ngoµi ra h×nh thøc nhµ níc cßn phô thuéc vµo:
+ Tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, do tÝch luü t b¶n trong lßng x· héi
phong kiÕn mµ ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa h×nh thµnh nªn kiÓu
quan hÖ s¶n xuÊt míi - kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa ngay trong lßng x·
héi phong kiÕn. Do ®ã, vµo giai ®o¹n cuèi cña x· héi phong kiÕn ®· hinh thµnh
mét h×nh thøc nhµ níc qu©n chñ chuyªn chÕ.
+ T¬ng quan lùc lîng giai cÊp, trong cuéc c¸ch m¹ng t s¶n cña mét sè níc, do lùc lîng c¸ch m¹ng cña giai cÊp tµi s¶n kh«ng ®ñ m¹nh ®Ó ®¸nh ®æ hoµn
toµn giai cÊp phong kiÕn cßn cha bÞ suy yÕu nhiÒu. §Ó tån t¹i, hai lùc lîng
chÝnh trÞ nµy ®øng ra tho¶ hiÖp víi nhau nh»m ph©n chia quyÒn lùc vµ h×nh
thµnh nªn nhµ níc qu©n chñ lËp hiÕn.
+ TruyÒn thèng lÞch sö vµ sù t¸c ®éng cña bèi c¶nh quèc tÕ. C¸c nhµ níc
nµy tõ khi ®îc thµnh lËp vµ ph¸t triÓn cho ®Õn nay vèn ®· vËy mµ kh«ng cã sù
thay ®æi nhiÒu vÒ h×nh thøc nhµ níc. VÝ dô, hîp chñng quèc Hoa Kú, céng hoµ
Liªn bang §øc,... khi sinh ra ®· lµ nhµ níc liªn bang.
C¸c nhµ níc nh v¬ng Quèc Anh, NhËt B¶n, Th¸i Lan,... do mét truyÒn
thèng l©u ®êi lµ nhµ níc qu©n chñ, c¸c h×nh thøc truyÓn ng«i thÒ tËp ®· ¨n s©u
vµo kiÕn thøc cña c¸c thÕ hÖ ngêi d©n cña c¸c níc ®ã.
+ Do ¶nh hëng cña c¸c vÊn ®Ò d©n téc, s¾c téc trong mét quèc gia th× vÊn
®Ò d©n téc, s¾c téc vµ viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®ã sÏ ¶nh hëng ®Õn viÖc lùa
chän mét h×nh thøc nhµ níc thÝch hîp nhµ níc ®¬n nhÊt hay nhµ níc liªn bang,
vµ trong nhµ níc ®ã cã thµnh lËp khu tù trÞ hay kh«ng. §iÒu ®ã hoµn toµn phô
thuéc vµo viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò d©n téc, s¾c téc.
+ Vµ yÕu tè cuèi cïng, lµ do hËu qu¶ viÖc x©m lîc cña thùc d©n ®Õ quèc,
mµ c¸c nhµ níc thuéc ®Þa sau th× ®éc lËp cã h×nh thøc nhµ níc bÞ ¶nh hëng t¸c
®éng bëi h×nh thøc nhµ níc cña nhµ níc mÉu quèc. VÝ dô, sau khi giµnh ®éc
lËp tõ thùc d©n Ph¸p thÓ nhµ níc Angiªria lµ mét nhµ níc céng hoµ ®¹i nghÞ,
8
hay sau khi giµnh ®éc lËp tõ v¬ng quèc Anh th× nhµ níc Pakixitan vÉn duy tr×
chÕ ®é qu©n chñ...[30; 75].
Nh ®· nãi ë trªn, h×nh thøc nhµ níc bÞ quy ®Þnh bëi b¶n chÊt nhµ níc,
kiÓu nhµ níc trong mét h×nh th¸i kinh tÕ x· héi (c¬ së kinh tÕ) nhÊt ®Þnh. Nhng
h×nh thøc nhµ níc kh«ng chØ ph¶n ¸nh mét c¸ch thô ®éng c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ
- x· héi mµ nã tån t¹i, mµ ngîc l¹i h×nh thøc nhµ níc t¸c ®éng kinh tÕ, chÝnh trÞ,
x· héi mµ nã tån t¹i tiªu cùc l¹i phô thuéc vµo m« h×nh tæ chøc, c¸ch thøc tæ
chøc quyÒn lùc nhµ níc mµ giai cÊp thèng trÞ lùa chän ®Ó biÕn ý chÝ cña giai cÊp
m×nh thµnh ý chÝ cña nhµ níc. Sù t¸c ®éng ®ã lµ tÝch cùc khi giai cÊp cÇm
quyÒn lùa chän ®îc mét h×nh thøc nhµ níc phï hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x·
héi trong ®ã nã tån t¹i, khi ®ã, nã sÏ t¹o ®éng lùc cho ®Êt níc ph¸t triÓn. Ngîc
l¹i, khi hµnh thøc nhµ níc ®ã ®· lçi thêi, khong cßn phï hîp n÷a hoÆc cã thÓ lµ
mét h×nh thøc nhµ níc ®îc x©y dùng qu¸ cao so víi ®iÒu kiÖn mµ ®Êt níc cha
®¹t tíi. §iÒu ®ã, ngîc l¹i, sÏ dÉn tíi sù k×m h·m ph¸t triÓn cña x· héi, dÉn tíi
nhiÒu hËu cña kinh tÕ x· héi tiªu cùc khã cã thÓ mµ líng tíi. Do ®ã, vÊn ®Ò ®Æc
biÖt quan träng kh lùa chän h×nh thøc nhµ níc, nh÷ng ngêi cÇm quyÒn ph¶i xuÊt
ph¸t tõ c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi cña ®Êt níc. Ngoµi c¸c yÕu tè ®ã
ra, khi lùa chän h×nh thøc nhµ níc chóng ta ph¶i biÕt kÕt hîp víi c¸c yÕu tè
kh¸c n÷a nh: tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, t¬ng quan lùc lùa giai cÊp, lÞch
sö truyÒn thèng d©n téc, bèi c¶nh quèc tÕ, xu híng cña thêi ®¹i, c¸c vÊn ®Ò d©n
téc, s¾c téc.v.v...
H×nh thøc nhµ níc bao gåm hai yÕu tè: h×nh thøc chÝnh thÓ vµ h×nh thøc
cÊu tróc. Trong ph¹m vi cña bµi viÕt bµi t¸c gi¶ chØ tËp trung ®i s©u nghiªn cøu
vÊn ®Ò h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc, cßn h×nh thøc cÊu tróc nhµ níc chØ ®îc xem
xÐt, t×m hiÓu ë nh÷ng khÝa c¹nh, ph¬n diÖn nhÊt ®Þnh lµm s¸ng tá h×nh thø chÝnh
thÓ nhµ níc.
1.2. H×nh thøc chÝnh thÓ - néi dung c¬ b¶n cña hiÕn ph¸p
H×nh thøc nhµ níc lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña HiÕn ph¸p. HiÕn ph¸p quy ®Þnh
m« h×nh tæ chøc, c¸ch thøc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc, quy ®Þnh chøc n¨ng,
nhiÖm vô quyÒn h¹n vµ tr¸ch nhiÖm cña c¸c c¬ quan nhµ níc, chñ yÕi lµ c¸c c¬
quan nhµ níc trung ¬ng. Quy ®Þnh mèi quan hÖ gi÷a c¸c c¬ quan nhµ níc víi
nhau còng nh nguån gèc cña quyÒn lùc nhµ níc (møc ®é tham gia cña nh©n d©n
trong viÖc gi¶i quyÕt c«ng viÖc cña nhµ níc). Víi vÊn ®Ò quan träng nh vËy,
nªn tÊt cÈ hÇu hÕt c¸c HiÕn ph¸p cña c¸c níc ®Òu quy ®Þnh h×nh thøc chÝnh thÓ
vµo trong ®¹o luËt HiÕn ph¸p. Néi dung cña c¸c HiÕn ph¸p khi ®îc xem xÐt ®Òu
to¸t lªn vÊn ®Ò h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc. Trªn thùc tÕ, còng kh«ng Ýt c¸c
quèc gia mµ HiÕn ph¸p kh«ng nh÷ng chØ quy ®Þnh c¸ch thøc tæ chøc quyÒn lùc
nhµ níc, mµ cßn quy ®Þnh c¸c vÊn ®Ò kh¸c ngoµi viÖc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc. Nhng dï cho HiÕn ph¸p cã quy ®Þnh thªm vÊn ®Ò nµo ngoµi viÖc tæ chøc
quyÒn lùc Nhµ níc ®i ch¨ng n÷a, th× ®iÒu ®ã còng chØ lµ sù bæ trî cho viÖc quy
®Þnh c¸ch thøc tæ cøch quyÒn lùc nhµ níc.[14; 23].
H×nh thøc chÝnh thÓ lµ h×nh thøc tæ ghøc c¸c c¬ quan quyÒn lùc tèi cao,
c¬ cÊu, tr×nh tù thµnh lËp vµ mèi liªn hÖ gi÷a chóng víi nhau còng nh møc ®é
tham gia cña nh©n d©n vµo viÖc thiÕt lËp c¸c c¬ quan nµy. [19; 58 ]
H×nh thøc chÝnh thÓ lµ sù biÓu hiÖn bÒ ngoµi thµnh m« h×nh, h×nh d¸ng
cña nhµ níc th«ng qua c¸ch thøc c¬ cÊu bªn trong cña viÖc tæ chøc, vÞ trÝ, quyÒn
h¹n, tr¸ch nhiÖm, mèi quan hÖ cña c¸c c¬ quan nhµ níc cÊu t¹o nªn nhµ níc vµ
b¶n chÊt, nguån gèc cña quyÒn lùc nhµ níc vµ møc ®é tham gia vµo viÖc tæ chøc
quyÒn lùc nhµ níc cña nh©n d©n. [30; 75].
Tõ kh¸i niÖm h×nh thøc chÝnh thÓ nªu trªn, ta cã thÓ ®a ra c¸c dÊu hiÖu
cña h×nh thøc chÝnh thÓ.
+ §ã chÝnh lµ c¸ch thøc tæ chøc c¸c c¬ quan quyÒn lùc nhµ níc tèi cao,
mµ kh«ng bao gåm viÖc tæ chøc quyÒn lùc, nhµ níc ë ®Þa ph¬ng. C¬ cÊu, tr×nh tù
9
thµnh lËp, vÞ trÝ, quyÒn h¹n, tr¸ch nhiÖm cña c¸c c¬ quan nhµ níc cÊu t¹o nªn bé
m¸y nhµ níc.
+ Mèi quan hÖ gi÷a c¸c c¬ quan nhµ níc víi nhau. Khi xÐt mèi quan hÖ
nµy ngêi ta chØ tËp trung xem xÐt mèi liªn hÖ gi÷a c¸c c¬ quan nhµ níc trung ¬ng bao gåm: Nguyªn thñ quèc gia; lËp ph¸p; hµnh ph¸p; t ph¸p.
+ Nguån gèc cña quyÒn lùc nhµ níc, hay nãi c¸ch kh¸c, quyÒn lùc nhµ níc xuÊt ph¸t tõ ®©u, møc ®é tham cña nh©n d©n vµo viÖc thµnh lËp c¸c c¬ quan
nhµ níc, vµo gi¶i quyÕt c¸c c«ng viÖc cña nhµ níc. QuyÒn lùc nhµ níc xuÊt ph¸t
tõ thiªn ®Þnh, tõ nhµ trêi lµ mét thø quyÒn lùc siªu nh©n, huyÒn bÝ cña c¸c «ng
vua nÕu trong chÝnh thÓ qu©n chñ. Ngîc l¹i, quyÒn lùc nhµ níc xuÊt ph¸t tõ, cã
nguån gèc tõ nh©n d©n, tøc chÝnh thÓ ®ã lµ céng hoµ.
