Tài liệu đối chiếu hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng anh và tiếng việt

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐỖ THỊ THÚY VÂN ĐỐI CHIẾU HÀNH VI CẢM ƠN VÀ HỒI ĐÁP CẢM ƠN TRONG TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT Ngành: Ngôn ngữ học so sánh, đối chiếu Mã số: 9.22.20.24 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC HÀ NỘI - 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tư liệu và số liệu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Đỗ Thị Thúy Vân LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Vũ Thị Thanh Hương, người đã dành thời gian cùng tâm huyết hướng dẫn tôi hoàn thành luận án trong suốt thời gian qua. Tôi xin cảm ơn Viện Ngôn ngữ học, Khoa Ngôn ngữ học, Học viện Khoa học xã hội thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam đã tạo điều kiện để tôi có được môi trường học tập và nghiên cứu thuận lợi nhất. Tôi xin cảm ơn tạp chí Ngôn ngữ và đời sống và Tạp chí Nhân lực Khoa học xã hội đã tạo điều kiện cho tôi công bố những kết quả nghiên cứu trong suốt quá trình thực hiện luận án. Tôi xin cảm ơn Thư viện Ngôn ngữ học, Thư viện Quốc gia, Thư viện Đại học Quốc gia Hà Nội, Thư viện Học viện Khoa học xã hội đã tạo điều kiện cho tôi tiếp cận với nguồn tư liệu phục vụ cho luận án của tôi. Tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới Khoa Ngoại ngữ, Học viện Khoa học xã hội – nơi tôi công tác, đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận án Tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp và các học viên của tôi đã luôn động viên, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian qua. Tác giả luận án MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ LUẬN ...... 7 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu .......................................................................... 7 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở trên thế giới ................................................................. 7 1.1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam .................................................................. 14 1.2. Cơ sở lí luận ....................................................................................................... 18 1.2.1. Lý thuyết hành vi ngôn ngữ ............................................................................ 18 1.2.2. Hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong lý thuyết hội thoại ......................... 27 1.2.3. Một số vấn đề về ngôn ngữ học đối chiếu và đối chiếu ngôn ngữ.................. 35 1.2.4. Phân tầng xã hội và phân tầng ngôn ngữ học xã hội....................................... 36 1.2.5. Một số vấn đề ngôn ngữ và văn hóa liên quan đến hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn ................................................................................................................ 38 1.3. Tiểu kết chương 1 .............................................................................................. 40 Chương 2: ĐỐI CHIẾU CÁC CHIẾN LƯỢC CẢM ƠN VÀ HỒI ĐÁP CẢM ƠN TRONG TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT ........................................... 42 2.1. Đối chiếu các chiến lược cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt ....................... 42 2.1.1. Chiến lược cảm ơn trực tiếp trong tiếng Anh và tiếng Việt ............................ 42 2.1.2. Chiến lược cảm ơn gián tiếp trong tiếng Anh và tiếng Việt ........................... 58 2.1.3. Những điểm tương đồng và khác biệt về các chiến lược cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt ............................................................................................. 76 2.2. Đối chiếu các chiến lược hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt .......... 83 2.2.1. Chiến lược hồi đáp cảm ơn trực tiếp ................................................................ 83 2.2.2. Chiến lược hồi đáp cảm ơn gián tiếp .............................................................. 88 2.2.3. Những điểm tương đồng và khác biệt về các chiến lược hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt .................................................................................... 95 2.3. Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 97 Chương 3: ĐỐI CHIẾU HÀNH VI CẢM ƠN VÀ HỒI ĐÁP CẢM ƠN TRONG TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT TỪ GÓC ĐỘ GIỚI TÍNH VÀ TUỔI ................................................................................................................. 99 3.1. Tư liệu và thông tin nghiệm viên ....................................................................... 99 3.2. Phương pháp phân tích ..................................................................................... 100 3.3. Đối chiếu hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt từ góc độ giới tính ................................................................................................... 101 3.3.1. Các chiến lược cảm ơn của người Mĩ và người Việt từ góc độ giới tính ..... 101 3.3.2. Các chiến lược hồi đáp cảm ơn của người Mĩ và người Việt từ góc độ giới tính ........................................................................................................................... 114 3.3.3. Những điểm tương đồng và khác biệt về các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn của người Mĩ và người Việt từ góc độ giới ......................................... 121 3.4. Đối chiếu hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt từ góc độ tuổi........................................................................................................... 124 3.4.1. Các chiến lược cảm ơn của người Mĩ và người Việt từ góc độ tuổi ............. 125 3.4.2. Các chiến lược hồi đáp cảm ơn của người Mĩ và người Việt từ góc độ tuổi 130 3.4.3. Những điểm tương đồng và khác biệt về các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn của người Mĩ và người Việt từ góc độ tuổi ......................................... 136 3.4. Tiểu kết chương 3 ............................................................................................ 142 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 144 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ................. 148 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 149 PHỤ LỤC………………………………………………………………………. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Viết đầy đủ BTNN Biểu thức ngôn ngữ BTNV Biểu thức ngữ vi CLCOTT Chiến lược cảm ơn trực tiếp CLCOGT Chiến lược cảm ơn gián tiếp CLGT Chiến lược gián tiếp CLHĐCOTT Chiến lược hồi đáp cảm ơn trực tiếp CLHĐCOGT Chiến lược hồi đáp cảm ơn gián tiếp CLTT Chiến lược trực tiếp DCT (Discourse completion Test) Phiếu "Hoàn thiện diễn ngôn" ĐT Động từ ĐTNV Động từ ngữ vi H/Sp2 Người nghe HĐCO Hồi đáp cảm ơn HVCO Hành vi cảm ơn HVNN Hành vi ngôn ngữ HT Hội thoại NGA Người gia ân NHA Người hàm ân PhM Phim Mĩ PhV Phim Việt S/Sp1 Người nói TCL Tiểu chiến lược TCLCO Tiểu chiến lược cảm ơn TCLHĐCO Tiểu chiến lược hồi đáp cảm ơn TH Tình huống TH1 Tình huống 1 TH2 Tình huống 2 DANH MỤC BẢNG Bảng 1: Thông tin nghiệm viên người Mĩ và người Việt .......................................100 Bảng 2: Các chiến lược cảm ơn của nam giới, nữ giới người Mĩ và người Việt khi được đồng nghiệp lớn tuổi khen mặc bộ trang phục đẹp ........................................110 Bảng 3: Các chiến lược hồi đáp cảm ơn của nam giới, nữ giới người Mĩ và người Việt khi được bạn bè cảm ơn về món quà sinh nhật ...............................................114 Bảng 4: Các chiến lược hồi đáp cảm ơn của nam giới, nữ giới người Mĩ và người Việt khi được đồng nghiệp cảm ơn về món quà sinh nhật ......................................115 Bảng 5: Các chiến lược hồi đáp cảm ơn của nam giới, nữ giới người Mĩ và người Việt khi được người thân cảm ơn về món quà sinh nhật ........................................116 Bảng 6: Các chiến lược hồi đáp cảm ơn của nam giới, nữ giới người Mĩ và người Việt khi được bạn bè cảm ơn về lời khen mặc bộ trang phục đẹp ..........................118 Bảng 7: Các chiến lược hồi đáp cảm ơn của nam giới, nữ giới người Mĩ và người Việt khi được đồng nghiệp cảm ơn về lời khen mặc bộ trang phục đẹp ................119 Bảng 8: Các chiến lược hồi đáp cảm ơn của nam giới, nữ giới người Mĩ và người Việt khi được người thân trong gia đình cảm ơn về lời khen mặc bộ trang phục đẹp ..........120 Bảng 9: Các chiến lược cảm ơn của 3 nhóm tuổi người Mĩ và người Việt khi nhận được món quà sinh nhật từ đồng nghiệp .................................................................125 