Tài liệu đổi mới hoạt động kiểm tra, đánh giá nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn địa lý lớp 10 thpt (ban cơ bản)

LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc đến cô giáo - Thạc sĩ Hoàng Thị Thanh Giang, giảng viên khoa Sử - Địa, Trƣờng Đại Học Tây Bắc, ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn, giúp đỡ em hoàn thành khóa luận này. Em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Ban giám hiệu nhà trƣờng, Khoa Sử Địa, thƣ viện trƣờng Đại Học Tây Bắc cùng toàn thể các thầy cô giáo, bạn bè và gia đình đã tạo điều kiện thuận lợi để em hoàn thành khóa luận. Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo và các em học sinh của 2 lớp 10A và 10C của trƣờng THPT Yên Châu đã nhiệt tình giúp đỡ em trong quá trình thực hiện khóa luận. Trong quá trình thực hiện khóa luận tốt nghiệp chắc chắn không thể tránh khỏi những thiếu sót. Em rất mong nhận đƣợc những ý kiến đóng góp của các thầy cô giáo và các bạn để khóa luận đƣợc hoàn thiện hơn. Em xin chân thành cảm ơn! Sơn La, ngày 5 tháng 5 năm 2014 Ngƣời thực hiện Trịnh Thị Oanh DANH MỤC CHỮ VIẾT TĂT THPT Trung học phổ thông THCS Trung học cơ sở SGK Sách giáo khoa PPDH Phƣơng pháp dạy học ĐLTNĐC Địa lí tự nhiên đại cƣơng ĐLKTXHĐC Địa lí kinh tế xã hội đại cƣơng VD Ví dụ KT Kiểm tra ĐG Đánh giá KTĐG Kiểm tra đánh giá HS Học sinh GV Giáo viên CNTT Công nghệ thông tin MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu ......................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .............................................................................................. 2 2.1. Trên thế giới ...................................................................................................... 2 2.2. Ở Việt Nam ....................................................................................................... 4 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................ 6 3.1 Mục tiêu.............................................................................................................. 6 3.2 Nhiệm vụ ............................................................................................................ 6 4. Giới hạn nghiên cứu.......................................................................................................... 6 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................................ 6 5.1. Phƣơng pháp thu thập, phân tích và tổng hợp tài liệu ...................................... 6 5.2. Phƣơng pháp điều tra ........................................................................................ 7 5.3. Phƣơng pháp thực nghiệm ................................................................................ 7 5.4 Phƣơng pháp toán ............................................................................................... 7 6. Đóng góp của đề tài ........................................................................................................... 7 7. Bố cục của đề tài ................................................................................................................. 8 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC ĐỔI MỚI HOẠT ĐỘNG KIỂM TRA ĐÁNH GIÁ NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ LỚP 10 THPT (Ban cơ bản) ......................... 9 1.1. Cơ sở lý luận .................................................................................................... 9 1.1.1. Khái niệm kiểm tra, đánh giá ......................................................................... 9 1.1.2. Quan niệm về kiểm tra đánh giá trong dạy học Địa lý ở trƣờng THPT ...... 10 1.1.3. Chức năng, vai trò và ý nghĩa của việc kiểm tra đánh giá ........................... 11 1.1.4. Yêu cầu kiểm tra, đánh giá ........................................................................... 13 1.1.5. Các hình thức tổ chức kiểm tra, đánh giá..................................................... 15 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................... 22 1.2.1. Thực trạng của hoạt đông kiểm tra đánh giá kết quả trong dạy học Địa lý lớp 10 THPT hiện nay ........................................................................................... 22 2.2.2. Đặc điểm, cấu trúc, nội dung và phân phối chƣơng trình SGK Địa Lý lớp 10 THPT (ban cơ bản) ................................................................................................. 23 2.2.3. Đặc điểm tâm sinh lý của học sinh lớp 10 THPT ........................................ 