Tõ sù ph©n tÝch kh¸i niÖm chÝnh thÓ, ta thÊy chÝnh thÓ lµ néi dung c¬ b¶n
cña mçi b¶n hiÕn ph¸p - ®¹o luËt c¬ b¶n cã hiÖu lùc ph¸p lý tèi cao cña mçi nhµ
níc.
NhiÖm vô quan träng bËc nhÊt cña mçi b¶n HiÕn ph¸p lµ ph¶i lùa chän ®îc m« h×nh c¬ cÊu tæ chøc nhµ níc phèi hîp víi c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ,
x· héi cña ®Êt níc, còng nh ph¶i phï hîp víi c¸c yÕu tè kh¸c, nh: truyÒn thèng,
lÞch sö; xu híng cña thêi ®¹i, t¬ng quan lùc lîng giai cÊp; tr×nh ®é ph¸t triÓn cña
lùc lîng s¶n xuÊt.v.v... Nhng chóng ta ph¶i thÊy r»ng mäi m« h×nh tæ chøc nhµ
níc chØ ®øng ë møc ®é t¬ng ®èi. Cã m« h×nh thÝch hîp víi nhµ níc nµy, nhng
khi vËn dông vµo nhµ níc kh¸c th× nã l¹i c¶n trë sù ph¸t triÓn cña ®Êt níc. Trong
mét ®Êt níc, ë trong thêi kú nµy, viÖc ¸p dông m« h×nh ®ã lµ phï hîp, nhng
trong giai ®o¹n kh¸c, còng m« h×nh ®ã mµ chóng ta ®em ¸p dông l¹i kh«ng cßn
phï hîp n÷a. §ã lµ bëi v×, nh phÇn trªn ®· nãi, h×nh thøc nhµ níc bÞ quy ®Þnh
bëi kiÓu nhµ níc, tøc lµ bÞ quy ®Þnh bëi c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi mµ nã tån
t¹i, ph¸t triÓn.
XÐt vÒ mÆt lÞch sö, th× HiÕn ph¸p víi t c¸ch lµ mét ®¹o luËt c¬ b¶n cña
nhµ níc, ®ã lµ kÕt qu¶ ®Êu tranh cña nh©n lo¹i nh»m v¬n tíi sù tù do vµ b×nh
®¼ng chèng l¹i chÕ ®é phong kiÕn chuyªn chÕ víi quyÒn lùc v« h¹n ®Þnh cña
nhµ níc, víi ph¬ng ph¸p thµnh lËp nªn nhµ níc thÕ tËp, truyÒn ng«i. Kh¼ng ®Þnh
quyÒn lùc nhµ níc kh«ng do thÇn bÝ, kh«ng do khiÕn ®Þnh kh«ng cña riªng mét
c¸ nh©n, mét thÕ lùc nµo, mµ kh¼ng ®Þnh quyÒn lùc nhµ níc thuéc vÒ nhµ níc,
cã nguån gèc tõ nh©n d©n, kh¼ng ®Þnh nh©n d©n cã quyÒn gia vµo vÞªc thµnh lËp
ra c¸c c¬ quan nhµ níc, tham gia gi¶i quyÕt c¸c c«ng viÖc cña nhµ níc. TÊt
nhiªn, thña ban ®Çu côm tõ "nh©n d©n" ë ®©y kh«ng ph¶i ®îc dïng ®Ó chØ qu¶ng
®¹i quÇn chóng, mµ l¹i chØ bao gåm nh÷ng ngêi cã ®Þa vÞ trong x· héi vµ nh÷ng
ngêi cã tµi s¶n. Trong c¸c cuéc c¸ch m¹ng tµi s¶n, giai cÊp tµi s¶n ®· gi¬ng cao
c¸c khÈu hiÖu tù do, d©n chñ nh»m tËp hîp lùc lîng quÇn chóng réng r·i ®Ó
®¸nh ®æ chÕ ®é phong kiÕn nhê ®ã mµ lµm nªn ®îc c¸c cuéc c¸ch m¹ng tµi s¶n.
§Ó h¹n chÕ quyÒn lùc v« h¹n ®Þnh cña nhµ vua, giai cÊp tµi s¶n ®· thiÕt
lËp nªn nh÷ng c¬ quan kh¸c (nh÷ng thiÕt chÕ d©n chñ) tån t¹i bªn c¹nh nhµ vua
nh»m tõng bíc h¹n chÕ quyÒn lùc cña «ng vua ®ã. §èi víi nh÷ng níc mµ lùc lîng c¸ch m¹ng giai cÊp tµi s¶n kh«ng ®ñ m¹nh ®Ó ®¸nh ®æ hoµn giai cÊp phong
kiÕn cha toµn bÞ suy yÕu, tÊt yÕu dÉn ®Õn chç tho¶ hiÖp ®Ó h©n chia quyÒn lùc
gi÷a giai cÊp tµi s¶n vµ giai cÊp phong kiÕn. ViÖc h¹n chÕ quyÒn lùc cña giai cÊp
phong kiÕn còng cã nghÜa lµ viÖc tæ chøc quyÒn lùc ph¶i ®îc mét v¨n b¶n cã
hiÖu lùc ph¸p lý tèi cao quy ®Þnh, ®ã lµ HiÕn ph¸p. Cßn ®èi víi nh÷ng níc mµ ë
®ã, giai cÊp tµi s¶n ®ñ m¹nh ®Ó lËt ®æ sù thèng trÞ phong kiÕn, sau khi chÕ ®é
phong kiÕn sôp ®æ, hä thiÕt lËp nªn nhµ níc tµi s¶n víi tuyªn bè táng HiÕn ph¸p
cña m×nh lµ quyÒn lùc thuéc vÒ nh©n d©n, xuÊt ph¸t tõ nh©n d©n. Vµ v¨n b¶n
dïng ®Ò quy ®Þnh c¸ch thøc tæ chøc quyÒn lùc ®ã chÝnh lµ HiÕn ph¸p.
Do vËy, ban ®Çu ®èi tîng ®iÒu chØnh cña HiÕn ph¸p chØ trong khu«n khæ
quy ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn viÖc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc tèi cao
thÓ hiÖn nguyªn t¾c ph©n chia quyÒn lùc nhµ níc gi÷a c¸c c¸nh quyÒn lùc: lËp
10
ph¸p, hµnh ph¸p, t ph¸p. Tæng thÓ nh÷ng quy ®Þnh vµ nguyªn t¾c vÒ c¸ch thøc
tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc ë trung ¬ng cho phÐp chóng ta vÏ nªn m« h×nh tæ
chøc nhµ níc, mèi quan hÖ gi÷a c¸c c¬ quan nhµ níc ®ã víi nhau còng nh nãi
lªn nguån gèc cña quyÒn lùc nhµ níc. Khi xem xÐt m« h×nh nµy (chÝnh thÓ),
khoa häc luËt HiÕn ph¸p chØ tËp trung nghiªn cøu c¸c c¬ quan nhµ níc ë trung ¬ng. Nguyªn thñ quèc gia; lËp ph¸p; hµnh ph¸p; t ph¸p. Tríc hÕt lµ nguyªn thñ
quèc gia, sau ®Êy lµ M«Ý quan hÖ cña nguyªn thñ quèc gia víi c¸c c¬ quan
kh¸c nh»m thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ níc.
Tõ ®©y cã thÓ ®a ra kÕt luËn: Díi gãc ®é LuËt HiÕn ph¸p, chÝnh thÓ lu«n
lu«n lµ néi dung chñ yÕu cña mäi b¶n hiÕn ph¸p "ChÕ ®é chÝnh trÞ vµ tæ chøc bé
m¸y lµ bé phËn chñ yÕu vµ nhiÒu khi lµ néi dung duy nhÊt cña HiÕn ph¸p". [44;
26].
Trong mät b¶n HiÕn ph¸p, ChÝnh phñ cã thÓ ®îc quy ®Þnh thµnh mét chÕ
®é riªng biÖt mang tÝnh nguyªn t¾c hoÆc kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ®îc quy ®Þnh
trong mét ch¬ng, mét môc nhÊt ®Þnh cña HiÕn ph¸p. Nhng vÒ b¶n chÊt nã ®Òu
nãi lªn c¸ch thøc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc.
ChÝn v× vËy, HiÕn ph¸p lµ b¶n v¨n quy ®Þnh viÖc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc, ®ång thêi còng lµ v¨n b¶n h¹n chÕ quyÒn lùc nhµ níc, còng chÝnh lµ v¨n b¶n
kh¼ng ®Þnh quyÒn lùc thuéc vÒ nh©n d©n. V× vËy, cã thÓ nãi r»ng, HiÕn ph¸p lµ
b¶n v¨n kh¼ng ®Þnh viÖc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc thuéc vÒ nh©n d©n. [14; 16].
§©y lµ ®èi tîng ®iÒu chØnh, néi dung c¬ b¶n cña HiÕn ph¸p cæ ®iÓn. §Ó
nghiªn cøu, xem xÐt mét vÊn ®Ò ngoµi viÖc nghiªn cøu vÊn ®Ò mét c¸ch thùc
t¹i, trùc tiÕp nhiÒu khi chóng ta ph¶i ®i tõ nguån gèc, lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t
triÓn cña chóng. Cã nh vËy, vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu míi ®îc soi räi thÊu ®¸o, míi
t×m ra ®îc ch©n lý ®Ých thùc. HiÕn ph¸p Mü lµ b¶n HiÕn ph¸p nhiÒu tuæi nhÊt, ®îc biÕt nhiÒu nhÊt vµ còng lµ b¶n HiÕn ph¸p thµnh c«ng nhÊt hiÖn nay xÐt trÓn
ph¬ng diÖn tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc. §Ó h¬n 200 n¨m qua tõ khi ®îc x©y
dùng vµ ban hµnh mµ nh÷ng ®iÒu quy ®Þnh trong HiÕn ph¸p vÉn cßn nguyªn gi¸
trÞ, cã hiÖu lùc trªn thùc tÕ, ph¸t huy hiÖu qu¶ to lín trong vÊn ®Ò trong vÊn ®Ò
tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc nãi riªng vµ ph¸t triÓn ®Êt níc nãi chung. B¶n HiÕn
ph¸p ®Çu tiªn cña thÕ giíi còng cã ®èi tîng ®iÒu chØnh hÑp, tøc lµ chØ ®iÒu chØnh
nh÷ng vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn viÖc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc. HiÕn ph¸p nµy,
lóc ban ®Çu chØ bao gåm 7 ®iÒu, trong ®ã cã 3 ®iÒu quy ®Þnh vÒ quyÒn lùc lËp
ph¸p, quyÒn lùc hµnh ph¸p, quyÒn lùc t ph¸p, mét vµi ®iÒu quy ®Þnh vÒ mèi
quan hÖ gi÷a nhµ níc trung ¬ng vÒ nhµ níc ®Þa ph¬ng. Riªng lÜnh vùc quyÒn,
ban ®Çu kh«ng ®îc HiÕn ph¸p quy ®Þnh, v× vËy b¶n HiÕn ph¸p ph¶i bæ sung
b»ng tu chÝnh ¸n thø nhÊt bao gåm 10 kho¶n vµo n¨m 1791.