Bảng 10: Các chiến lược cảm ơn của 3 nhóm tuổi người Mĩ và người Việt khi nhận được món quà sinh nhật người thân ........................................................................126 Bảng 11: Các chiến lược cảm ơn của 3 nhóm tuổi người Mĩ và người Việt khi được đồng nghiệp khen mặc bộ trang phục đẹp...............................................................128 Bảng 12: Bảng 11: Các chiến lược cảm ơn của 3 nhóm tuổi người Mĩ và người Việt khi được người thân khen mặc bộ trang phục đẹp ..................................................129 Bảng 13: Các chiến lược hồi đáp cảm ơn của 3 nhóm tuổi người Mĩ và người Việt khi được đồng nghiệp cảm ơn về món quà sinh nhật..............................................130 Bảng 14: Các chiến lược hồi đáp cảm ơn của 3 nhóm tuổi người Mĩ và người Việt khi được người thân cảm ơn về món quà sinh nhật ................................................131 Bảng 15: Các chiến lược hồi đáp cảm ơn của 3 nhóm tuổi người Mĩ và người Việt khi được đồng nghiệp cảm ơn về lời khen mặc bộ trang phục đẹp ........................133 Bảng 16: Các chiến lược hồi đáp cảm ơn của 3 nhóm tuổi người Mĩ và người Việt khi được người thân cảm ơn về lời khen mặc bộ trang phục đẹp ...........................134 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 1: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi nhận được món quà sinh nhật từ bạn bè cùng giới ...................................................99 Biểu đồ 2: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi nhận được món quà sinh nhật từ bạn bè cùng giới .................................................101 Biểu đồ 3: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi nhận được món quà sinh nhật từ bạn bè khác giới ..................................................102 Biểu đồ 4: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi nhận được món quà sinh nhật từ bạn bè khác giới ..................................................102 Biểu đồ 5: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi nhận được món quà sinh nhật từ đồng nghiệp lớn tuổi ...........................................103 Biểu đồ 6: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi nhận được món quà sinh nhật từ đồng nghiệp lớn tuổi ...........................................103 Biểu đồ 7: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi nhận được món quà sinh nhật từ đồng nghiệp bằng tuổi .......................................101 Biểu đồ 8: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi nhận được món quà sinh nhật từ đồng nghiệp bằng tuổi .......................................101 Biểu đồ 9: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi nhận được món quà sinh nhật từ đồng nghiệp nhỏ tuổi ..........................................102 Biểu đồ 10: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi nhận được món quà sinh nhật từ đồng nghiệp nhỏ tuổi .................................102 Biểu đồ 11: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi nhận được món quà sinh nhật từ bố, mẹ .................................................................103 Biểu đồ 12: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi nhận được món quà sinh nhật từ bố, mẹ ........................................................103 Biểu đồ 13: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi nhận được món quà sinh nhật từ anh, chị................................................................104 Biểu đồ 14: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi nhận được món quà sinh nhật từ anh, chị .......................................................104 Biểu đồ 15: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi nhận được món quà sinh nhật từ em .......................................................................104 Biểu đồ 16: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi nhận được món quà sinh nhật từ em...............................................................104 Biểu đồ 17: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi nhận được món quà sinh nhật từ vợ, chồng ............................................................105 Biểu đồ 18: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi nhận được món quà sinh nhật từ vợ, chồng ...................................................105 