25 CHƢƠNG 2: ĐỔI MỚI HOẠT ĐỘNG KIỂM TRA, ĐÁNH GIÁ NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ LỚP 10 THPT (Ban cơ bản) ...................................................................................................................................... 27 2.1. Một số yêu cầu mang tính nguyên tắc khi đổi mới kiểm tra, đánh giá .... 27 2.1.1. Đảm bảo tính thƣờng xuyên và tính hệ thống .............................................. 27 2.1.2. Phải đảm bảo độ tin cậy, khách quan về kiểm tra, đánh giá ........................ 27 2.1.3. Đảm bảo tính giá trị...................................................................................... 28 2.1.4. Đảm bảo tính toàn diện ................................................................................ 29 2.2. Định hƣớng đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá kết quả học tập môn Địa Lí ..................................................................................................................... 30 2.2.1. Nhận dạng dấu hiệu đổi mới KTĐG thúc đẩy đổi mới PPDH .................... 30 2.2.2. Ứng dụng công nghệ thông tin trong kiểm tra, đánh giá ............................. 31 2.3. Đổi mới các hình thức kiểm tra đánh giá................................................... 33 2.3.1. Đối với hình thức kiểm tra - đánh giá miệng ............................................... 33 2.3.2. Đối với hình thức kiểm tra viết .................................................................... 34 2.4. Kĩ thuật biên soạn đề kiểm tra - đánh giá................................................... 39 2.4.1. Quy trình biên soạn đề kiểm tra - đánh giá .................................................. 40 2.4.2. Thiết lập ma trận đề kiểm tra môn Địa lí 10 ................................................ 47 CHƢƠNG 3: THỰC NGHỆM SƢ PHẠM ................................................................. 52 3.1. Mục đích thực nghiệm .................................................................................. 52 3.2. Nguyên tắc tiến hành thực nghiệm .............................................................. 52 3.3. Nhiệm vụ thực nghiệm .................................................................................. 53 3.4. Tổ chức thực nghiệm..................................................................................... 53 3.4.1. Chọn đối tƣợng thực nghiệm........................................................................ 53 3.4.2. Nội dung thực nghiệm .................................................................................. 53 KẾT LUẬN ............................................................................................................................. 57 DANH MỤC BẢNG STT 1 2 3 Tên Bảng 3.1: Thông tin học sinh 2 lớp thực nghiệm Bảng 3.2. Bảng thống kê điểm kiểm tra của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng với đề kiểm tra 45 phút Bảng 3.3. Bảng thống kê điểm kiểm tra của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng với đề kiểm tra 15 phút Trang 53 54 55 DANH MỤC BIỂU ĐỒ STT 1 2 Tên Biểu đồ 3.2. so sánh kết quả kiểm tra với đề kiểm tra 45 phút của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng Biểu đồ 3.3. so sánh kết quả kiểm tra với đề kiểm tra 15 phút của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng Trang 54 55 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu Chúng ta đang sống trong thời đại của hai cuộc cách mạng lớn, cách mạng khoa học - công nghệ và cuộc cách mạng xã hội. Những cuộc cách mạng này đang phát triển nhƣ vũ bão với tốc độ nhanh chƣa từng có trong lịch sử loài ngƣời, thúc đẩy nhiều lĩnh vực có những bƣớc tiến mạnh mẽ đang mở ra những triển vọng hết sức lớn lao khi loài ngƣời bƣớc vào thế kỉ XXI. Trƣớc những biến đổi của xã hội đã thôi thúc các nƣớc trên thế giới, trong đó có Việt Nam quan tâm hơn đến sự nghiệp giáo dục, đầu tƣ và xây dựng một nền giáo dục đáp ứng kịp thời các yêu cầu cấp thiết của sự phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo sự hòa nhập và giao lƣu quốc tế. Để xây dựng nền giáo dục đáp ứng đƣợc kịp thời các yêu cầu của thời đại mới Đảng và Nhà nƣớc ta đã và đang quan tâm đặc biệt đến sự nghiệp đổi mới giáo dục nghĩa là đổi mới đổi mới cả về nội dung và phƣơng pháp trong quá trình dạy học. Đổi mới phƣơng pháp dạy học là đổi mới cách thức làm việc giữa giáo viên và học sinh theo hƣớng phát huy vai trò chủ thể của học sinh, đặt học sinh vào vị trí trung tâm của quá trình dạy học giúp học sinh đạt đƣợc những mục tiêu học tập trong các