Trªn thÕ giíi hiÖn nay cã kho¶ng gÇn 200 quèc gia vµ vïng l·nh thæ th×
hÇu hÕt c¸c nhµ níc ®ã ®Òu cã HiÕn ph¸p. HiÕn ph¸p cña c¸c níc t b¶n, ®Æc biÖt
lµ c¸c níc t b¶n opt chñ yÕu tËp trung quy ®Þnh vÊn ®Ò tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc, quyÒn con ngêi, quyÒn c«ng d©n. §Æc ®iÓm nµy thÓ hiÖn, néi dung c¬ b¶n
mµ c¸c HiÕn ph¸p quy ®Þnh lµ vÊn ®Ò chÝnh thÓ nhµ níc - Mét néi dung c¬ b¶n
quan träng cña HiÕn ph¸p.
Theo häc gi¶ B. Jenes vµ D.Kvanagh "HiÕn ph¸p lµ mét v¨n b¶n thÓ hiÖn
tÝnh thÈm vµ ®êng lèi chÝnh trÞ". Häc gi¶ Beloff vµ G.Peele cho r»ng "HiÕn ph¸p
lµ tæng thÓ c¸c quy ®Þnh ®iÒu chØnh vµ ph©n ®Þnh sù ph©n chia quyÒn lùc trong
hÖ thèng chÝnh trÞ". Häc gi¶ ngêi §øc K.Hessc cho r»ng, HiÕn ph¸p lµ trËt tù
ph¸p luËt c¬ b¶n, HiÕn ph¸p ghi nhËn nh÷ng nguyªn t¾c chØ ®¹o cho viÖc thiÕt
lËp c¬ cÊu chÝnh trÞ thèng nhÊt vµ ®Ó x¸c ®Þnh nhiÖm vô cña nhµ níc, t¹o c¬ së
cho viÖc gi¶i quyÕt c¸c tranh chÊp trong x· héi".[41; 31 - 32].
Trong HiÕn ph¸p cña c¸c níc x· héi chñ nghÜa vµ c¸c níc Ch©u ¢u ph¸t
triÓn, ngoµi nh÷ng néi dung quy ®Þnh m« h×nh tæ chøc quyÒn lùc n«ng nghiÖp
quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n, cßn quy ®Þnh nhiÒu vÊn ®Ò kh¸c n÷a nh
kinh tÕ, v¨n ho¸, gi¸o dôc, an ninh quèc phßng...
11
Trong c¸c gi¸o tr×nh cña c¸c nhµ luËt häc cña Liªn X« cò cã kh«ng Ýt
nh÷ng kh¸i niÖm vÒ luËt HiÕn ph¸p (luËt nhµ níc): "LuËt Nhµ níc X« ViÕt, lµ
tæng thÓ c¸c quy ph¹m ph¸p luËt quy ®inh c¬ së x· héi vµ chÝnh trÞ cña Liªn
bang céng hoµ x· héi chñ nghÜa, hÖ thèng chÝnh trÞ, hÖ thèng kinh tÕ, hÖ thèng
x· héi, chÝnh s¸ch ngo¹i giao, hÖ thèng vµ nh÷ng nguyªn t¾c ho¹t ®éng cña c¸c
c¬ quan quyÒn lùc, qu¶n lý, xÐt xö, tr×nh tù thµnh lËp, nh÷ng nguyªn t¾c tæ chøc
vµ ho¹t ®éng cña c¸c X« ViÕt ®¹i biÓu nh©n d©n, hÖ thèng bÇu cö vµ trùc tiÕp
®iÒu chØnh nh÷ng mèi quan hÖ liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh tæ chøc vµ thiÕt lËp chÝnh
quyÒn nh©n d©n." [14; 9].
Hay, cã mét ®Þnh nghÜa kh¸c: "HiÕn ph¸p lµ tæng thÓ c¸c quy ph¹m ph¸p
luËt ®îc Nhµ níc ban hµnh hoÆc ®îc thõa nhËn, nh»m ®iÒu chÝnh c¸c mèi quan
hÖ x· héi cã liªn qua ®Õn viÖc x¸c ®Þnh chÕ ®é chÝnh trÞ, chÕ ®é kinh tÕ v¨n ho¸,
x· héi an ninh quèc phßng, quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n, nh÷ng
nguyªn nh©n c¬ b¶n cña viÖc tæ chøc c¸c c¬ quan nhµ níc". [14; 8].
So víi HiÕn ph¸p cæ ®iÓn, (HiÕn ph¸p cã ®Þnh nghÜa hÑp) c¸c ®Þnh nghÜa
HiÕn ph¸p nªn trªn ®îc gäi lµ HiÕn ph¸p ë n nghÜa réng hay HiÕn ph¸p x· héi.
Tøc lµ, so víi HiÕn ph¸p cæ ®iÓn (HiÕn ph¸p ë nghÜa hÑp) chØ quy ®Þnh viÖc tæ
chøc quyÒn lùc nhµ níc ë tÇm vÜ m«, th× HiÕn ph¸p ë nghÜa réng ngoµi néi dung
h¹n hÑp ®ã chóng cßn ®îc më réng sang rÊt nhiÒu lÜnh vùc quan hÖ x· héi kh¸c
nhau.
ChÝnh ®Þnh nghÜa nµy lµm cho ®èi tîng ®iÒu chØnh cña luËt HiÕn ph¸p vît
ra khá ph¹m vi mét ngµnh luËt g©y rÊt nhiÒu khã kh¨n cho viÖc hiÓu vµ lËn gi¶i
chung. [14; 11].
Trong lÞch sö lËp biÕn, viÖc th«ng qua nh÷ng b¶n HiÕn ph¸p nh vËy thëng
x¶y ra víi c¸c nhµ níc ch©m ph¸t triÓn chø kh«ng ph¶ c¸c nhµ níc ph¸t triÓn. V×
mét nguyªn nh©n r»ng, ë c¸c nhµ níc nµy tr×nh ®é ph¸t triÓn cßn thÊp kÐm, v×
muèn híng tíi t¬ng lai mong muèn cho nhµ níc m×nh ngang hµng víi c¸c nhµ
níc ph¸t triÓn nªn b¾t buéc ph¶i cã nh÷ng quy ®Þnh mang tÝnh chÊt ®Þnh híng.
H¬n n÷a, ë c¸c nhµ níc nµy, nhµ níc thêng cã quan ®iÓm lµ ph¶i tËp trung mäi
thø vµo nhµ níc.
§èi víi c¸c níc x· héi chñ nghÜa, cßn cã mét lý do kh¸ch quan n÷a. §ã
lµ trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi víi t tëng chñ quan, nãng véi, duy ý
chÝ, víi nhËn thøc cò cña chóng ta muèn tiÕn nhanh, tiÕn m¹nh lªn chñ nghÜa x·
héi ®· véi vµng xo¸ ná c¶ mét chÕ ®é t h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt, vèn vÉn cßn nhiÒu
tiÒm n¨ng cña sù ph¸t triÓn x· héi, chóng ta ®· nhµ níc ho¸ nhiÒu ho¹t ®éng ®¬n
thuÇn chØ mang tÝnh x· héi. NhËn thøc ®ã ®· dÉn ®Õn quan ®iÓm ph¶i tËp trung
mäi thø vµo nhµ níc. DÉn ®Õn ph¶i ®îc thÓ chÕ ho¸ trong mét ®¹o luËt cã hiÖu
lùc ph¸p lý tèi cao.
Tõ nh÷ng ®iÒu ph©n tÝch ë trªn, ®Ó muèn kh¼ng ®Þnh mét ®iÒu r»ng ChÝnh
thÓ lµ néi dung c¬ b¶n, trong t©m cña HiÕn ph¸p vµ nghiªng vÒ luËt HiÕn ph¸p ë
nghÜa cæ ®iÓn chØ lµ v¨n b¶n quy ®Þnh viÖc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc, cã môc
®Ých x¸c ®Þnh chÕ ®é chÝnh trÞ trong ®ã chÝnh thÓ lµ träng t©m. C«ng viÖc HiÕn
ph¸p cã quy ®Þnh c¶ chÕ ®é kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi, an ninh quèc phßng th× ®ã
ch¼ng qua lµ c¬ së cña viÖc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc. [14; 23]. Khi nghiªn cøu
chÝnh thÓ nhµ níc chóng ta kh«ng thÓ kh«ng nghiªn cøu chÕ ®é chÝnh trÞ. Hai
kh¸i niÖm nµy g¾n bã h÷u c¬ víi nhau nhiÒu khi kh«ng cã sù ph©n biÖt. Díi gèc
®é LuËt HiÕn ph¸p. cã thÓ thÊy chÕ ®é chÝnh trÞ ®ång nhÊt víi chÝnh thÓ nhµ níc.
ChÕ ®é chÝnh trÞ lµ mét bé phËn cÊu thµnh nªn chÕ ®é x· héi. ChÝnh thÓ lµ
c«ng viÖc cña nhµ níc, c«ng viÖc cña x· héi. V× vËy, cã thÓ nãi r»ng, ho¹t ®éng
cña nhµ níc ®Ò lµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ, vµ ®Òu gãp phÇn t¹o nªn chÕ ®é chÝnh trÞ.
Trong x· héi cã giai cÊp, c«ng viÖc cña nhµ níc lµ c«ng viÖc chñ yÕu cña x· héi
nªn chÕ ®é chÝnh trÞ lµ chÕ ®é thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ níc.
Trong khoa häc ph¸p lý cña Liªn X« cò, ngêi ta thêng gäi c¸c ph¬ng
ph¸p, biÖn ph¸p thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ níc lµ chÕ ®é chÝnh trÞ. Hay nãi mét
12
c¸ch kh¸c, chÕ ®é chÝnh trÞ lµ h×nh thøc nhµ níc ®îc thÓ hiÖn th«ng qua tæng thÓ
c¸ biÖn ph¸p, c¸c ph¬ng ph¸p mµ c¸c c¬ quan nhµ níc còng nh ngêi ®¹i diÖn c¸c
c¬ quan nhµ níc dïng ®Ó thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ níc. [30; 106].
ChÕ ®é chÝnh trÞ lµ toµn bé c¸c ph¬ng ph¸p, c¸ch thøc, ph¬ng tiÖn mµ c¸c
c¬ quan nhµ níc sö dông ®Ó thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ níc. [19; 61]. ChÕ ®é chÝnh
trÞ thÓ hiÖn nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nhµ níc tõ gãc ®é d©n chñ hay phi d©n chñ, c¸c
quyÒn tù do d©n chñ cña c«ng d©n, møc ®é tham gia cña hä vµo viÖc thiÕt lËp
c¸c c¬ quan chÝnh quyÒn nhµ níc vµ thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch cña nhµ níc. Nh©n
tè chñ ®¹o trong chÕ ®é chÝnh trÞ lµ ph¬ng ph¸p cai trÞ vµ qu¶n lý x· héi cña giai
cÊp cÇm quuÒn. C¸c chÕ ®é chÝnh trÞ cña c¸c nhµ níc trong lÞch sö rÊt ®a d¹ng,
nhng tùu trung l¹i chóng gåm hai lo¹i chÝnh: chÕ ®é ph¶n d©n chñ vµ chÕ ®é d©n
chñ.
ViÖc tæ chøc chÝnh quyÒn nhµ níc hay viÖc tæ chøc nhµ níc lµ mét yÕu tè
c¬ b¶n quan träng x¸c ®Þnh nªn chÕ ®é chÝnh trÞ cña mçi mét chÕ ®é x· héi. V×
vËy, cã thÓ nãi r»ng HiÕn ph¸p lµ ®¹o luËt x¸c ®Þnh chÕ ®é chÝnh trÞ. Mçi mét
b¶n HiÕn ph¸p ph¶i t×m cho m×nh mét chÕ ®é chÝnh trÞ phï hîp. Sù phï hîp cña
nã sÏ lµ ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn cña x· héi, vµ ngîc l¹i sÏ lµ c¬ së cho viÖc
kiÌm h·m sù ph¸t triÓn cña x· héi.