Biểu đồ 19: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi được bạn bè cùng giới khen mặc bộ trang phục đẹp .............................................106 Biểu đồ 20: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi được bạn bè cùng giới khen mặc bộ trang phục đẹp ......................................106 Biểu đồ 21: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi được bạn bè khác giới khen mặc bộ trang phục đẹp ...............................................107 Biểu đồ 22: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi được bạn bè khác giới khen mặc bộ trang phục đẹp ......................................107 Biểu đồ 23: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi được bố, mẹ khen mặc bộ trang phục đẹp ...............................................................109 Biểu đồ 24: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi được bố, mẹ khen mặc bộ trang phục đẹp ......................................................109 Biểu đồ 25: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi được anh, chị khen mặc bộ trang phục đẹp .............................................................110 Biểu đồ 26: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi được anh, chị khen mặc bộ trang phục đẹp ....................................................110 Biểu đồ 27: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi được em khen mặc bộ trang phục đẹp .....................................................................111 Biểu đồ 28: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi được em khen mặc bộ trang phục đẹp ............................................................111 Biểu đồ 29: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Mĩ khi được vợ, chồng khen mặc bộ trang phục đẹp ..........................................................111 Biểu đồ 30: Các chiến lược cảm ơn của nam giới và nữ giới người Việt khi được vợ, chồng khen mặc bộ trang phục đẹp .................................................111 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Trong các nghi thức giao tiếp thì cảm ơn và hồi đáp cảm ơn là một nghi thức giao tiếp có tính phổ quát (universal), theo đó, với tư cách là hành vi ngôn ngữ, hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn cũng được nghiên cứu trong ngôn ngữ học, là hành vi thể hiện phép lịch sự (politeness) của mỗi con người trong giao tiếp khi người nói cảm ơn (thanker) muốn thể hiện để ghi nhận thái độ tốt của người kia, tức là người nhận lời cảm ơn (thankee). Đến lượt mình, người nhận lời cảm ơn cảm thấy cần có sự phản hồi nhằm xác nhận lời cảm ơn của người nói cảm ơn. 1.2. Mỗi nền văn hóa đều có cách nói cảm ơn về sự giúp đỡ, khen, tặng, động viên, thăm hỏi... và hồi đáp lời cảm ơn trong giao tiếp thường nhật. Tuy nhiên, mỗi một ngôn ngữ, mỗi một văn hóa lại có những cách thức thể hiện hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn khác nhau. Việc bày tỏ lòng biết ơn và hồi đáp lại lời cảm ơn phù hợp có thể giúp cải thiện mối quan hệ giữa người nói và người nghe. Ngược lại, thiếu hoặc bày tỏ lòng biết ơn và hồi đáp lại lời cảm ơn không phù hợp có thể khiến người nghe không hài lòng, qua đó đôi khi làm xấu đi mối quan hệ giữa người nói và người nghe, gây ra những cú sốc văn hóa (culture shocks) trong giao tiếp liên văn hóa. 1.3. Trong thời kỳ hội nhập, tiếng Anh là ngôn ngữ toàn cầu được sử dụng trong tất cả các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội. Theo xu thế đó, người Việt Nam rất chú trọng đến việc học ngoại ngữ, đặc biệt là học tiếng Anh, người nước ngoài cũng cần hiểu biết về hóa Việt Nam để hội nhập, giao thương giữa hai nền văn hóa. Nghiên cứu theo hướng đối chiếu Anh - Việt, trong đó hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn được nghiên cứu trong nhiều lĩnh vực. Tuy nhiên cho đến nay chưa có một công trình nào đi sâu vào nghiên cứu về các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn để tìm ra những điểm tương đồng và dị biệt trong các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt, cũng như các nhân tố tác động đến việc sử dụng các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn của người Mĩ nói tiếng Anh và người Việt. 1 Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi thực hiện nghiên cứu đề tài “Đối chiếu hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt” nhằm lấp đầy khoảng trống này. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận án là thông qua việc nghiên cứu các chiến lược thực hiện hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt, chỉ ra các điểm giống và khác nhau giữa chúng để góp phần vào nghiên cứu hành vi ngôn ngữ và đối chiếu Anh – Việt. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Nhằm đạt được các mục đích đã đề ra, luận án hướng đến việc thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu sau: 1) Tổng quan các tình hình nghiên cứu trước đó và chỉ ra hướng nghiên cứu của luận án. 2) Xây dựng bộ khung lí thuyết liên quan đến đề tài luận án. 3) Khảo sát hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trên cứ liệu tiếng Anh và tiếng Việt nhằm tìm ra các chiến lược thực hiện hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong hai ngôn ngữ. 4) Tìm hiểu những điểm tương đồng và dị biệt về chiến lược thực hiện hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt. 5) Xem xét sự chi phối giữa nhân tố giới tính và tuổi đến việc thực hiện các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn của người Mĩ nói tiếng Anh và người Việt. 3. Đối tượng, phạm vi và tư liệu nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Nghiên cứu này được giới hạn ở hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn của người Mĩ nói tiếng Anh và người Việt được biểu hiện bằng ngôn từ và phi ngôn từ. 3.3. Tư liệu nghiên cứu Tư liệu nghiên cứu được chúng tôi thu thập từ hai nguồn chính là từ phim và phiếu "Hoàn thiện diễn ngôn" (DCT). 2 Tư liệu từ phim: Luận án sử dụng ngữ liệu từ những bộ phim nổi tiếng được sản xuất ở giai đoạn sau những năm 1939 cho đến năm 2017, phát sóng trên truyền hình Việt Nam và truyền hình Mĩ. Tuy nhiên, có phim Mĩ được chuyển thể từ truyện xuất bản năm 1811 và phim Việt chuyển thể từ truyện xuất bản năm 1936. Lý do chúng tôi muốn khảo cứu các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt ở giai đoạn khá dài để xem liệu có sự biến đổi gì trong việc sử dụng các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong hai ngôn ngữ. Luận án sử dụng nguồn ngữ liệu phim vì hành vi cảm ơn (HVCO) và hồi đáp cảm ơn (HĐCO) là một cặp thoại không thể tách rời, vì vậy, cặp trao đáp này phải được đặt trong ngữ cảnh cụ thể. Việc lấy bối cảnh tự nhiên từ phim giúp cho việc nhận diện HVCO và HĐCO được hiệu quả hơn, đặc biệt dấu hiệu giao tiếp phi ngôn từ sẽ được thể hiện rõ trong phim. Từ 15 Phim Mĩ, luận án nhận diện được 240 cặp cảm ơn và hồi đáp, 20 bộ phim Việt, thống kê được 169 cặp. (Chi tiết xin xem ở Phụ lục 1) Các ví dụ bằng tiếng Anh và ngữ liệu từ phim Mĩ được dịch ra tiếng Việt, phần lớn các ví dụ tiếng Anh từ phim Mĩ có thể dịch với cấu trúc và nghĩa tương đương, nhưng có một số ví dụ khi dịch sang tiếng Việt phải được Việt hóa theo đúng văn phong của tiếng Việt và đúng bối cảnh trong phim cho nên những lời dịch đó hơi khác so với văn bản tiếng Anh. Tư liệu được thực hiện từ phiếu "Hoàn thiện diễn ngôn" (DCT): Luận án sử dụng phiếu "Hoàn thiện diễn ngôn" để thu thập ngữ liệu về hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn từ học viên người Việt đang học thạc sĩ tiếng Anh không chuyên và người Mĩ có trình độ học vấn từ đại học trở lên thông qua hai tình huống (TH). TH1: Khi được tặng quà sinh nhật và nhận được lời cảm ơn về món quà sinh nhật. TH2: Khi được khen mặc bộ trang phục đẹp và nhận được lời cảm ơn về việc khen mặc bộ trang phục đẹp. Chúng tôi lựa chọn hai tình huống trên để khảo sát vì đã có một số công trình sử dụng hai tình huống này để nghiên cứu trong tiếng Anh, hai tình huống này cũng được sử dụng phổ biến trong tiếng Việt. Hai tình huống này có nội dung cảm ơn gần tương đương nhau, nên mọi sự khác biệt trong cách thức cảm ơn và hồi đáp cảm ơn có thể qui cho sự khác biệt thuộc về yếu tố người nói hoặc người nghe (mối 3 quan hệ về quyền hoặc khoảng cách). Những kết quả nghiên cứu của chúng tôi cũng sẽ dễ dàng được so sánh với các kết quả nghiên cứu của các tác giả nước ngoài. Ngoài ra, chúng tôi còn sử dụng thêm một số tư liệu từ website và tư liệu do cá nhân thu thập được một cách không chính thức. 4. Phương pháp và thủ pháp nghiên cứu Các phương pháp chủ đạo được sử dụng: phương pháp miêu tả, phương pháp phân tích