hoạt động của chính họ. Bên cạnh việc đổi mới về phƣơng pháp dạy học thì khâu kiểm tra, đánh giá cũng đã và đang từng bƣớc đƣợc chú trọng đổi mới một cách sâu rộng và mạnh mẽ đến từng bậc học, lớp học và môn học ở tất cả các trƣờng trong cả nƣớc. Kiểm tra, đánh giá là một khâu quan trọng trong chỉnh thể thống nhất của quá trình dạy học. Đây là khâu cuối cùng trong quá trình dạy học nhƣng đồng thời cũng mở đầu cho một chu trình khép kín với chất lƣợng cao hơn. Đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá sẽ phát huy đƣợc tính tích cực, chủ động, sáng tạo của cả thầy và trò trong quá trình dạy học. Tạo động lực giúp cho học sinh nâng cao đƣợc ý thức trong học tập, tìm tòi, nghiên cứu mở rộng thêm vốn kiến thức của mình để đáp ứng đƣợc yêu cầu ngày càng cao của môn học. Đổi mới kiểm tra đánh giá đƣợc coi là động lực của quá trình đổi mới phƣơng pháp dạy học. 1 Tuy nhiên, thực trạng của hoạt động kiểm tra đánh giá kết quả của các môn học nói chung và của môn Địa Lý nói riêng tại các trƣờng THPT hiện nay đang mắc phải một số hạn chế nhƣ sau: Việc kiểm tra đánh giá ở các trƣờng THPT đang đƣợc một số cán bộ giáo viên áp dụng phƣơng châm “thi gì học đấy” , chỉ mang tính chất đối phó với các kì thi của các em mà không chú ý tới nhu cầu của thực tiễn đặt ra. Mặt khác việc kiểm tra đánh giá hiện nay còn mang tính chất áp đặt mà không khuyến khích đƣợc tính sáng tạo chủ động của các em trong quá trình học tập mà các em tích luỹ đƣợc. Chính cách giáo dục và cách kiểm tra đánh giá của một số trƣờng này đang làm cho học sinh của họ thiếu đi tính sáng tạo, yếu đi kĩ năng mềm, kĩ năng sống và khả năng áp dụng kiến thức từ sách vở vào cuộc sống. Trong chƣơng trình môn Địa Lý ở bậc THPT, chƣơng trình Địa Lý lớp 10 (Ban cơ bản) hiện nay là một chƣơng trình có nội dung và lƣợng kiến thức khó, lớn cả về mặt ĐLTNĐC và ĐLKTXHĐC. Vì vậy, để tạo ra đƣợc hứng thú học tập cho học sinh, nâng cao đƣợc chất lƣợng dạy học. Vậy việc đổi mới hoạt động kiểm tra, đánh giá là một việc làm mang tính cấp thiết hiện nay. Xuất phát từ những lý do trên nên em đã lựa chọn đề tài “Đổi mới hoạt động kiểm tra, đánh giá nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Địa Lý lớp 10 THPT (Ban cơ bản)” làm khoá luận tốt nghiệp của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Mọi hoạt động giáo dục đều bắt đầu từ việc xác định mục tiêu và kết thúc bằng đánh giá. Đánh giá có liên qua chặt chẽ với kiểm tra, dựa vào kết quả của kiểm tra và là kết quả của kiểm tra. Do đó kiểm tra, đánh giá thƣờng đi liền với nhau, kiểm tra là để đánh giá và đánh giá phải dùng vào kiểm tra Cùng với sự ra đời của lý luận dạy học, lý luận kiểm tra, đánh giá là một phạm trù đƣợc các nhà nghiên cứu và hoạt động thực tiễn về giáo dục rất quan tâm vì nó có chức năng quan trọng trong hoạt động giáo dục. 2.1. Trên thế giới Thời kì tiền tƣ bản chủ nghĩa (thế kỉ XV - XVIII) lần đầu tiên trong lịch sử giáo dục thế giới, nhà giáo dục Tiệp Khắc J.A.Comensky đã đặt nền móng cho lí 2 luận dạy học ở nhà trƣờng và xây dựng thành một hệ thống vấn đề trong tác phẩm “Lí luận dạy học vĩ đại”, trong đó có nêu ý nghĩa, vai trò của kiểm tra, đánh giá quá trình lĩnh hội tri thức của học sinh, ông lƣu ý việc kiểm tra, đánh giá phải căn cứ vào mục tiêu học tập và hƣớng dẫn học sinh tự kiểm tra, đánh giá kiến thức của bản thân. Nội dung, nguyên tắc và phƣơng pháp nhằm đảm bảo tính khách quan. Về sau các nhà nghiên cứu lí luận đã phân tích và phát triển lí luận kiểm tra, đánh giá ở các góc độ: vai trò, ý nghĩa, mục tiêu, nội dung, nguyên tắc và phƣơng pháp nhằm đảm bảo tính khách quan của việc kiểm tra, đánh giá. Chẳng hạn nhà giáo dục V.M.Palonsky đòi hỏi: “Đánh giá kiến thức phải thực hiện một quá trình, quá trình đó bao gồm một số yếu tố nhƣ: nhận thức đúng mục đích kiểm tra và đánh giá xuất phát từ mục đích dạy học, xác định đúng các bậc thang đánh giá kết quả nắm tri thức của học sinh làm cơ sở cho việc đánh giá khách quan và xác định các hình thức phù hợp”. Ở Liên Xô cũ các nƣớc XHCN Đông Âu trƣớc đây đã có nhiều tác giả nghiên cứu về kiểm tra, đánh giá, song trên thực tế các công trình nghiên cứu chủ yếu bàn về kiểm tra, đánh giá kiến thức học sinh thông qua các hình thức trắc nghiệm truyền thống nhƣ kiểm tra vấn đáp hoặc bài viết (trắc nghiệm tự luận) chứ chƣa quan tâm đến việc kiểm tra, đánh giá bằng hình thức trắc nghiệm khách quan. Từ thế kỉ XVIII việc nghiên cứu lí thuyết phƣơng pháp trắc nghiệm khách quan đã đƣợc bắt đầu và đến đầu thế kỉ XIX đã đƣợc triển khai rộng rãi ở các nƣớc