Khi xem xÐt díi gãc ®é LuËt HiÕn ph¸p, chÕ ®é chÝnh trÞ lµ tæng thÓ c¸c
quy ®Þnh cã tÝnh nguyªn t¾c lµ nÒn t¶ng cho mäi n¶n HiÕn ph¸p. §ã lµ nh÷ng
quy ®Þnh nãi vÒ b¶n chÊt nhµ níc, nguån gèc nhµ níc, nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n
vÒ tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña bé m¸y nhµ níc. Nh÷ng vÊn ®Ò quy ®Þnh h×nh thøc
tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc. Do ®ã, chÕ ®é chÝnh trÞ bao gåm hai yÕu tè cÊu
thµnh. Thø nhÊt, chÕ ®é chÝnh trÞ lµ chÕ ®é nhµ níc cña ai, phôc vô cho giai cÊp
tÇng líp nµo trong x· héi. ChÕ ®é chÝnh trÞ ë gi¸c ®é chung thÓ hiÖn møc ®é
tham gia hay kh«ng tham gia cña quÇn chóng nh©n d©n lao ®éng vµo c¸c c«ng
viÖc cña nhµ níc, t¹o ra hai chÝnh thÓ c¬ b¶n lµ qu©n chñ vµ céng hoµ t¬ng øng
víi hai chÕ ®é chÝnh thÓ c¬ b¶n lµ qu©n chñ vµ céng hoµ t¬ng øng víi hai chÕ
®é chÝnh trÞ lµ d©n chñ vµ ph¶n d©n chñ. Thø hai, lµ h×nh thøc tæ chøc c¸c c¬
quan quyÒn lùc tèi cao, c¬ cÊu, tr×nh tù thµnh lËp vµ mèi liªn hÖ gi÷a chóng víi
nhau cho phÐp chóng ta x¸c ®Þnh c¸c lo¹i h×nh kh¸c nhau cña chÕ ®é qu©n chñ
vµ céng hoµ. Hai yÕu tè trªn cÊu thµnh chÝnh thÓ nhµ níc, vµ lµ nh÷ng yÕu tè
quan träng t¹o nªn chÕ ®é chÝnh trÞ.
Víi ý nghÜa nh vËy, chÕ ®é chÝnh trÞ cã quan hÖ rÊt chÆt chÏ tíi b¶n chÊt
nhµ níc, néi dung ho¹t ®éng. Nhng ®ång thêi, nã c¬ quan hÖ mËt thiÕt tíi ®êi
sãng chÝnh trÞ cña x· héi nãi chung, vµ v× vËy nã ¶nh hëng trùc tiÕp tíi h×nh thøc
nhµ níc, mµ tríc hÕt lµ h×nh thøc chÝnh thÓ. Nh "Nh vËy cã thÓ nãi r»ng, néi
dung cña HiÕn ph¸p lµ x©y dùng chÝnh thÓ cña mçi quèc gia còng chÕ ®é chÝnh
trÞ cña mçi quèc gia. C¸c thuËt ng÷ "ChÝnh thÓ", "ChÕ ®é chÝnh trÞ" trong nhiÒu
s¸ch b¸o kh«ng cã sù ph©n biÖt". [14; 20].
Tãm l¹i, ®Ó hiÓu biÕt mét c¸ch cÆn kÏ h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc, chóng
ta kh«ng thÓ ph©n tÝch chÝnh thÓ nhµ níc th«ng qua c¸ch thøc tæ chøc, c¬ cÊu
c¸c c¬ quan nhµ níc, mµ cÇn ph¶i hiÓu ®îc c¸c biÖn ph¸p, ph¬ng ph¸p thùc hiÖn
quyÒn lùc nhµ níc. Bëi vËy, khi nghiªn cøu chÝnh thÓ nhµ níc, ®iÒu quan träng
lµ kh«ng chØ x¸c ®Þnh ®ã lµ nhµ níc qu©n chñ hay céng hoµ, mµ cßn cÇn x¸c
®Þnh chÕ ®é chÝnh trÞ cña nhµ níc ®ã. ChØ khi ®ã, chóng ta míi chÝnh x¸c ®Þnh
ho¸ ®îc h×nh thøc nhµ níc cña nã.
1.3. Ph©n lo¹i h×nh thøc chÝnh thÓ
Khi ph©n tÝch c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ, chñ yÕu chóng ta tËp trung vµo m«
h×nh nhµ níc, tr×nh tù thµnh lËp, c¬ cÊu tæ chøc cña c¸c c¬ quan nhµ níc ë trung
¬ng. Nguyªn thñ quèc gia; lËp ph¸p; hµnh ph¸p; t ph¸p. Trong ®ã ®Çu tiªn chóng
ta xem xÐt nguyªn thñ quèc gia , sau ®ã lµ mèi quan hÖ gi÷a nguyªn thñ quèc
gia víi c¸c c¬ quan nhµ níc kh¸c.
13
Do ®ã, ®Ó ph©n biÖt c¸c m« h×nh chÝnh thÓ nhµ níc, tríc hÕt chóng ta dùa
vµo c¸ch thøc thµnh lËp hay lµ nguån gèc cña nguyªn thñ quèc gia còng nh
chøc n¨ng, nhiÖm vô, quyÒn h¹n cña chøc vô ®ã.
Dùa trªn c¬ së ®ã, h×nh thøc chÝnh thÓ ®îc bao gåm hai d¹ng c¬ b¶n lµ
chÝnh thÓ qu©n chñ vµ chÝnh thÓ céng hoµ. ChÝnh thÓ qu©n chñ lµ chÝnh thÓ mµ
ë ®ã nguyªn thñ quèc gia do thÕ tËp quyÒn ng«i mµ ra, quyÒn lùc nhµ níc cã
nguån gèc thÇn bÝ, tõ câi h v« do thîng ®Õ ®Þnh ®o¹t - ë ®ã,. quyÒn lùc nhµ níc
tèi cao tËp trung toµn bé hay mét phÇn trong tay ngêi ®øng ®Çu nhµ níc (vua,
hoµng ®Õ...) vµ nhµ níc ®ã lµ nhµ níc qu©n chñ. ChÝnh thÓ céng hoµ lµ chÝnh thÓ
mµ nguyªn thñ quèc gia do bÇu cö (trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp) lËp nªn vµ nguån
gèc ecña quyÒn lùc nhµ níc xuÊt ph¸t tõ nh©n d©n. QuyÒn lùc nhµ níc ®îc thùc
hiÖn bëi c¸c c¬ quan ®¹i diÖn do bÇu ra trong mét thêi h¹n nhÊt ®Þnh, vµ nhµ níc
®ã gäi lµ nhµ níc céng hoµ.
ChÝnh thÓ qu©n chñ ®îc chia thµnh qu©n chñ tuyÖt ®èi mµ quyÒn lùc nhµ
níc tËp trung vµo ngêi ®øng ®Çu nhµ níc Vua, hoµng ®Õ... Cã quyÒn h¹n v« ®Þch
mµ kh«ng bÞ h¹n chÕ bëi bÊt cø mét giai cÊp mét thÕ lùc quyÒn thÕ hay mét c¸
nh©n nµo. Cßn trong nhµ níc qu©n chñ h¹n chÕ, quyÒn lùc nhµ níc tèi cao
kh«ng nh÷ng ®îc trao cho ngêi ®øng ®Çu nhµ níc mµ ßcn ®îc trao (®îc ph©n
chia) cho c¸c c¬ quan cÊp cao kh¸c mét c¸ch h¹n chÕ, VÝ dô nghÞ viÖn trong
chÝnh thÓ qu©n chñ lËp hiÕn hay héi nghÞ ®¹i diÖn ®¼ng cÊp thêng thÊy xuÊt hiÖn
trong mét sè nhµ níc phong kiÕn.
Trong chÝnh thÓ qu©n chñ h¹n chÕ (qu©n chñ lËp hiÕn) l¹i ®îc chia ra
thµnh hai h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc: qu©n chñ nhÞ nguyªn vµ qu©n chñ ®¹i
nghÞ.
Qu©n chñ nhÞ nguyªn lµ lo¹i h×nh tæ chøc nhµ níc, trong ®ã quyÒn lùc nhµ
níc ®îc chia ®Òu cho hai c¬ quan trong cÊu tróc quyÒn lùc nhµ níc, ®ã lµ quyÒn
lùc cña c¸ nh©n vua vµ quyÒn lùc cña tËp thÓ nghÞ viÖn. §©y lµ lo¹i h×nh chÝnh
thÓ nhµ níc xuÊt hiÖn sau c¸c cuéc c¸ch m¹ng tµi s¶n, lµ m« h×nh tæ chøc nhµ níc chuyÓn tiÕp tù nhµ níc phong kiÕn sang nhµ níc tµi s¶n vµ nã tån tÞa kh«ng
l©u trong thùc tÕ. C¸c bé trëng ®Òu do vua bæ nhiÖm, võa chÞu tr¸ch nhiÖm tríc
nhµ vua, võa chÞu tr¸ch nhiÖm tríc nghÞ viÖn.
H×nh thøc nhµ níc qu©n chñ h¹n chÕ thø hai lµ qu©n chñ ®¹i ngh ë chÝnh
thÓ nµy, nguyªn thñ quèc gia lµ vÞ hoµng ®Õ ®îc thµnh lËp theo ph¬ng thøc thÕ
tËp, truyÒn ng«i kÕ thõa con ch¸u. Bé m¸y hµnh ph¸p ®îc thµnh lËp vµ ho¹t
®éng khi nµo vÉn cßn cã tÝn nhiÖm cña nghÞ viÖn.
ChÝnh thÓ céng hoµ còng cã hai h×nh thøc chñ yÕu lµ céng hoµ d©n chñ vµ
céng hoµ quý téc. Trong nhµ níc céng hoµ d©n chñ, ph¸p luËt quy ®Þnh quyÒn
cña c«ng d©n tham gia bÇu cö thµnh lËp vµ c¸c c¬ quan ®¹i diÖn cña nhµ níc.
Trong nhµ níc céng hoµ quý téc (díi chÕ ®é n« lÖ vµ chÕ ®é phong kiÕn) quyÒn
tham gia bÇu cö ®Ó thµnh lËp c¸c c¬ quan ®¹i diÖn cña nhµ níc chØ dµnh riªng
cho giíi quý téc vµ nh÷ng ngêi cã cña vµ quyÒn ®ã ®îc quy ®Þnh trong ph¸p
luËt.
ChÝnh thÓ quan chñ vµ chÝnh thÓ céng hoµ trong nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö
cô thÓ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c nhau phô thuéc vµo c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi
(c¬ së kinh tÕ) mµ nã tån t¹i víi c¸c kiÓu nhµ níc t¬ng øng, vµ cßn phô thuéc
vµo c¸c hoµn c¶nh cô thÓ cña tõng x· héi, nh: tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng
s¶n xuÊt; truyÒn thèng lÞch sö, v¨n ho¸, x· héi t¬ng quan lùc lîng giai cÊp,.v.v...
Do ®ã, khi ph©n biÖt c¸ h×nh thøc chÝnh thÓ kh«ng nh÷ng ph©n biÖt chóng trong
c¸c chÕ ®é n« lÖ, phong kiÕn, t b¶n, x· héi chñ nghÜa mµ cßn cã c¸c biÕn d¹ng
cña chóng phô thuéc vµo c¸i yÕu tè nªu trªn.