hội thoại, phương pháp đối chiếu, cụ thể như sau: a. Phương pháp miêu tả Ở chương 2, luận án sử dụng phương pháp miêu tả định tính để khảo sát đặc điểm hình thức và ngữ nghĩa của các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt. Ở chương 3, phân tích định lượng được sử dụng nhằm tìm hiểu mối tương liên giữa nhân tố giới tính và nhân tố tuổi đến việc sử dụng các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn của người Mĩ và người Việt. b. Phương pháp phân tích hội thoại Luận án sử dụng phương pháp này để nhận diện các hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong các sự kiện lời nói, trong hội thoại nhằm tìm ra các chiến lược cảm ơn và chiến lược hồi đáp cảm ơn. c. Phương pháp đối chiếu Dựa trên các kết quả đã phân tích, phương pháp đối chiếu được sử dụng để đối chiếu các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn của người Mĩ nói tiếng Anh và người Việt. Để tìm ra các điểm tương đồng và dị biệt chúng tôi đã sử dụng nguyên tắc đối chiếu hai chiều. Ngoài ra, luận án còn sử dụng các thủ pháp khác như: thủ pháp mô hình hóa nhằm mô hình hóa các biểu thức của các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt. Thủ pháp thống kê phân loại được thực hiện và xử lý bằng phần mềm SPSS. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Luận án là một công trình đi sâu vào nghiên cứu một cách có hệ thống các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt theo cách tiếp 4 cận của dụng học xã hội (socio- pragmatics), góp phần làm rõ sự tương đồng và khác biệt của hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt, đồng thời chỉ ra sự tác động của nhân tố giới tính và tuổi tới việc sử dụng cặp hành vi này và chỉ ra mối quan hệ có tính đặc thù giữa ngôn ngữ và văn hóa trong hai ngôn ngữ. 6. Ý nghĩa lý luận và ý nghĩa thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận Thông qua các tư liệu cụ thể, luận án góp phần minh chứng hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn là phổ quát, luận án nghiên cứu và làm rõ về khái niệm hành vi cảm ơn, xây dựng khái niệm hồi đáp cảm ơn, chiến lược cảm ơn và chiến lược hồi đáp cảm ơn. Bên cạnh đó, luận án phân tích và chỉ ra sự tác động của nhân tố giới tính và tuổi đến việc sử dụng các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn của người Mĩ và người Việt. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Việc so sánh đối chiếu các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt góp phần đưa ra những giả định về tính phổ quát và tính đặc thù của ngôn ngữ trong giao tiếp. Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo trong việc học tập, nghiên cứu hay giảng dạy môn tiếng Anh cho người Việt Nam và tiếng Việt cho người nước ngoài. Ngoài ra, kết quả của luận án cũng sẽ góp phần trong việc dịch thuật giữa tiếng Anh và tiếng Việt. 7. Bố cục của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết Luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung chính của luận án được cấu trúc thành ba chương như sau: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lí luận. Chương này trình bày một cách ngắn gọn tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trên thế giới và ở Việt Nam, đồng thời trình bày cơ sở lí luận liên quan đến đề tài, bao gồm: Khái quát hóa các lý thuyết về hành vi ngôn ngữ, hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn, lý thuyết hội thoại, lý thuyết ngôn ngữ học đối chiếu và sự phân tầng trong ngôn ngữ học xã hội… 5 Chương 2: Đối chiếu các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt. Chương này mô tả và phân tích các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt, từ đó so sánh, đối chiếu những điểm tương đồng và khác biệt trong việc sử dụng các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn về cấu trúc ngữ nghĩa. Chương 3: Đối chiếu hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Việt từ góc độ giới tính và tuổi. Chương 3 trình bày và phân tích các kết quả khảo sát phiếu Hoàn thiện diễn ngôn để tìm ra sự ảnh hưởng của nhân tố giới tính và tuổi đến việc sử dụng các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm ơn của người Mĩ nói tiếng Anh và người Việt. 6 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ LUẬN 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở trên thế giới Trên thế giới đã có một số