kinh tế phát triển nhƣ Anh, Pháp, Mỹ, đặc biệt ở Mỹ ngày nay đã đạt đƣợc thành tựu rất cao về công nghệ trắc nghiệm. Vấn đề kiểm tra, đánh giá kết quả học tập đƣợc các tác giả nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau nhƣng tất cả các tác giả đều nhấn mạnh đến ý nghĩa và tầm quan trọng của kiểm tra, đánh giá kết quả học tập. Từng bƣớc xây dựng, hoàn thiện cơ sở lí thuyết, cơ sở thực tiễn và quy trình cho kiểm tra, đánh giá kết quả học tập. 3 2.2. Ở Việt Nam Kế thừa những thành tựu nghiên cứu và kiểm tra, đánh giá tri thức học sinh của một số nƣớc trên thế giới, ở nƣớc ta đã có một số công trình nghiên cứu và nhiều bài viết chuyên ngành, các kỷ yếu khoa học trong các cuộc hội thảo cấp quốc gia bàn về kiểm tra, đánh giá chất lƣợng học tập của học sinh. Các tác giả Lê Khánh Bằng, Hà Thị Đức, Trần Bá Hoành, Đặng Vũ Hoạt với các bài viết xoay quanh thực trạng và giả pháp kiểm tra, đánh giá trong giáo dục của nƣớc ta trong vài thập kỉ gần đây nhƣ: “Một số vấn đề kiểm tra , đánh giá tri thức của học sinh” ; “ Đánh giá trong giáo dục” ; “Kiểm tra, đánh giá tri thức của học sinh trong lịch sử giáo dục của nhà trƣờng” ; “Cơ sở lí luận của việc đánh giá chất lƣợng học tập của học sinh phổ thông”. Trong đó các tác giả Đặng Vũ Hoạt với bài viết của mình đã trình bày những vấn đề lí luận cơ bản về kiểm tra, đánh giá tri thức kĩ năng, kĩ xảo của học sinh. Với tƣ cách là ngƣời nghiên cứu sâu về lí luận dạy học, tác giả đã trình bày những vấn đề về vị trí, chức năng và các quan điểm kiểm tra đánh giá tri thức của học sinh dƣới góc độ lí luận dạy học hiện nay. Theo tác giả, việc kiểm tra, đánh giá tri thức là một khâu không thể tách rời của quá trình dạy học. Khi tiến hành kiểm tra, đánh giá cần thực hiện tốt chức năng phát hiện điều chỉnh, chức năng củng cố - phát triển, chức năng giáo dục. Để thực hiện tốt chức năng đó, việc kiểm tra, đánh giá cần tuân theo những nguyên tắc sau: Đảm bảo tính thƣờng xuyên, tính thống nhất, đảm bảo tính toàn diện, tính phát triển và đặc biệt là đảm bảo tính khách quan là quan trọng nhất. Nó không những giúp cho việc kiểm tra, đánh giá tri thức mang lại hiệu quả cao mà còn góp phần hình thành và phát triển toàn diện nhân cách của học sinh. Các tác giả Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt, Bùi Tƣờng, Hà Thị Đức, Phó Đức Hoạt, Trần Thị Tuyết Oanh...đi sâu vào nghiên cứu một cách có hệ thống những cơ sở lí luận chung của vấn đề kiểm tra, đánh giá kết quả học tập. Đây là những công trình nghiên cứu đã chính thức đƣợc sử dụng làm giáo trình giảng dạy trong các trƣờng đại học sƣ phạm. Đối với môn Địa lí, vấn đề kiểm tra đánh giá cũng đƣợc nhiều tác giả quan tâm, tiêu biểu có thể kể đến một số tác phẩm sau: 4 Trong cuốn sách “Phƣơng pháp dạy học Địa Lí theo hƣớng tích cực” của PGS.TS Đặng Văn Đức và PGS.TS Nguyễn Thu Hằng đã đề cập đến vấn đề đổi mới hình thức và phƣơng pháp dạy học Địa Lí trong đó có đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá. Tuy nhiên, tác phẩm này mới chỉ mang tính chất khái quát chung cho các bậc học, chƣa đi vào cụ thể cho từng khối lớp và từng ban học. Đến với cuốn “Lí luận dạy học Địa Lí” của hai tác giả Nguyễn Dƣợc và Nguyễn Trọng Phúc cũng mới chỉ nêu ra đƣợc những cơ sở của sự cần thiết phải tiến hành đổi mới trong hoạt động kiểm tra, đánh giá môn Địa Lí ở trƣờng phổ thông, mà chƣa đƣa ra đƣợc là cần phải đổi mới nhƣ thế nào, cách tiến hành việc đổi mới ra sao. Trong cuốn sách “Trắc nghiệm khách quan và vấn đề đánh giá trong giảng dạy Địa Lí” của tác giả Nguyễn Trọng Phúc có một vấn đề mới mẻ hơn các cuốn sách khác là tác giả đƣa ra cơ sở lí luận của việc đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá nói chung và đã tiến hành sử dụng hình thức trắc nghiệm khách quan - một hình thức mới của hoạt động kiểm tra đánh giá. Tuy nhiên việc sử dụng duy nhất một hình thức trắc nghiệm trong bài kiểm tra sẽ khó có thể đánh giá đƣợc chính xác đƣợc mức độ tƣ duy, tính tích cực, chủ động sáng tạo của học sinh. Khóa luận tốt nghiệp “Xây dựng bộ câu hỏi trắc nghiệm khách quan môn Địa Lí lớp 10 (ban khoa học xã hội và nhân văn) và việc kiểm tra, đánh giá bằng phần mền trắc nghiệm Pro” của Bùi Văn Giáp đã xây dựng đƣợc bộ câu hỏi trắc nghiệm bằng việc ứng dựng công nghệ thông tin, nhƣng với bộ câu hỏi này mới chỉ đánh giá đƣợc hai mức độ chính của học sinh đó là nhận biết và thông hiểu mà chƣa đánh giá đƣợc các mức độ nhận thức khác của học sinh. Mặc dù vấn đề kiểm tra, đánh giá trong quá trình dạy học đã đƣợc sự quan tâm của nhiều nhà khoa học với