Tríc khi ®i vµo ph©n lo¹i c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ, ®Çu tiªn chóng ta sÏ
xem xÐt mét c¸ch kh¸i qu¸t vÊn ®Ò sù lùa chän ngêi cÇm quyÒn vµ c¬ cÊu chÝnh
quyÒn.
* Sù lùa chän ngêi cÇm quyÒn
14
Gi¸ trÞ cña mét chÕ ®é tuú thuéc phÇn lín vµo nh÷ng ngêi cÇm quyÒn
trong chÕ ®é Êy. NÕu lùa chän ®îc nh÷ng ngêi tiªu biÓu cho chÕ ®é sÏ gióp cho
viÖc gi÷ v÷ng vµ ph¸t huy ®îc b¶n chÊt cña chÕ ®é ®ã, ®a ®Êt níc tiÕn lªn phÝa
tríc. Ngîc l¹i, nÕu nh÷ng ngêi cÇm quyÒn kh«ng ®îc lùa chän mét c¸ch thÝch
hîp vµ phï hîp víi chÕ ®é sÏ lµ mét lùc c¶n lín cho sù ph¸t triÓn cña ®Êt níc vµ
cho sù bÒn v÷ng cña chÕ ®é ®ã.
Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi nh÷ng yÕu tè truyÒn
thèng lÞch sö tr×nh ®é ph¸t triÓn... kh¸c nhau th× ph¬ng ph¸p lùa chän ngêi cÇm
quyÒn lµ kh¸c nhau. Do vËy, c¸c ph¬ng ph¸p lùa chän ngêi cÇm quyÒn ®· trë
thµnh mét trong nh÷ng nÒn t¶ng cña chÕ ®é. C¸c ph¬ng ph¸p ®îc ¸p dông cho
tíi nay, trªn ph¬ng diÖn tÝch cùc lµ nh»m ®Ó h¹n chÕ quyÒn lùc ng¨n chÆn chóng
kh«ng ®i ®Õn chç l¹m dông ®ång thêi còng lµ thùc hiÖn nh÷ng yªu s¸ch cña chñ
nghÜa tù do. XÐt ®Õn cïng, sù kh¸c biÖt s©u réng cña nh÷ng chÝnh thÓ, chÕ ®é
chÝnh trÞ kh¸c nhau lµ dùa trªn ph¬ng thøc, c¸ch thøc nh÷ng ngêi cÇm quyÒn cã
xuÊt ph¸t tõ nh÷ng h×nh thøc tù do, d©n chñ hay kh«ng.
Trong lÞch sö ®· tån t¹i nhiÒu ph¬ng ph¸p, c¸ch thøc ®Ó lùa chän nh÷ng
ngêi cÇm quyÒn cña mét quèc gia ph¬ng ph¸p truyÒn ng«i kÕ vÞ, bÇu cö tù do,
bÇu cö héi ®ång tuyÓn tr¹ch lùa chän, hay do dù chinh phôc b»ng vâ lùc.v.v...
Chung quy l¹i, ngêi ta cã thÓ tËp hîp nh÷ng ph¬ng ph¸p trªn thµnh hai lo¹i ph¬ng ph¸p c¬ b¶n. Thø nhÊt, nÕu viÖc lùa chän nh÷ng ngêi cÇm quyÒn ®îc giao
cho d©n chóng (cã thÓ b»ng h×nh thøc trùc tiÕp gi¸n tiÕp) th× ph¬ng ph¸p nµy ®îc gäi lµ d©n chñ. Thø hai lµ, nÕu sù lùa chän ®ã ®· lät khái tay d©n chóng mµ
r¬i vµo mét hoÆc mét sè c¸ nh©n hay nh÷ng nhãm ngêi cã thÕ lùc th× ®ã lµ ph¬ng ph¸p phi d©n chñ hay ®îc mÖnh danh lµ ®éc tµi.
Nh÷ng ph¬ng ph¸p thø nhÊt (ph¬ng ph¸p d©n chñ) phï hîp víi chñ nghÜa
tù do, lµ c¬ së cña nÒn t¶ng d©n chñ bëi v× chóng lµm h¹n chÕ quyÒn lùc cña
nh÷ng ngêi cai trÞ, lµm tiªu diÖt chñ nghÜa ®éc ®o¸n c¸ nh©n. Nh÷ng ph¬ng
ph¸p thø nh× th× tr¸i l¹i, chóng thÝch nghi víi chñ nghÜa ®éc ®o¸n, chuyªn
quyÒn, lµ ®iÒu kiÖn cho nh÷ng ngêi cÇm quyÒn th©u tãm quyÒn lùc, vµ lµm teo
tãp nÒn t¶ng tù do d©n chñ. Gi÷a hai ph¬ng ph¸p ®ã, ngêi ta l¹i t×m ra nh÷ng ph¬ng ph¸p hçn hîp trung hoµ trong ®ã cã kÕt hîp cña sù lùa chän d©n chñ vµ sù
lùa chän ®éc tµi. Ngµy nay, ë nh÷ng níc cßn qu¸ l¹c hËu hay ë nh÷ng quèc gia
trong nh÷ng hoµn c¶nh lÞch sö nhÊt ®Þnh, vÝ dô ë mét sè níc thêng thÊy sù thay
®æi chÝnh quyÒn b»ng c¸ch dïng lùc lîng qu©n ®éi ®Ó lµm ®¶o chÝnh nh ë
Pakistan vµo n¨m 2000 hay n¨m 1999 ë MiÕn §iÖn.
Tr¸i l¹i, chÕ ®é d©n chñ ngµy cµng ph¸t triÓn h¬n thÓ hiÖn tÝnh quy luËt
cña sù ph¸t triÓn d©n chñ. VÒ mÆt lÞch sö chÕ ®é d©n chñ ph¸t sinh trong nh÷ng
®« thÞ nhãm thiÓu sè. §ã lµ v× r»ng, chØ nh÷ng ngêi tù do míi ®îc cã mÆt trong
c¸c héi nghÞ (c¸c thiÕt chÕ d©n chñ) ®Ó tham gia lùa chän nh÷ng ngêi ®¹i diÖn.
Nh÷ng ngêi n« lÖ vµ nh÷ng ngêi thuéc tÇng líp díi cña x· héi kh«ng ®îc hëng
bÊt cø mét quyÒn d©n sù, quyÒn chÝnh trÞ nµo.
Cïng víi sù tiÕn triÓn cña lÞch sö, chÕ ®é d©n chñ còng cã nh÷ng bíc
ph¸t triÓn th¨ng trÇm, nhng nh×n chung cha t¹o ra ®îc nh÷ng ®ét biÕn lín. Chê
®Õn khi næ ra c¸c cuéc c¸ch m¹ng tµi s¶n, tõ ®ã ®· t¹o ra bíc ngoÆt to lín cho sù
ph¸t triÓn cña chÕ ®é d©n chñ, h×nh thµnh nªn mét h×nh thøc d©n chñ míi. Mµ
giai cÊp tµi s¶n ®· tuyªn bè r»ng, tÊt c¶ quyÒn lùc thuéc vÒ nh©n d©n, nh©n d©n
tham gia vµo viÖc lùa chän nh÷ng ngêi ®¹i diÖn thµnh lËp nªn c¸c c¬ quan nhµ
níc. V× tÊt c¶ c«ng d©n kh«ng thÓ tham gia chÝnh phñ, hä sÏ ph¶i lùa chän
nh÷ng ngêi ®¹i diÖn vµo trong nghÞ viÖn, do ®ã míi cã côm tõ d©n chñ ®¹i nghÞ,
®ã lµ mét chÕ ®é d©n chñ. ChÕ ®é d© chñ ®©y cã c¬ së vµ ®ång nghÜa víi nh÷ng
cuéc bÇu cö trong mét thêi h¹n nhÊt ®Þnh nh÷ng ngêi cÇm quyÒn do d©n chóng
bÇu lªn. Nh÷ng ph¬ng ph¸p bÇu cö còng nh sè nh÷ng nghÞ viÖn (c¬ quan ®¹i
diÖn) cã thÓ kh¸c nhau ë nh÷ng níc vµ mèi quan hÖ gi÷a c¬ quan lËp ph¸p víi
c¬ quan hµnh ph¸p cã thÓ kh«ng gièng nhau do c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ kh¸c
15
nhau nhng môc ®Ých cuèi cïng lµ t¹o ra mét chÕ ®é d©n chñ khi mµ nh÷ng cuéc
bÇu cö Êy ®îc tæ chøc mét c¸ch tù do vµ thµnh thËt. Díi h×nh thøc Êy, chÕ ®é
d©n chñ lÇn ®Çu tiªn ®· trë thµnh tiªu chÝ mµ nãi quèc gia ®Òu ph¶i híng tíi,
còng lÇn ®Çu tiªn nã ®· chinh phôc hÇu hÕt c¸c níc v¨n minh.
Tõ khi ra ®êi, chÕ ®é d©n chñ ®¹i nghÞ ®· tr¶i qua hai cuéc biÕn thiªn
chÝnh: §ã lµ sù chÊp nhËn phæ th«ng ®Çu phiÕu vµ sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng §¶ng
chÝnh trÞ cã tæ chøc. Trong thêi kú kh¸ l©u sau c¸c cuéc c¸ch m¹ng tµi s¶n chÕ
®é d©n chñ chØ cã tÝnh c¸ch côc bé, phÐp kÝn, nh÷ng ngêi cÇm quyÒn ®îc bÇu
lªn chØ bëi mét sè mét thiÓu sè d©n chóng (nhng ngêi cã cña). DÇn dÇn cïng
víi sù ph¸t triÓn, sè cö tri ®îc t¨ng lªn do ¸p lùc cña nh÷ng nguyªn t¾c d©n chñ.
Tuy nhiªn, khi c¸c chÝnh ®¶ng ra ®êi vµ tham gia vµo bÇu cö th× phÇn nµo
nguyªn t¾c bÇu cö d©n chñ bÞ x©m ph¹m bëi v× nh÷ng ban l·nh ®¹o c¸c chÝnh
®¶ng cã khuynh híng muèn thay thÕ cho nh÷ng ngêi ®îc bÇu cö, hay khi sù
lùa chän nh÷ng ngêi ®¹i diÖn vµo viÖc d©n biÓu l¹i ®îc chuyÓn tõ tay cö tri qua
tay chÝnh ®¶ng. B©y giê, ta h·y nãi tíi nh÷ng chÕ ®é h÷u hîp (chÕ ®é dung hoµ
gi÷a ®éc tµi vµ d©n chñ).
Mét chÕ ®é d©n chñ ®îc gäi lµ hçn hîp khi nh÷ng ngêi cÇm quyÒn ®îc
lùa chän ph¬ng ph¸p dung hoµ. Cuéc bÇu cö kh«ng hoµn toµn bÞ lo¹i trõ, song
nã kh«ng ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh. Tuú thuéc vµo ph¬ng thøc dung hoµ ngêi ta
cã thÓ ph©n biÖt nh÷ng chÕ ®é hçn hiÖp sau: Hçn hiÖp b»ng c¸ch tiÕp nèi; hçn
hiÖp b»ng kÕt hîp, hçn hiÖp b»ng hiÖp nhÊt.