công trình nghiên cứu hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn. Các nghiên cứu này tập trung vào nghiên cứu hành vi cảm ơn và hồi đáp cảm ơn của người bản ngữ nói tiếng Anh, hoặc là nghiên cứu hành vi cảm ơn của người phi bản ngữ nói tiếng Anh, hoặc là nghiên cứu so sánh đối chiếu với một số ngôn ngữ khác, hay một số nghiên cứu hành vi cảm ơn trong giao tiếp liên văn hóa. Nhưng dù theo hướng nào thì các nghiên cứu đều tập trung vào hai nội dung lớn sẽ được chúng tôi điểm luận dưới đây. i. Nghiên cứu việc sử dụng các chiến lược cảm ơn và hồi đáp cảm cảm ơn Theo nội dung nghiên cứu này có công trình của Jung (1994) “Speech Acts of "Thank You" and Responses to It in American English.” Tác giả nghiên cứu hành vi cảm ơn và hồi đáp lời cảm ơn được sử dụng trong trong tiếng Anh – Mĩ. Để thu thập dữ liệu, phương pháp chính được tác giả dùng là phương pháp dân tộc học của Hymes (1972), ngoài ra dữ liệu từ văn bản và từ chương trình truyền hình cũng được sử dụng trong nghiên cứu. Kết quả cho thấy, cảm ơn về cơ bản được sử dụng để bày tỏ sự cảm kích một ân huệ và chức năng cơ bản này cũng được mở rộng thêm như: chức năng mở đầu cuộc hội thoại, ngắt nghỉ, kết thúc cuộc thoại hay dùng để chào tạm biệt và trả lời khẳng định, những chức năng này được ngầm ẩn trong lời cảm ơn. Như vậy, lời cảm ơn có thể mang nhiều hàm ý trong những ngữ cảnh khác nhau. Jung (1994) đã phân hồi đáp lời cảm ơn thành sáu loại: Chấp nhận (Acceptance); Khước từ (Denial); Có đi có lại (Reciprocity); Bình phẩm (Comments); Cử chỉ phi ngôn từ (Non-verbal gestures); Không đáp lại (Noresponse). Mặc dù nghiên cứu đã đưa ra được một số kết quả, tuy nhiên, tác giả mới chỉ liệt kê ra được những chức năng của cảm ơn và hồi đáp cảm ơn mà chưa đi sâu vào 7 phân tích và không đưa ra các mô hình cảm ơn và hồi đáp cảm ơn. Dù vậy, sự phân loại hồi đáp lời cảm ơn sẽ là những gợi ý về việc phân loại các chiến lược hồi đáp trong nghiên cứu của chúng tôi. Năm 1996, Aijmer tiến hành một nghiên cứu để khảo sát chức năng và các chiến lược cảm ơn. Nghiên cứu của Aijimer dựa trên Bộ ngữ liệu hội thoại Anh ngữ London-Lund Corpus. Tác giả đề cập cảm ơn như là một hành vi ngôn ngữ biểu cảm có “lực ngôn trung" (illocutionary force) [70, tr.34]. Tác giả đã mã hóa được tám chiến lược cảm ơn và sáu chiến lược hồi đáp cảm ơn. Kết quả của nghiên cứu chỉ ra rằng, dạng thức biểu đạt cảm ơn được sử dụng thường xuyên nhất là thanks/thank you. Cheng (2005) trong công trình “An exploratory cross-sectional study of interlanguage pragmatic development of expressions of gratitude by Chinese learners of English” đã khảo sát các chiến lược cảm ơn trong tiếng Anh và tiếng Trung Quốc. Dữ liệu được thu thập bằng phiếu hoàn thiện diễn ngôn (DCT) thông qua tám tình huống. Có 152 nghiệm viên tham gia được chia thành 5 nhóm, trong đó 3 nhóm là những người học tiếng Anh gồm: Nhóm người học tiếng Anh thứ nhất (G1) bao gồm 14 sinh viên đang theo học kỳ đầu tiên khóa sau đại học tại một trường đại học của Mĩ. Nhóm người học tiếng Anh thứ hai (G2) gồm 23 sinh viên đã sống tại Mĩ được một năm. Nhóm người học tiếng Anh thứ ba (G3) gồm 16 sinh viên đã sống tại Hoa Kỳ 4 năm trở lên. Hai nhóm còn lại là người bản ngữ gồm: Nhóm người bản ngữ nói tiếng Trung (NSC) bao gồm 64 sinh viên cao học tại một trường Đại học ở Đài Loan. Nhóm người bản ngữ nói tiếng Anh (NSE) gồm 35 sinh viên cao học tại Đại học Iowa. Các câu trả lời của các nghiệm viên được mã hóa thành tám chiến lược: Cảm ơn (Thanking); Sự cảm kích (appreciation); Cảm xúc tích cực (Positive feelings); Xin lỗi (Apology); Thừa nhận sự áp đặt (Recognition of imposition); Trả ân (Repayment); Các chiến lược khác (Others); Hô ngữ (Alerters). Tác giả sử dụng phương pháp mô tả định lượng và phân tích T-test nhằm tìm ra sự khác biệt về ngữ dụng học, đồng thời phân biệt hành vi cảm ơn giữa ba nhóm người học tiếng Anh. Kết quả cho thấy, nhóm NSC và NSE có xu hướng sử dụng 8 các chiến lược cảm ơn khác nhau trong các tình huống khác nhau. Trong khi đó, cả ba nhóm người học tiếng Anh đều có xu hướng sử dụng các chiến lược cảm ơn giống nhau, ngoại trừ chiến lược Trả ân. Trong nghiên cứu này, tác giả đã đưa ra mô hình các chiến lược cảm ơn khá đầy đủ. Tuy vậy, với số lượng 152 nghiệm viên tham gia khảo sát lại được phân thành nhiều nhóm, dẫn đến sự chồng