các khía cạnh khác nhau. Nghiên cứu về vấn đề kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh thì từ trƣớc tới nay đã có rất nhiều tác giả tham gia, ở các cấp độ nhƣ luận văn thạc sĩ hay luận án. Nhìn chung các quan điểm về đánh giá kết quả học tập của học sinh trong nhà trƣờng đều cho ta thấy: việc đánh giá kết quả học tập của học sinh phải theo một quy trình hợp lý thì mới đạt đƣợc tính chính xác, khách quan. Tuy nhiên việc 5 đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá môn Địa Lí lớp 10 (ban cơ bản) vẫn chƣa có công trình nghiên cứu cụ thể nào. Trên cơ sở kế thừa những thành quả của các nhà nghiên cứu tôi tập trung vào việc đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá nhằm nâng cao chất lƣợng dạy học môn Địa Lí lớp 10 (ban cơ bản). 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu Đề tài trên cơ sở nghiên cứu lí thuyết và thực tiễn của việc đổi mới hoạt động kiểm tra, đánh giá đề ra một số biện pháp nhằm đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá môn Địa Lí lớp 10 (Ban cơ bản) nhằm nâng cao chất lƣợng dạy học môn. 3.2. Nhiệm vụ - Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc đổi mới hoạt động kiểm tra, đánh giá môn Địa Lí. - Đề xuất một số biện pháp đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá trong chƣơng tình Địa Lý lớp 10 (Ban cơ bản). - Thực nghiệm tính khả thi của đề tài. 4. Giới hạn nghiên cứu - Về nội dung: Đề tài đi tìm hiểu và nghiên cứu nội dung môn Địa Lí lớp 10 THPT (Ban cơ bản) nhằm đề ra một số giải pháp đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá theo hƣớng tích cực. - Về không gian: Đề tài nghiên cứu và thực nghiệm tại 1 số lớp 10 của trƣờng THPT Yên Châu - Huyện Yên Châu - Tỉnh Sơn La. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phƣơng pháp thu thập, phân tích và tổng hợp tài liệu Đây là phƣơng pháp nghiên cứu rất quan trọng trong việc tiếp cận vấn đề. Tài liệu thu thập đƣợc về mặt lí luận giúp chúng ta hiểu biết những thành tựu trong quá khứ và những vấn đề cập nhật hiện nay. Sau khi phân nhóm tài liệu và phân tích sử lí theo yêu cầu của đề tài sẽ giúp chúng ta phát hiện ra những vấn đề trọng tâm cũng nhƣ những vấn đề đang bỡ ngỡ. Trên cơ sở những tài liệu thu thập đƣợc, việc tổng hợp sẽ giúp chúng ta có một tài toàn diện và khái quát những vấn đề nghiên cứu. Muốn xây dựng đƣợc bộ đề kiểm tra, đánh giá có chất lƣợng tốt 6 buộc ngƣời giáo viên phải nghiên cứu kĩ tài liệu, trong đó có cả nghiên cứu chƣơng trình SGK để hiểu đúng, hiểu sâu vấn đề. Trên cơ sở đó xây dựng đƣợc các đề kiểm tra vừa đảm bảo tính khoa học và tính vừa sức đối với học sinh. 5.2. Phƣơng pháp điều tra Việc điều tra để lấy thông tin từ giáo viên và học sinh về những hình thức kiểm tra trắc nghiệm trƣớc đây và hình thức kiểm tra trắc nghiệm mới. Từ cơ sở thực tiễn đó giúp cho quá trình xây dựng bộ đề đảm bảo đáp ứng đƣợc những yêu cầu, nguyện vọng của giáo viên và học sinh đối với việc đổi mới phƣơng pháp kiểm tra đánh giá. 5.3. Phƣơng pháp thực nghiệm Đề tài ngoài việc thiết kế bộ đề kiểm tra trên lí thuyết còn vận dụng vào thực nghiệm trong các giờ kiểm tra môn Địa Lí ở trong trƣơng THPT. Để tăng khả năng ứng dụng, đề tài sẽ đƣợc thực nghiệm trong trƣờng THPT Yên Châu - Huyện Yên Châu - Tỉnh Sơn La. Nhƣ vậy, kết quả thực nghiệm sẽ chính xác hơn và thu đƣợc nhiều thông tin hơn. 5.4. Phƣơng pháp toán Đề tài sẽ đƣợc thực nghiệm tại trƣờng THPT Yên Châu - Huyện Yên Châu - Tỉnh Sơn La. Kết quả kiểm tra đánh giá sẽ đƣợc xử lí, tính toán. Trên cơ sở những số liệu đã đƣợc xử lí rút ra những kết luận cần thiết. Các câu hỏi kiểm tra không chỉ có lí thuyết mà còn bao gồm cả các kiến thức thực hành, bởi thế các số liệu cần phải đƣợc xem xét, tính toán. Phƣơng pháp toán sẽ hỗ trợ cho chúng ta tốt hơn khi thực hiện đề tài này. 6. Đóng góp của đề tài Đề tài hoàn thành sẽ có một số đóng góp sau: - Xây dựng đƣợc một số đề kiểm tra mang tính chính xác, khoa học đảm bảo độ phủ của chƣơng trình phục vụ đắc lực cho việc đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá môn Địa Lí lớp 10 (Ban cơ bản). - Giúp học sinh nâng cao đƣợc ý thức và tinh thần chủ động, sáng tạo trong việc học. 7 - Đồng thời đây cũng là nguồn tƣ liệu hữu ích cho những ai quan tâm tới việc đổi hoạt động kiểm tra đánh giá các môn học nói chung và đối với môn Địa Lí lớp 10 - THPT nói riêng. 