ChÝnh quyÒn ®øng bªn nhau, mét c¬ quan cã tÝnh c¸ch d©n chñ vµ mét c¬
quan cã tÝnh c¸ch chuyªn chÕ, cã thÓ ph©n biÖt chÕ ®é nµy thµnh c¸c h×nh thøc
sau ®©y:
+ Sù nèi tiÕp gi÷a mét nghÞ viÖn d©n chñ vµ mét vÞ vua cã quyÒn ®éc
®o¸n, nghÞ viÖn do nh©n d©n bÇu ra ®øng bªn c¹nh mét ng«i vua do cha truyÒn
con nèi.
+ Sù tiÕp nèi trong néi bé, c¬ quan ®¹i diÖn (nghÞ viÖn) ®îc c¬ cÊu lµm
hai viÖn: Mét viÖn do d©n bÇu ra, vµ mét viÖn ®îc chØ ®Þnh bëi mét ph¬ng ph¸p
®éc ®o¸n (nh do truyÒn ng«i thø vÞ, do tuyÓn tr¹ch hay ®îc bæ nhiÖm.v.v...)
+ Sù tiÕp nèi gi÷a nh÷ng phÇn tö d©n chñ vµ nh÷ng phÇn tö ®éc ®o¸n ë
trong cïng néi bé mét nghÞ viÖn thîng nghÞ viÖn ph¸p n¨m 1875 bªn c¹nh 225
thîng nghÞ sÜ do d©n bÇu ra, cßn cã 75 thîng nghÞ sÜ ®îc lùa chän theo lèi
tuyÓn tr¹ch).
Thø hai, chÕ ®é hçn hiÖp do kÕt hîp, lµ chÕ ®é mµ trong ®ã cã mét c¬
quan chÝnh quyÒn ®îc chØ ®Þnh theo ph¬ng ph¸p phøc t¹p võa d©n chñ, võa ®éc
®o¸n. §ã lµ trêng hîp cã cuéc "§Çu phiÕu ®Ó chuÈn y" mét chÝnh phñ ®îc lùa
chän theo mét ph¬ng ph¸p ®éc ®o¸n nµo ®ã (do bæ nhiÖm, do thÕ vÞ,...) chÝnh
phñ Êy chØ ®îc t©n phong sau mét cuéc bá th¨m cña d©n chóng (trng cÇu d©n ý)
®Ó chuÈn cña sù lùa chän ®· Ên ®Þnh tríc. VÝ dô, ë Pavec Maussarap muèn cÇm
quyÒn thªm mét nhiÖm kú n÷a ®· kh«ng tæ chøc cuéc tuyÓn cö tù do mµ ®a sù
viÖc ra tõng cÇu d©n ý mét c¸ch ¸p ®Æt.
Trong chÕ ®é hçn hiÖp do kÕt hîp mét ph¬ng ph¸p cã thÓ gäi lµ cã mét
tr×nh tù lùa chän ngîc víi ph¬ng ph¸p trªn, ®ã lµ ph¬ng thøc " ®Çu phiÕu giíi
thiÖu" sù bá phiÕu cña cö tri cã môc ®Ých ®Ò nghÞ ra (lËp danh s¸ch ra) nh÷ng
øng cö viªn ®Ó cho mét c¬ quan kh«ng ph¶i lµ do d©n bÇu cö lùa chän. VÝ dô,
®iÓn h×nh h¬n lµ viÖc lËp "danh s¸ch ®îc tÝn nhiÖm" mµ HiÕn ph¸p VIII cña níc
ph¸p ®· Ên ®Þnh. theo quy ®Þnh, díi hÕt lµ nh÷ng cö tri dù cuéc phæ th«ng ®Çu
phiÕu ®Ó lùa chän mét phÇn mêi sè ngêi cña hä lËp thµnh danh s¸ch x·, nh÷ng
ngêi trong danh s¸ch x· sÏ bÇu mét phÇn mêi sè ngêi cña m×nh ®Ó lËp danh s¸ch
quËn; råi l¹i còng theo thÓ thøc Êy mµ bÇu lªn trªn. Trong nh÷ng danh s¸ch nµy,
thîng nghÞ viÖn thµnh lËp do lèi tuyÓn tr¹ch sÏ lùa chän nh÷ng ngêi cÇm quyÒn
®Þa ph¬ng vµ nh÷ng nghÞ sÜ trong viÖn lËp ph¸p vµ viÖn hé d©n.
16
Trong nh÷ng trêng hîp trªn, viÖc bæ nhiÖm nh÷ng ngêi cÇm quyÒn ®îc
ph©n ra lµm hai gia ®o¹n: mét giai ®o¹n ®éc ®o¸n vµ mét giai ®o¹n d©n chñ.
Thø ba, chÕ ®é hçn hiÖp do hiÖp nhÊt, ë ®©y cã mét sù hoµ ®ång hoµn
toµn gi÷a nh÷ng phÇn tö d©n chñ vµ nh÷ng phÇn tö ®éc ®o¸n. ViÖc bæ nhiÖm lùa
chän nh÷ng ngêi cÇm quyÒn kh«ng thÓ lµ d©n chñ thuÇn tuý hay ®éc ®o¸n
thaïan tuý. Mét mÆt, ph¬ng ph¸p Êy ®i gÇn víi chñ nghÜa tù do v× nh÷ng ngêi
cÇm quyÒn ®îc lùa chän bëi chÝnh sè Ýt nh÷ng ngêi cÇm quyÒn kh¸c. MÆt kh¸c,
nã xa biÖt víi d©n chñ mµ híng tíi ®éc tµi vµ chØ mét sè Ýt d©n chóng ®îc tham
gia bÇu cö. Ph¬ng ph¸p nµy lµ mét ph¬ng ph¸p nh÷ng tÝnh chÊt d©n chñ vµ
nh÷ng tÝnh chÊt ®éc ®o¸n ®îc hoµ hîp lµm mét theo mét ph¬ng ph¸p ®ång nhÊt.
ChÕ ®é cuèi cïng nµy ®îc thùc hiÖn trong hÇu hÕt c¸c níc t b¶n trong
thêi kú vµ sau c¸c cuéc c¸ch m¹ng t s¶n nh lµ mét chÕ ®é giao thêi tõ ®éc tµi
®Õn d©n chñ. Bëi v×, chÕ ®é d©n chñ ®îc ph¸t triÓn, më réng theo thêi gian, Ýt
khi cã t×nh tr¹ng ®ang hoµn toµn kh«ng cã cuéc bÇu cö d©n chñ mµ bíc qua liÒn
giai ®o¹n phæ th«ng ®Çu phiÕu. Thêng thêng, quyÒn bÇu cö ban ®Çu chØ cho mét
sè ngêi cã ®Æc quyÒn, råi dÇn dÇn ®îc lan réng ®Õn nh÷ng ngêi kh¸c sau míi
ban hµnh cho tÊt c¶ c¸c c«ng d©n.
* C¬ cÊu chÝnh quyÒn
Tõ khi nhµ níc xuÊt hiÖn, víi t c¸ch lµ mét tæ chøc tËp trung nhÊt cña
quyÒn lùc chÝnh trÞ, nhµ níc thùc hiÖn chøc n¨ng qu¶n lý x· héi. Tuú thuéc vµo
tõng giai ®o¹n lÞch sö kh¸c nhau nhµ níc cã vai trß qu¶n lý x· héi kh¸c nhau,
thËm chÝ trong cïng mét hoµn c¶nh lÞch sö nhÊt ®Þnh, cã nhµ níc më réng vai
trß qu¶n lý x· héi cña m×nh, l¹i còng cã nh÷ng nhµ níc thu hÑp ph¹m vi qu¶n lý
x· héi trong nh÷ng lÜnh vùc nhÊt ®Þnh. VÝ dô, sau c¸c cuéc c¸ch m¹ng tµi s¶n,
nhµ níc tµi s¶n chØ ®ãng vai trß lµ "ngêi lÝnh gi¸o ®ªm" cho sù ph¸t triÓn cña x·
héi, ngîc l¹i trong nhËn thøc cò vÒ thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, võa lµ
mét tæ chøc liªn kinh tÕ. Nhng nh×n chung theo sù ph¸t triÓn cña lÞch sö, ë trªn
nh÷ng ph¬ng diÖn kh¸c nhau vai trß cña nhµ níc ngµy cµng ®îc më réng vµ ®îc ®Ò cao. §i ®«i víi sù gia t¨ng vai trß cña nhµ níc lµ nh÷ng chøc n¨ng míi
vµ nh÷ng vô míi mµ nhµ níc ph¶i g¸nh v¸c, ®¶m nhËn. Cïng víi sù ph¸t triÓn
cña x· héi th× chøc n¨ng, nhiÖm vô cña nhµ níc ngµy cµng nhiÒu, c¬ cÊu vµ tÝnh
chÊt cña chóng cµng ngµy cµng ®a d¹ng, phøc t¹p. §Ó cai trÞ t¬ng xøng víi
chóng. Do vËy, trªn ph¬ng diÖn tæ chøc chÝnh quyÒn, sù cÊu t¹o cña nh÷ng c¬
quan nhµ níc táng HiÕn ph¸p ngµy mét ®îc më réng vµ trë nªn ®a d¹ng, phøc
t¹p.
C¬ cÊu tæ chøc vµ mèi liªn hÖ gi÷a nh÷ng c¬ quan nhµ níc cã quan hÖ
mËt thiÕt vµ ®îc thÓ hiÖn trªn hai ph¬ng diÖn : Ph¬ng diÖn kü thuËt vµ ph¬ng
diÖn chÝnh trÞ. VÒ ph¬ng diÖn kü thuËt, mçi nhiÖm vô ph¶i ®îc ph©n phèi lµm
sao cho chóng ®îc hoµn thµnh mét c¸ch tèt nhÊt vµ ph¶i ®iÒu hßa ®îc ho¹t ®éng
cña mçi c¬ quan còng nh c¶ hÖ thèng tæ chøc nh»m b¶o ®¶m sù nhÊt trÝ vµ liªn
kÕt gi÷a chóng. VÒ ph¬ng diÖn chÝnh trÞ, c¬ cÊu tæ chøc nhµ níc ¶nh hëng s©u
réng ®Õn quyÒn hµnh mµ nhµ níc sö dông ®èi víi c«ng d©n.
Dùa vµo tÝnh chÊt vµ c¬ cÊu cña c¬ quan nhµ níc, ngêi ta ph©n chia thnµh
hai lo¹i c¬ quan chÝnh quyÒn c¬ b¶n.
Thø nhÊt,t nh÷ng c¬ quan ®¹i diÖn(nghÞ viÖn) tøc lµ nh÷ng c¬ quan lµm
viÖc theo chÕ ®é, trong ®ã, vÒ nguyªn t¾c tõng c¸ nh©n kh«ng cã quyÒn hµnh
g×.
Thø hai, hay do sù kÕt hîp cña mét ngêi vµ mét uû ban. Ngêi ta gäi lo¹i
c¬ quan nµy lµ c¬ quan hµnh ph¸p hay ChÝnh Phñ.