chéo khi phân tích dữ liệu. Hơn nữa, có những nhóm số lượng nghiệm viên ít nên kết quả khảo sát sẽ khó đảm bảo độ tin cậy, xác thực. Tác giả cũng chỉ mới dừng lại ở việc khảo sát các chiến lược cảm ơn mà không khảo sát các chiến lược hồi đáp cảm ơn. Farnia và Suleiman (2009) đã tiến hành một nghiên cứu thí điểm để khảo sát các chiến lược bày tỏ lòng biết ơn của người Iran học tiếng Anh. Đối tượng tham gia nghiên cứu bao gồm: học viên Iran học tiếng Anh và người bản ngữ nói tiếng Anh. Đối với nghiệm viên là người Iran được chia làm hai nhóm: trình độ trung cấp và trình độ cao, mỗi nhóm 10 người. Đối với người bản ngữ, gồm 10 người bản ngữ nói tiếng Farsi được lựa chọn từ những sinh viên đại học tại Iran, và 10 người bản ngữ nói tiếng Anh là những sinh viên người Mĩ. Các nghiệm viên được phát phiếu câu hỏi diễn ngôn DCT gồm 14 câu hỏi. Sau khi thu thập số liệu, các câu trả lời được mã hóa dựa vào tám chiến lược cảm ơn của Cheng (2005). Kết quả của nghiên cứu chỉ ra rằng, người bản ngữ nói tiếng Farsi sử dụng chiến lược cảm ơn rất khác so với người bản ngữ nói tiếng Anh. Người Iran sử dụng nhiều chiến lược cảm ơn hơn người Mĩ. Tuy nhiên, ngoại trừ chiến lược thừa nhận sự hàm ân và cảm xúc tích cực thì không có khác biệt nào đáng kể trong việc sử dụng các chiến lược cảm ơn giữa người bản ngữ nói tiếng Anh và người bản ngữ nói tiếng Farsi. Tương tự, không có khác biệt đáng kể nào trong việc sử dụng các chiến lược cảm ơn giữa hai nhóm học ngoại ngữ ở 2 trình độ là trung cấp và trình độ cao. Các kết quả này cho thấy, trình độ và sự thông thạo ngoại ngữ không ảnh hưởng đến việc sử dụng các chiến lược bày tỏ lòng biết ơn bằng tiếng Anh của các nhóm nghiệm viên. Mặc dù nghiên cứu cũng chỉ ra được một số kết quả có ý nghĩa, nhưng do số lượng nghiệm viên tham gia khảo sát tương đối ít nên không bảo đảm tính đại diện, không thể áp dụng chung cho tất cả học viên Iran khác. Vì vậy, kết quả nghiên cứu khó đảm bảo sức thuyết phục. 9 Çiğdem và cộng sự (2010) thực hiện nghiên cứu các chiến lược bày tỏ lòng biết ơn của những người nói tiếng Anh trình độ cao là người Thổ Nhĩ Kỳ và người Iran. Nghiên cứu sử dụng phiếu câu hỏi diễn ngôn của Cheng (2005) để thực hiện khảo sát thông qua 8 tình huống. Kết quả nghiên cứu đã cho thấy, cả người Thổ Nhĩ Kỳ và người Iran nói tiếng Anh đều sử dụng hầu hết các chiến lược giống như tám chiến lược cảm ơn của Cheng (2005) để thể hiện lòng biết ơn. Tuy nhiên, độ dài của câu nói thì lại có phần khác nhau, người bản ngữ nói tiếng Anh sử dụng số lượng từ ít nhất, trong khi đó, độ dài câu nói của sinh viên Thổ Nhĩ Kỳ nhiều hơn so với sinh viên Iran. Dựa vào các tình huống khảo sát, tác giả cho rằng, người Thổ Nhĩ Kỳ và người Iran ưa sử dụng những lời cảm ơn trau chuốt hơn để bày lòng biết ơn. Reza và Sima (2012) trong nghiên cứu “Cross-cultural Comparison of Gratitude Expressions in Persian, Chinese and American English” đã so sánh các chiến lược bày tỏ lòng biết ơn của người người Ba Tư, người Trung Quốc học tiếng Anh và người bản ngữ nói tiếng Anh. Những người tham gia được yêu cầu hoàn thành phiếu câu hỏi diễn ngôn (DCT) dựa vào các tình huống của Eisenstein và Bodman (1993) và áp dụng tám chiến lược cảm ơn của Cheng (2005). Kết quả cho thấy, mặc dù chiến lược cảm ơn dùng động từ ngữ vi “thank” là chiến lược được ưa sử dụng nhất trong cả ba nhóm, nhưng người Ba Tư học tiếng Anh sử dụng chiến lược thể hiện cảm giác tích cực nhiều hơn người Trung Quốc và người bản ngữ nói tiếng Anh. Điều đó có thể là do họ muốn giữ thể diện của mình. Vì vậy, để thể hiện lịch sự, người Ba Tư thường dịch dựa theo những công thức ngữ nghĩa, theo văn hóa của họ sang ngôn ngữ đích. Do việc chuyển di văn hóa không phù hợp này gây ra sự hiểu nhầm cho người bản ngữ nói tiếng Anh. Như vậy, việc xác định cảm ơn vì điều gì và cảm ơn ai cũng có sự khác biệt giữa người bản ngữ nói tiếng Anh và người Trung Quốc. Người bản ngữ nói tiếng Anh coi mọi người là bình đẳng và việc bày tỏ lòng biết ơn sẽ được thể hiện như nhau trong mọi tình huống mà họ cần giúp đỡ, đề nghị và sử dụng dịch vụ. Trong khi đó, người Trung Quốc có xu hướng cảm ơn tới những ai giúp đỡ họ nhiều lần. Farenkia (2012) khảo cứu các chiến lược mà người Canada nói tiếng Anh sử dụng để đáp lại lời cảm ơn dựa vào sự phân loại hồi đáp lại lời cảm ơn của Aijmer 10