7. Bố cục của đề tài Đề tài ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung gồm 3 chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá nhằm nâng cao chất lƣợng dạy học môn Địa Lí lớp 10 THPT (Ban cơ bản) Chƣơng 2: Đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá nhằm nâng cao chất lƣợng dạy học Địa lí lớp 10 THPT (Ban cơ bản) Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm 8 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC ĐỔI MỚI HOẠT ĐỘNG KIỂM TRA ĐÁNH GIÁ NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ LỚP 10 THPT (Ban cơ bản) 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Khái niệm kiểm tra, đánh giá - Kiểm tra với nghĩa là nhằm thu thập số liệu, chứng cứ, xem xét, soát xét lại công việc thực tế để đánh giá và nhận xét. Trong giáo dục, kiểm tra có các hình thức nhƣ kiểm tra thƣờng xuyên (kiểm tra hàng ngày), kiểm tra định kì (kiểm tra hết chƣơng, hết phần...) và kiểm tra tổng kết (kiểm tra hết học kì). - Đánh giá là việc đƣa ra những kết luận nhận định, phán xét về trình độ học sinh. Muốn đánh giá kết quả học tập của học sinh thì việc đầu tiên là phải kiểm tra, soát xét lại toàn bộ công việc học tập của học sinh, sau đó tiến hành đo lƣờng để thu thập những thông tin cần thiết, cuối cùng là đƣa ra một quyết định. Qui trình kiểm tra - đánh giá kết quả học tập là quá trình tự sử dụng các hình thức kiểm tra - đánh giá khác nhau trong suốt quá trình dạy học môn học nhằm rèn luyện việc đạt các mục tiêu đã xác định trong đề cƣơng môn học. Có 2 hình thức kiểm tra - đánh giá: 1) Kiểm tra - đánh giá thƣờng xuyên; 2) Kiểm tra - đánh giá định kỳ. Kiểm tra - đánh giá thƣờng xuyên là hoạt động của giáo viên sử dụng các kĩ thuật đánh giá khác nhau trong các hình thức tổ chức thực hiện giờ dạy (lí thuyết, thảo luận, thực hành, thí nghiệm, hoạt động theo nhóm, tự học, tự nghiên cứu,...) nhƣ một bộ phận của phƣơng pháp dạy học nhằm rèn luyện và kiểm tra việc rèn luyện các kiến thức, kĩ năng đã đƣợc xác định trong mục tiêu của môn học. Kiểm tra - đánh giá định kì là hoạt động của giáo viên vào những thời điểm đã đƣợc qui định trong đề cƣơng môn học, gắn các mục tiêu cụ thể trong từng giai đoạn với những phƣơng pháp kiểm tra - đánh giá tƣơng ứng nhằm đánh giá, định hƣớng việc đạt mục tiêu môn học ở giai đoạn tƣơng ứng của học sinh. Kết quả kiểm tra - 9 đánh giá định kì đƣợc xem là kết quả học tập môn học của học sinh và là cơ sở để đánh giá chất khi kết thúc môn học. Nhƣ vậy, việc kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh là hai khâu có quan hệ mật thiết với nhau. Kiểm tra nhằm cung cấp thông tin để đánh giá và đánh giá thông qua kết quả của kiểm tra. Hai khâu đó hợp thành một quá trình thống nhất là kiểm tra - đánh giá. 1.1.2. Quan niệm về kiểm tra đánh giá trong dạy học Địa lý ở trường THPT Kiểm tra và đánh giá là hai khâu trong một quy trình thống nhất nhằm xác định kết quả thực hiện mục tiêu dạy học. Kiểm tra là thu thập thông tin từ riêng lẻ đến hệ thống về kết quả thực hiện mục tiêu dạy học; đánh giá là xác định mức độ đạt đƣợc về thực hiện mục tiêu dạy học. Đánh giá kết quả học tập thực chất là việc xem xét mức độ đạt đƣợc của hoạt động học của học sinh so với mục tiêu đề ra đối với từng môn học, từng lớp học, cấp học. Mục tiêu của mỗi môn học đƣợc cụ thể hoá thành các chuẩn kiến thức, kĩ năng. Từ các chuẩn này, khi tiến hành kiểm tra, đánh giá kết quả học tập môn học cần phải thiết kế thành những tiêu chí nhằm kiểm tra đƣợc đầy đủ cả về định tính và định lƣợng kết quả học tập của học sinh. Kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh trong giảng dạy bộ môn Địa lí ở nhà trƣờng THPT là một vấn đề khó và phức tạp. Nhiệm vụ cơ bản của việc kiểm tra đánh giá là làm rõ đƣợc tình hình lĩnh hội kiến thức, sự thành thạo về kĩ năng và trình độ phát triển tƣ duy trong việc nắm kiến thức của học sinh. Thông qua kiểm tra đánh giá ngƣời giáo viên tự đánh giá việc giảng dạy và học sinh nhận biết, tự đánh giá đƣợc việc học tập của mình. Giáo viên sẽ thấy đƣợc những thành công và những vấn đề cần đƣợc rút kinh nghiệm trong quá trình giảng dạy (nói chung) đối với nội dung chuyên môn mà mình phụ trách để từ đó định ra đƣợc những biện pháp sƣ phạm thích hợp nhằm nâng cao chất lƣợng dạy - học Địa lí (nói riêng). Chính vì vậy, ngƣời giáo viên cần phải có một quan niệm đúng đắn về việc kiểm tra đánh giá trong công tác dạy - học Địa lí ở nhà trƣờng phổ thông hiện nay. 10 Kiểm tra đánh giá là khâu quan trọng không thể thiếu đƣợc trong quá trình dạy - học, là một biện pháp quan trọng để nâng cao chất lƣợng dạy - học Địa lí. Kiểm tra đánh giá là công việc không chỉ của giáo viên mà là của học sinh. Trong hoạt động dạy - học, ngƣời giáo viên tiến hành kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh và học sinh cũng phải biết tự kiểm tra, đánh giá việc học tập của chính mình; ngoài ra còn phải biết cách kiểm tra, đánh giá lẫn nhau. Đối với học sinh việc kiểm tra và biết cách tự kiểm tra lẫn nhau sẽ có tác dụng tích cực đối với việc tìm ra những tự học có hiệu quả để tiếp thu kiến thức phát triển tƣ duy cũng nhƣ thành thạo những kĩ năng cơ bản của bộ môn Địa lí. Mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh trong việc kiểm tra đánh giá phải dựa trên nguyên tắc tôn trọng lẫn nhau, đƣợc tiến hành một cách bình thƣờng, thƣờng xuyên. Chính vì vậy, giáo viên cần tạo điều kiện cho học sinh phát huy đƣợc tính tự giác, trung thực, độc lập, sáng tạo trong khi thực hiện những bài kiểm tra ở bất cứ hình thức nào. Về mặt tâm lí, giáo viên phải tạo ra không khí thoả mái, tự tin, tránh căng thẳng để học sinh có thể đạt kết quả đúng với năng lực của họ. Từ quan niệm trên, chúng ta có thể khẳng định việc kiểm tra đánh giá là khâu không thể thiếu đƣợc trong quá trình dạy - học, đó là một yêu cầu khách quan đối với việc dạy học và việc phát triển lí luận dạy học Địa lí (nói chung) và phƣơng pháp giảng dạy Địa lí (nói riêng). 1.1.3. Chức năng, vai trò và ý nghĩa của việc kiểm tra đánh giá 1.1.3.1. Chức năng cơ bản của kiểm tra, đánh giá a) Chức năng xác định -Xác định mức độ đạt đƣợc trong việc thực hiện mục tiêu dạy học, xác định mức độ thực hiện chuẩn kiến thức, kĩ năng của chƣơng trình giáo dục mà HS đạt đƣợc khi kết thúc một giai đoạn học tập (kết thúc một bài, chƣơng, chủ đề, chủ điểm, mô đun, lớp học, cấp học). -Xác định đòi hỏi tính chính xác, khách quan, công bằng. b) Chức năng điều khiển Phát hiện những mặt tốt, mặt chƣa tốt, khó khăn, vƣớng mắc và xác định nguyên nhân. Kết quả đánh giá là căn cứ để quyết định giải pháp cải thiện thực 11 trạng, nâng cao chất lƣợng, hiệu quả dạy học và giáo dục thông qua việc đổi mới, tối ƣu hoá PPDH của GV và hƣớng dẫn HS biết tự đánh giá để tối ƣu hoá phƣơng pháp học tập. Thông qua chức năng này, kiểm tra, đánh giá sẽ là điều kiện cần thiết: -Giúp GV nắm đƣợc tình hình học tập, mức độ phân hoá về trình độ học lực của HS trong lớp, từ đó có biện pháp giúp đỡ HS yếu kém và bồi dƣỡng HS giỏi; giúp GV điều chỉnh, hoàn thiện PPDH. -Giúp HS biết đƣợc khả năng học tập của mình so với yêu cầu của chƣơng trình; xác định nguyên nhân thành công cũng nhƣ chƣa thành công, từ đó điều chỉnh phƣơng pháp học tập; phát triển kĩ năng tự đánh giá. -Giúp cán bộ quản lí giáo dục đề ra giải pháp quản lí phù hợp để nâng cao chất lƣợng giáo dục -Giúp cha mẹ HS và cộng đồng biết đƣợc kết quả giáo dục của từng HS, từng lớp và của cả cơ sở giáo dục. 1.1.3.2. Vai trò của việc kiểm tra đánh giá Kiểm tra đánh giá là một khâu quan trọng trong quá trình dạy học, nhằm kiểm tra khả năng nắm bắt và vận dụng kiến thức của học sinh, là một dịp để học sinh thể hiện những khả năng, phẩm chất và rèn luyện kĩ năng. Kết quả kiểm tra, đánh giá không chỉ để phục vụ cho giáo viên đánh giá xếp loại giáo viên mà còn là một kênh thông tin quan trọng để giáo viên nắm bắt thực tế kết quả học tập của học sinh, từ đó có những điều chỉnh, uốn nắn kịp thời về nội dung và phƣơng pháp giảng dạy. Việc tổ chức tốt khâu kiểm tra, đánh giá sẽ có tác dụng tăng cƣờng niềm say mê, hứng thú học tập của học sinh, giúp các em cố gắng đạt kết quả cao trong học tập. Còn nếu làm lỏng lẻo, yếu ở khâu này sẽ có tác dụng ngƣợc lại. Có thể hình dung quy trình dạy học là một vòng tròn, trong đó kiểm tra là đánh giá là một mắt xích quan trọng không thể thiếu, có tác dụng trở lại đối với động cơ, hứng thú, kết quả dạy học. 12 1.1.3.3. Ý nghĩa của việc kiểm tra đánh giá Kiểm tra có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với học sinh, giáo viên và đặc biệt là đối với cán bộ quản lí. - Đối với học sinh: Việc đánh giá có hệ thống và thƣờng xuyên sẽ cung cấp kịp thời những thông tin "liên hệ ngƣợc" giúp ngƣời học điều chỉnh hoạt động học. + Về giáo dƣỡng chỉ cho học sinh thấy mình đã tiếp thu đƣợc điều vừa học nhƣ thế nào, còn thiếu sót nào cần bổ sung. + Về mặt phát triển năng lực nhận thức giúp học sinh tiến hành các hoạt động trí tuệ nhƣ ghi nhớ, tái hiện, chính xác hoá, khái quát hoá, hệ thống hoá kiến thức, tạo điều kiện cho học sinh phát triển tƣ duy sáng tạo, linh hoạt vận dụng kiến thức để giải quyết các tình huống thực tế. + Về mặt giáo dục giúp cho học sinh có tinh thần trách nhiệm cao trong học tập, có ý chí vƣơn lên trong học tập để đạt đƣợc kết quả cao hơn, củng cố lòng tin vào khả năng của mình, nâng cao ý