C¨n cø vµo sù c¸o t¹o ChÝnh Phñ, ngêi ta ph©n chia ra ba lo¹i chÝnh phñ,
hµnh ph¸p ®iÓm h×nh: ChÕ ®é nhÊt quyÒn; chÕ ®é chÊp chÝnh; chÕ ®é hëng
quyÒn. Sau ®©y chóng ta sÏ lÇn lît nghiªn cøu, t×m hiÓu tõng chÕ ®é:
ChÕ ®é nhÊt quyÒn : trong chÕ ®é nµy, «ng vua nhµ ®éc tµi vÞ hoµng ®Õ
hay vÞ tæng thèng ...,nh÷ng c¸ nh©n nµy th©u tãm tÊt c¶ quyÒn hµnh chÝnh phñ
17
vµo tay m×nh. vÒ môch ®Ých, chÕ ®é nµy ®îc lùa chän nh»m t¨ng cêng cho c«ng
quyÒn , quyÒn lùc tËp trung, tøc lµ t¨ng quyÒn lùc. Tuy nhiªn, quyÒn lùc cña
ChÝnh Phñ ®îc khuyÕch tr¬ng nhiÒu hay Ýt vµ quyÒn lùc ®ã cã nguån gèc xuÊt
ph¸t tõ ®Çu còng nh mét quan hÖ cña ChÝnh Phñ víi c¸c c¬ quan nhµ níc kh¸c
tuú thuéc vµo chÕ ®é nhÊt quyÒn nµy lµ chÕ ®é qu© chñ ®éc tµi hay chÕ ®é.......
Tæng thèng (d©n chñ ). ChÕ ®é chÊp hµnh: QuyÒn lùc nhµ níc trong chÕ ®é nµy
tËp trung vµo trong tay hai ngêi ®îc liªn kÕt víi nhau, b×nh ®¼ng vÒ quyÒn hµnh
vµ uy thÓ, hä ph¶i cïng nhau quyÕt ®Þnh míi cã gi¸ trÞ, nÕu mét bªn chèng ®èi
l¹i sÏ lµm t« liÖt tÊt c¶ c¸c s¸ng kiÕn cña bªn kia. Ngµy nay, chÕ ®é nµy kh«ng
cßn tån t¹i n÷a, tríc ®©y nã tån t¹i ë nhµ níc La m·i cæ ®¹i,vµ t¸i sinh ë nhµ níc
ph¸p th¸ng 6 ®Õn nay 11 n¨m 1943 khi ban gi¶i phãng quèc gia ph¸p ®Æt díi
quyÒn hai vÞ tíng: DeGaulie vµ Giraud
ChÕ ®é chÊp chÝnh thÞnh hµnh h¬n c¶ lµ giao quyÒn phã ChÝnh phñ cho
mét nhãm Ýt ngêi vµ cã hai ®Æc ®iÓm: Tríc hÕt, lµ kh«ng cã mét ngêi Chñ TÞch
trong tËp thÓ quyÒn lùc, kh«ng cã l¸ ch¾n nµo ®îc u quyÒn, kh«ng cã ®¼ng cÊp
trong tËp thÓ ®ã;thø ®Õ, lµ tÝnh tËp thÓ, vÒ nguyªn t¾c mäi c¸ nh©n trong nhãm
cã quyÒn hµnh riªng, mäi quyÕt ®Þnh ®Òu dùa theo quyÕt ®Þnh cña tËp thÓ míi
cã hiÖu lùc.
Trong khi hµnh ®éng, ChÝnh phñ chÊp ch¸nh gÆp ph¶i nh÷ng khiÕm
khuyÕt rÊt lín mang tÝnh b¶n chÊt.Bëi v× th«ng thêng mét ngêi trong nhãm theo
lÏ tù nhiªn a lÊn ¸t quyÒn hµnh ®èi víi nh÷ng ngêi kh¸c mµ khuynh híng triÓn
tíi gi÷ vai trß Chñ TÞch. V¶ l¹i trong chÕ ®é nµy lu«n lu«n cã sù ph©n phèi
tr¸ch vô theo kh¶ n¨ng chuyªn m«n cña mçi c¸ nh©n khiÕn cho mçi ngêi cã
mét quyÒn vµ kh¶ n¨ng hµnh ®éng ®éc lËp nhiÒu hay Ýt. ChÕ ®é nµy, xÐt (c¸c
môc nµy nÕu nãi ®Çy ®ñ th× cßn thiÕu).
Tæng qu¸t lµ mét nguyªn nh©n kh¸ch quan lµm suy yÕu quyÒn hµnh
ph¸p. V× ph¶i cã mét quyÕt ®Þnh chung nªn cã sù ch©m trÔ, h¬n n÷a nh÷ng sù
c¹nh tranh c¸ nh©n vµ nh÷ng tranh giµnh néi bé trong viÖc chiÕm ®o¹t quyÒn lùc
®· ®a ®Õn nh÷ng hËu qu¶ tai h¹i trong ho¹t ®éng cña chÝnh phñ.
ChÕ ®é lìng quyÒn: Lµ mét thÓ thøc hoµ hiÖp gi÷a chÝnh phñ chÊp ch¸nh
vµ chÝnh phñ tæng thèng. trong chÕ ®é nµ, ngêi ta thÊy cã hai c¬ quan cïng song
song tån t¹, ®ã lµ mét vÞ quèc trëng ®éc lËp bªn c¹nh mét c¬ quan tËp thÓ. C¬
quan tËp thÓ nµy thêng ®îc gäi lµ néi c¸c, mµ nh©n viªn cña nã do quèc trëng
c«ng cö, phÇn nhiÒu trong sè ®ã lµ ®¶ng viªn cña §¶ng ph¶i chiÕm ®a sè trong
quèc héi.
Néi c¸c trong chÕ ®é nµy cã hai ®Æc ®iÓm: Tríc hÕt nh©n viªn néi c¸c ®îc
hëng mét quyÒn tù tri kh¸ réng r·i ®èi víi quèc trëng, dÉu lµ do quèc trëng
chñ ®Þnh, hä cã thÓ dùa vµo quèc héi mµ chèng l¹i quèc trëng. Trong ho¹t ®éng
cña néi c¸c,hä cßn ®îc ®éc lËp quyÕt ®Þnh trong ph¹m vi quyÒn h¹n cña m×nh
ch kh«ng ph¶i chØ lµ phô t¸ mµ th«i; thø ®Õn, néi c¸c lµm viÖc theo chÕ ®é ®éc
lËp thÓ quyÒn mçi nh©n viªn cã mét tr¹ch vô riªng biÖt ®éc lËp víi c¸c nh©n
viªn kh¸c, song tÊt c¶ ®Òu \\\\\\ chôi tr¸ch nhiÖm tríc quèc trëng vµ tríc nghÞ
viÖn hä ph¶i cã nh÷ng quyÕt ®Þnh chung ®èi víi c¸c vÊn ®Ò quan träng, vµ v«
nguyªn t¾c, chÝnh s¸ch cña mçi c¸ nh©n trong néi c¸c kh«ng ®îc m©u thuÉn víi
chÝnh s¸ch cña tËp thÓ néi c¸c.
C¸c nh©n viªn néi c¸c ®Òu cã vÞ trÝ b×nh ®¼ng, ®Òu cã quyÒn quyÕt ®Þnh
nh nhau, tuy nhiªn ,thêng cã mét ngêi g©y ®îc u thÕ, ¶nh hëng cña m×nh ®èi víi
néi c¸c,®ã lµ vÞ Chñ TÞch néi c¸c hay thêng ®îc gäi lµ Thñ Tíng,Thñ tíng ®îc
quèc trëng Chñ ®Þnh ai kh¸c ngoµi Thñ lÜnh cña §¶ng chiÕm ®a sè trong nghÞ
viÖn, nÕu kh«ng cã §¶ng nµo chiÕm ®a sè trung nghÞ viÖn th× c¸c §¶ng ph¶i tiÕn
hµnh liªn minh víi nhau ®Ó thµnh lËp ChÝnh phñ liªn hiÖp, chøc vÞ Thñ Tíng
néi c¸c ®¶ng tháa hiÖp chän ra.
Thñ tíng thêng ®îc trao quyÒn lùc lùa chän nh÷ng nh©n viªn néi c¸o råi
tr×nh quèc trîng chÊp nhËn. §ång thêi, Thñ tíng ®îc lùa chän c¸c buæi häp cña
18
néi c¸c khi quèc trëng kh«ng tham dù, vµ ®îc nhËn danh néi c¸c ph¸t biÓu tríc
nghÞ viÖn.
C¬ cÊu nghÞ viÖn.
C¬ cÊu chÝnh quyÒn tiÕp theo chóng ta nghiªn cøu tiÕp theo ®ã lµ nh÷ng
nghÞ viÖn (c¬ quan ®Æc diÖn.)
Sù cÊu t¹o cña c¸c nghÞ viÖn mang nh÷ng ®iÓm h×nh rÊt phøc t¹p, chóng
ta cã thÓ ®îc xÕp thµnh nhiÒu lo¹i: Chóng ta ®Ò cËp tíi nh÷ng lo¹i nghÞ viÖn cã
tÝnh chÊt ®Æc trng, ®iÓm h×nh ®Ó gi¶i thÝch néi dung c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ
níc.
Tríc hÕt theo tÝnh chÊt vµ vai trß cña nghÞ viÖn trong ho¹t ®éng cña bé
m¸y nhµ níc, ta ph©n biÖt nghÞ viÖn cã quyÒn''' nghÞ quyÕt''
Lo¹i nghÞ viÖn thø nhÊt chØ cã thÓ ph¸p biÓu nh÷ng ý kiÕn, hay ®a ra
nh÷ng kiÕn nghÞ t vÊn cho ho¹t ®éng cña chÝnh phñ, mµ chÝnh phñ cã thÓ tù do
bá qua nh÷ng ý kiÕn nghÞ ®ã. lo¹i nghÞ viÖn nµy xuÊt hiÖn vµo thêi kú ®Çu cña
sù kiÖn h×nh thµnh chÕ ®é nghÞ viÖn, vµ hiÖn nay nã vÉn tån t¹i ë mét sè níc
kÐm ph¸t triÓn vµ nh÷ng níc qu©n chñ chuyªn chÕ. Lo¹i nghi vÊn viÖn thø hai
míi thËt sù cã vai trß quan träng ho¹t ®éng cña nhµ níc. ho¹t ®éng cña chÝnh
phñ ®Òu ph¶i dùa trªn c¬ së nh÷ng quyÕt ®Þnh cña nghÞ viÖn, vµ chÝnh phñ chØ ®îc phÐp ho¹t ®éng cho ®Õn khi cãn sù tiÕn nhiÖm cña nghÞ viÖn.
Thø hai, theo chÝnh thÓ, chóng ta ph©n biÖt thµnh ba m« h×nh nghÞ viÖn:
nghÞ viÖn cña nh÷ng níc theo chÝnh thÓ céng hoµ tæng thèng; nghÞ viÖn cña c¸c
níc theo hÖ thèng x· héi chñ nghÜa [14;367]
Thø ba, theo nguån gèc cña sù h×nh thµnh nghÞ viÖn, ta ph©n tÝch thµnh
hai lo¹i:Nh÷ng lo¹i nghÞ viÖn d©n chñ ( cho d©n chñ )vµ nh÷ng nghÞ viÖn ®éc
®o¸n (bæ nhiÖm, tuyÓn tr¹ch, gia truyÒn...) Theo lÞch s,nh÷ng nghÞ viÖn ®éc
®o¸n ra ®êi tríc nhÊt vµ nã lµ tiªu biÓu cho thÕ lùc cu¶ giai cÊp phong kiÕn ®èi
víi nhµ vua mµ thµnh phÇn cña nghÞ viÖn bao gåm nh÷ng ngêi ®¹i diÖn cho
tæng líp quý téc, t¨ng l÷,..... Tuy nhiªn, cïng víi sù tham gia, sù ph¸t triÓn cña
hä ®· lµm cho nhµ vua ph¶i dÇn dÇn nhîng bé c¸c ®¹i biÒu cña chóng råi nhãm
häp thµnh c¸c nghÞ viÖn d©n chñ víi c¸c ph¬ng ph¸p bÇu cö tù do.
Thø t, theo c¬ cÊu tæ chøc, nghÞ viÖn ®îc tæ chøc thµnh c¸c m« h×nh, mét
viÖn,hai viÖn,ba viªn,.....[14;347]
Trªn ®©y lµ sù ®Ò cËp chung nhÊt ®Õn c¸c m« h×nh chÝnh thÓ nh c¬ cÊu tæ
chøc, tr×nh tù thµnh lËp, mèi liªn hÖ gi÷a c¸c c¬ quan nhµ níc Trung ¬ng, nguån
gèc cña quyÒn lùc nhµ níc vµ møc ®é tham gia cña nh©n d©n vµo viÖc thµnh lËp
c¸c c¬ quan nhµ níc. Sau ®©y chóng ta sÏ xem xÐt , ®Ò cËp tíi mét sè m« h×nh
chÝnh thÓ phôc vô cho c«ng viÖc nghiªn cøu so s¸nh gi÷a c¸c chÝnh thÓ ®ã víi
h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc trong HiÕn ph¸p ViÖt Nam n¨m 1946. §ã lµ c¸c m«
h×nh chÝnh thÓ: ChÝnh thÓ ®¹i nghÞ c¶ qu©n chñ lÉn céng hoµ; ChÝnh thÓ céng
hoµ Tæng thèng chÝnh thÓ céng hoµ hçn hîp; chÝnh thÓ céng hoµ chñ nghÜa sau
®©y, chóng ta sÏ lÇn lît ph©n tÝch, nghiªn cøu tõng m« h×nh chÝnh thÓ :
* ChÝnh thÓ céng hoµ (qu©n chñ) ®¹i nghÞ .
ChÝnh thÓ qu©n chñ ®¹i nghÞ lµ m« h×nh tæ chøc nhµ níc phæ biÕn ë c¸c níc t b¶n ph¸t triÓn ®©y lµ m« h×nh ¸p dông häc thuyÕt ph©n chia quyÒn lùc mét
c¸ch mÒn dÎo tøc lµ gi÷a lËp ph¸p vµ hµnh ph¸p kh«ng cã sù ®éc lËp tuyÖt ®èi
mµ cã sù kÕt hîp lÉn nhau trong qu¸ tr×nh tæ chøc thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ n íc.
ë chÝnh thÓ nµy, nguyªn thñ quèc gia lµ vÞ vua, hoµng ®Õ ®îc tuyªn truyÒn ng«i,
thÓ tËp cho ch¸u. chÝnh phñ, hµnh ph¸p ®îc thµnh lËp dùa trªn c¬ së nghÞ
viÖn,vµ ®îc ho¹t ®éng cho ®Õn khi nµo vÉn cßn cã sù tiÕn nhiÖm cña nghÞ viÖn.
C¸c Bé trëng vµ ngêi ®øng ®Çu hµnh ph¸p ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm tËp thÓ tríc
nghÞ viÖn. Nhµ vua hoµng ®Õ nguyªn thñ quèc gia thay mÆt cho nhµ níc vÒ ®èi
néi vµ ®èi ngo¹i nhng chØ ho¹t ®éng mét c¸ch hÕt søc h×nh thøc vµ chñ yÕu hä lµ
biÓu tîng cho sù bÒn v÷ng, trêng tån vµ hoµ hîp d©n téc. Tong trêng hîp chÝnh
phñ kh«ng cßn sù tiÕn nhiÖm cña nghÞ viÖn n÷a, ChÝnh phñ cã thÓ bÞ nghÞ viÖn
19
lËt ®æ vµ ph¶i ra ®i ®Ó thµnh lËp ChÝnh phñ míi, ®ång thêi kÌm theo vÊn ®Ò lËt
®æ ChÝnh phñ, thñ tíng cã thÓ ®Ò nghÞ nguyªn thñ quèc gia gi¶i t¸n nghÞ viÖn tríc thêi h¹n. Bëi v× kh«ng cã thùc quyÒn nªn nguyªn thñ quèc gia ®îc hÇu hÕt
c¸c HiÕn ph¸p quy ®Þnh kh«ng ph¶i chÞu bÊt cø mét tr¸ch nhiÖm nµo, trõ téi
ph¶n béi tæ quèc. Trªn thùc tÕ viÖc thµnh lËp vµ ho¹t ®éng cña ChÝnh phñ ®Òu
n»m trong tay §¶ng chiÕm ®a sè nghÕ trong nghÞ viÖn, nÕu kh«ng cã ®¶ng nµo
chiÕm ®a sè nghÕ trong nghÞ viÖn th× c¸c ®¶ng ph¶i liªn kÕt víi nhau ®Ó thµnh
lËp ChÝnh phñ liªn hiÖp. Cho nªn thùc tÕ ho¹t ®éng bao giê chÝnh phñ bao giê
còng khèng chÕ nghÞ viÖn, vµ ChÝnh phñ th©u tãm quyÒn lùc vµo tay m×nh. V×
vËy, ChÝnh phñ vµ nghÞ viÖn (h¹ nghÞ viÖn) kh«ng kh¸c nµo lµ hai c¬ quan thuéc
mét ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ cÇm quyÒn hay nãi c¸ch kh¸c ChÝnh phñ lµ ban chÊp
hµnh cña §¶ng cÇm quyÒn cßn c¸c nghÖ sÜ lµ ®¶ng viªn cña §¶ng cÇm quyÒn.
Trong HiÕn ph¸p cña nhiÒu níc t s¶n quy ®Þnh nghÞ viÖn cã quyÒn luËn téi
c¸c quan chøc cã hµm bé trëng, thñ tôc ®ã ®îc gäi lµ thñ tôc ®µn h¹ch, thñ tôc
®µn h¹ch ë nhiÒu níc ®îc quy ®Þnh trong HiÕn ph¸p tuy cã sù kh¸c nhau, nhng
nh×n chung h¹ nghÞ viÖn lµ c¬ quan cã quyÒn béc téi, cßn thîng nghÞ viÖn lµ c¬
quan cã quyÒn luËn téi. ChÕ ®é chÞu tr¸ch nhiÖm cña hµnh ph¸p tríc lËp ph¸p
kh«ng ph¶i ë chç chÕ ®é chÞu tr¸ch nhiÖm cña tõng bé trëng tríc nghÞ viÖn mµ
lµ chÕ ®é chÞu tr¸ch nhiÖm chÝnh trÞ cña toµn bé chÝnh phñ tríc nghÞ viÖn, vµ lµ
c¬ së cho viÖc ChÝnh phñ cã thÓ bÞ quèc héi lËt ®æ.
Së dÜ, ®©y lµ h×nh thøc nhµ níc ®îc nhiÒu níc t b¶n ph¸t triÓn lµ v× nã
phï hîp víi chÕ ®é chÝnh trÞ cña nhµ níc tµi s¶n. ë ®ã, quyÒn lùc nhµ níc thuéc
vÒ giai cÊp tµi s¶n thèng trÞ vµ ®îc thùc hiÖn mét c¸ch ®Çy ®ñ bëi giai cÊp tµi
s¶n. Nhµ vua chØ lµ biÓu tîng võa ®Êt níc, ho¹t ®éng mét c¸ch h×nh thøc, nhµ
vua "trÞ v× mµ kh«ng cai trÞ".
ChÝnh thÓ céng hoµ ®¹i nghÞ, lµ h×nh thøc tæ chøc nhµ níc mµ trong tiÒn
thøc cña nhiÒu ngêi lµ d©n chñ, v¨n minh cña nh©n lo¹i. Bëi v×, nã lµ c¸i ®Ých
mµ c¸c cuéc c¸ch m¹ng tµi s¶n muèn ®¹t tíi khi giai cÊp t s¶n lµm c¸ch m¹ng vµ
x©y dùng mét nhµ níc cho giai cÊp m×nh sau khi ®· lËt ®æ hoµn toµn chÕ ®é
phong kiÕn. Do ®ã, quyÒn lùc nhµ níc trong chÝnh thÓ nµy kh«ng ph¶i xuÊt ph¸t
tõ thiªn ®Þnh, tõ câi "h v«" mµ quyÒn lùc nhµ níc cã nguån gèc tõ nh©n d©n.
Céng hoµ ®¹i nghÞ lµ m« h×nh mµ ë ®ã ¸p dông häc thuyÕt tam quyÒn
ph©n lËp mét c¸ch mÒm dÎo, tøc lµ kh«ng cã sù ph©n lËp c¸c quyÒn lËp ph¸p,
hµnh ph¸p vµ t ph¸p mét c¸ch cøng r¾n, mµ lµ kh«ng cã sù phèi kÕt hîp gi÷a lËp
ph¸p vµ hµnh ph¸p trong viÖc thùc hiÖn quyÒn lùc. NghÞ viÖn ®îc h×nh thµnh
mét c¸ch d©n chñ th«ng qua viÖc trùc tiÕp bÇu cö cña nh©n d©n vµo viÖc thµnh
lËp, vµ nghÞ viÖn ®îc HiÕn ph¸p cña c¸c níc quy ®Þnh lµ c¬ quan quyÒn lùc, nhµ
níc tèi cao. ChÝnh phñ ®îc thµnh lËp dùa trªn c¬ së cña nghÞ viÖn, vµ ho¹t ®éng
®Õn khi nµo mµ cßn cã sù tÝn nhiÖm cña nghÞ viÖn. Ph©n tÝch dÊu hiÖu cña chÝnh
thÓ céng hoµ ®¹i nghÞ, nhiÒu nhµ luËt cho r»ng , ChÝnh thÓ céng hoµ ®¹i nghÞ lµ
chÝnh thÓ ®îc tæ chøc ë nh÷ng nhµ níc cã quyÒn thñ quèc gia do nghÞ viÖn bÇu
ra, hoÆc bÇu ra dùa trªn c¬ së cña nghÞ viÖn, ChÝnh phñ do thñ tíng ®øng ®Çu
kh«ng chØ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc nguyªn thñ quèc gia, mµ cßn chÞu tr¸ch nhiÖm
tríc nghÞ viÖn. Nhng do tæng thèng còng gièng nh cña chÝnh thÓ qu©n chñ nghÞ
®¹i, ho¹t ®éng h×nh thøc, nªn nhiÒu ngêi chØ nh¾c ®Õn viÖc hÝnh phñ chØ chÞu
tr¸ch nhiÖm tríc nghÞ viÖn. HiÕn ph¸p cña c¸c níc nµy thêng quy ®Þnh quyÒn
lùc tèi cao cña nghÞ viÖn vµ h×nh thµnh nene chÕ ®é ®aÞ nghÞ. Chøc danh thñ tíng ®îc thiÕt lËp vµ sù tham gia mét c¸ch h×nh thøc cña nguyªn thñ quèc gia
vµo viÖc thµnh lËp chÝnh phñ. [30; 82].
Ho¹t ®éng cña chÝnh phñ kh«ng cßn sù tiÕn nhiÖm cña nghÞ viÖn th×
ChÝnh Phñ cã thÓ bÞ nghÞ viÖn lËt ®æ vµ thµnh lËp mét chÝnh phñ m¬Ý. §ång thêi
víi chÕ ®é tiÕn nhiÖm chÝnh phñ lµ chÕ ®Þnh tiÕn nhiÖm nghÞ viÖn, khi ®îc chÝnh
phñ yªu cÇu hoÆc tù m×nh, nguyªn thñ quèc gia cã thÓ tuyªn bè gi¶i t¸n nghÞ
viÖn trîc thêi h¹n ®Ó tæ chøc cuéc tæng tuyÓn cö bÇu mét nghÞ viÖn míi.
20
- Xem thêm -
.DOC 
99 
1419 
131 