thức tự giác, khắc phục tính chủ quan tự mãn. - Đối với giáo viên: Cung cấp cho giáo viên những thông tin "liên hệ ngƣợc ngoài" giúp cho ngƣời dạy điều chỉnh hoạt động dạy học của mình. - Đối với cán bộ quản lí giáo dục: Cung cấp cho cán bộ quản lí giáo dục những thông tin về thực trạng dạy và học trong một đơn vị giáo dục để có những chỉ đạo kịp thời, uốn nắn đƣợc những lệch lạc, kích thích, hỗ trộ những sáng kiến hay, bảo đảm thực hiện tốt mục tiêu giáo dục. 1.1.4. Yêu cầu kiểm tra, đánh giá a) Kiểm tra, đánh giá phải căn cứ vào chuẩn kiến thức, kĩ năng của từng môn học ở từng lớp; các yêu cầu cơ bản, tối thiểu cần đạt về kiến thức, kĩ năng của HS sau mỗi giai đoạn, mỗi lớp, mỗi cấp học. b) Chỉ đạo, kiểm tra việc thực hiện chƣơng trình, kế hoạch giảng dạy, học tập của các nhà trƣờng; tăng cƣờng đổi mới khâu kiểm tra, đánh giá thƣờng xuyên, định kì; đảm bảo chất lƣợng kiểm tra, đánh giá thƣờng xuyên, định kì chính xác, khách quan, công bằng; không hình thức, đối phó nhƣng cũng không gây áp lực nặng nề. Kiểm tra thƣờng xuyên và định kì theo hƣớng vừa đánh giá đƣợc đúng Chuẩn kiến thức, kĩ năng, vừa có khả năng phân hoá cao; kiểm tra kiến 13 thức, kĩ năng cơ bản, năng lực vận dụng kiến thức của ngƣời học, thay vì chỉ kiểm tra học thuộc lòng, nhớ máy móc kiến thức. c) Áp dụng các phƣơng pháp phân tích hiện đại để tăng cƣờng tính tƣơng đƣơng của các đề kiểm tra, thi. Kết hợp thật hợp lí các hình thức kiểm tra, thi vấn đáp, tự luận và trắc nghiệm nhằm hạn chế lối học tủ, học lệch, học vẹt; phát huy ƣu điểm và hạn chế nhƣợc điểm của mỗi hình thức. d) Đánh giá chính xác, đúng thực trạng: đánh giá cao hơn thực tế sẽ triệt tiêu động lực phấn đấu vƣơn lên; ngƣợc lại, đánh giá khắt khe quá mức hoặc thái độ thiếu thân thiện, không thấy đƣợc sự tiến bộ, sẽ ức chế tình cảm, trí tuệ, giảm vai trò tích cực, chủ động, sáng tạo của HS. e) Đánh giá kịp thời, có tác dụng giáo dục và động viên sự tiến bộ của HS, giúp HS sửa chữa thiếu sót. Đánh giá cả quá trình lĩnh hội tri thức của HS, chú trọng đánh giá hành động, tình cảm của HS: nghĩ và làm; năng lực vận dụng vào thực tiễn, thể hiện qua ứng xử, giao tiếp; quan tâm tới mức độ hoạt động tích cực, chủ động của HS trong từng tiết học tiếp thu tri thức mới, ôn luyện cũng nhƣ các tiết thực hành, thí nghiệm. g) Khi đánh giá kết quả học tập, thành tích học tập của HS không chỉ đánh giá kết quả cuối cùng, mà cần chú ý cả quá trình học tập. Cần tạo điều kiện cho HS cùng tham gia xác định tiêu chí đánh giá kết quả học tập với yêu cầu không tập trung vào khả năng tái hiện tri thức mà chú trọng khả năng vận dụng tri thức trong việc giải quyết các nhiệm vụ phức hợp. Có nhiều hình thức và độ phân hoá cao trong đánh giá. h) Khi đánh giá hoạt động dạy học không chỉ đánh giá thành tích học tập của HS, mà còn bao gồm đánh giá cả quá trình dạy học nhằm cải tiến hoạt động dạy học. Chú trọng phƣơng pháp, kĩ thuật lấy thông tin phản hồi từ HS để đánh giá quá trình dạy học. i) Kết hợp thật hợp lí giữa đánh giá định tính và định lƣợng: Căn cứ vào đặc điểm của từng môn học và hoạt động giáo dục ở mỗi lớp học, cấp học, quy định đánh giá bằng điểm kết hợp với nhận xét của GV hay đánh giá bằng nhận xét, xếp loại của GV. 14 k) Kết hợp đánh giá trong và đánh giá ngoài. Để có thêm các kênh thông tin phản hồi khách quan, cần kết hợp hài hoà giữa đánh giá trong và đánh giá ngoài. - Tự đánh giá của HS với đánh giá của bạn học, của GV, của cơ sở giáo dục, của gia đình và cộng đồng. - Tự đánh giá của GV với đánh giá của đồng nghiệp, của HS, gia đình HS, của các cơ quan quản lí giáo dục và của cộng đồng. - Tự đánh giá của cơ sở giáo dục với đánh giá của các cơ quan quản lí giáo dục và của cộng đồng. - Tự đánh giá của ngành Giáo dục với đánh giá của xã hội và đánh giá quốc tế. l) Phải là động lực thúc đẩy đổi mới PPDH: Đổi mới PPDH và đổi mới kiểm tra, đánh giá là hai mặt thống nhất hữu cơ của quá trình dạy học, là nhân tố quan trọng nhất đảm bảo chất lƣợng dạy học. 1.1.5. Các hình thức tổ chức kiểm tra, đánh giá Các hình thức kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh rất đa dạng. Mỗi hình thức có những ƣu, nhƣợc điểm nhất định. Có những hình thức đã đƣợc sử dụng ở nhà trƣờng phổ thông nhƣ: Kiểm tra nói, viết, quan sát học sinh học tập trong lớp và ngoài giờ (các giờ thực hành, khảo sát địa phƣơng), nhƣng cũng có những hình thức còn mới đối với giáo viên phổ thông nhƣ trắc nghiệm khách quan trong kiểm tra viết. Để hệ thống hoá các hình thức kiểm tra đánh giá kết quả học tập địa lý, có thể sử dụng sơ đồ sau: 15