Tài liệu Giải pháp chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở huyện phú lương, tỉnh thái nguyên​

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH TRẦN THỊ ĐỊNH GIẢI PHÁP CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ THEO HƯỚNG CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA Ở HUYỆN PHÚ LƯƠNG, TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Ngành: QUẢN LÝ KINH TẾ THÁI NGUYÊN, NĂM 2018 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH TRẦN THỊ ĐỊNH GIẢI PHÁP CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ THEO HƯỚNG CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA Ở HUYỆN PHÚ LƯƠNG, TỈNH THÁI NGUYÊN Ngành: QUẢN LÝ KINH TẾ Mã số: 8.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. BÙI QUANG TUẤN THÁI NGUYÊN, NĂM 2018 i LỜI CAM ĐOAN Luận văn thạc sỹ “Giải pháp chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên”, chuyên ngành Quản lý kinh tế, là công trình nghiên cứu độc lập của tác giả, trong đó có sử dụng thông tin từ nhiều nguồn tư liệu và dữ liệu khác nhau, các thông tin được trích rõ nguồn gốc. Tác giả xin cam đoan kết quả nghiên cứu của luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu khoa học nào trước đây. Thái Nguyên, ngày 15 tháng 01 năm 2018 Tác giả Trần Thị Định ii LỜI CẢM ƠN Để có được Luận văn này, tác giả xin gửi lới chân thành cảm ơn đến các Thầy giáo, Cô giáo của Trường Đại học Kinh tế và quản trị kinh doanh đã tận tình giảng dạy, hướng dẫn và quan tâm giúp đỡ tác giả trong quá trình học tập, nghiên cứu và làm luận văn tốt nghiệp. Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo PGS.TS. Bùi Quang Tuấn, người đã tận tình giúp đỡ tác giả trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn này. Xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo và cán bộ các phòng ban của Cục thống kê tỉnh Thái Nguyên, Lãnh đạo và cán bộ các phòng ban huyện Phú Lương đã cung cấp tài liệu, tạo điều kiện tốt nhất để tác giả hoàn thành luận văn này. Tác giả Trần Thị Định iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .............................................................. vi DANH MỤC CÁC BẢNG.............................................................................. vii DANH MỤC CÁC BIỂU............................................................................... viii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu...................................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu................................................................. 2 4. Đóng góp của đề tài....................................................................................... 2 5. Kết cấu của Luận văn .................................................................................... 3 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ THEO HƯỚNG CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA .............................................................................................. 4 1.1. Cơ sở lý luận về chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa.................................................................................... 4 1.1.1. Khái niệm, đặc trưng của cơ cấu kinh tế................................................. 4 1.1.2. Khái niệm chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa.............................................................................................. 10 1.1.3. Nội dung của chuyển dịch cơ cấu kinh tế: ............................................ 14 1.1.4. Các nhân tố tác động đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa ......................................................................... 17 1.2. Cơ sở thực tiễn và kinh nghiệm của một số địa phương về chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa ...................... 19 1.2.1. Cơ sở thực tiễn của sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa ......................................................................... 19 1.2.2. Kinh nghiệm chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa của một số địa phương trong nước ..................................... 22 iv Chương 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................. 28 2.1. Câu hỏi nghiên cứu .................................................................................. 28 2.2. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 28 2.2.1. Phương pháp thu thập thông tin ............................................................ 28 2.2.2. Phương pháp phân tích thông tin .......................................................... 29 2.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ................................................................... 31 Chương 3. THỰC TRẠNG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ THEO HƯỚNG CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA Ở HUYỆN PHÚ LƯƠNG, TỈNH THÁI NGUYÊN ....................................... 33 3.1. Đặc điểm về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội ở huyện Phú Lương .......... 33 3.1.1. Đặc điểm về điều kiện tự nhiên............................................................. 33 3.1.2. Đặc điểm về điều kiện kinh tế - xã hội ................................................. 37 3.2. Thực trạng về chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở huyện Phú Lương .............. 42 3.2.1. Cơ cấu các ngành kinh tế ...................................................................... 43 3.2.2. Cơ cấu các thành phần kinh tế .............................................................. 63 3.4. Đánh giá chung về thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở huyện Phú Lương ............................ 65 3.4.1. Những thành tựu đạt được..................................................................... 65 3.4.2. Tồn tại, hạn chế ..................................................................................... 66 3.4.3. Nguyên nhân ......................................................................................... 68 Chương 4. GIẢI PHÁP CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ THEO HƯỚNG CÔNG NGHIỆP HOÁ, HIỆN ĐẠI HOÁ Ở HUYỆN PHÚ LƯƠNG, TỈNH THÁI NGUYÊN ....................................... 69 4.1. Quan điểm chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá.............................................................................................. 69 4.1.1. Quan điểm ............................................................................................. 69 4.2. Mục tiêu của sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng CNH, HĐH trong thời gian tới .................................................................................. 73 v 4.3. Định hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá.............................................................................................. 74 4.3.1. Đối với ngành nông nghiệp ................................................................... 74 4.3.2. Đối với ngành công nghiệp ................................................................... 77 4.3.3. Đối với ngành dịch vụ ........................................................................... 78 4.4. Giải pháp chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở huyện Phú Lương .................................................................... 80 4.4.1. Một số giải pháp chung ......................................................................... 80 4.4.2. Một số giải pháp cụ thể ......................................................................... 80 4.5. Kiến nghị .................................................................................................. 91 4.5.1. Đối với tỉnh Thái Nguyên ..................................................................... 91 4.5.2. Đối với Nhà nước .................................................................................. 93 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...................................................................... 96 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 98 vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ CN : Công nghiệp CNH, HĐH : Công nghiệp hóa, hiện đại hóa DT : Diện tích DV : Dịch vụ ĐVT : Đơn vị tính GDP : Tổng thu nhập quốc dân HTX : Hợp tác xã KCN : Khu công nghiệp NN : Nông nghiệp TBA : Trạm biến áp TT - TH : Truyền thanh - Truyền hình TT : Thị trấn TTCN : Tiểu thủ công nghiệp vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Diện tích đất phân theo loại đất và phân theo xã, thị trấn năm 2017 .................................................................................... 34 Bảng 3.2. Diện tích và dân số huyện Phú Lương năm 2017 ...................... 37 Bảng 3.3: Dân số trung bình phân theo giới tính, thành thị, nông thôn ..... 38 Bảng 3.4: Cơ cấu tổng sản phẩm của các ngành qua các năm ................... 39 Bảng 3.5: Thu nhập bình quân 1 nhân khẩu /năm ...................................... 40 Bảng 3.6: Tốc độ tăng trưởng kinh tế giai đoạn 2013 - 2017 ..................... 43 Bảng 3.7: Cơ cấu giá trị sản xuất ngành nông nghiệp giai đoạn 2013 - 2017 ... 44 Bảng 3.8: Giá trị sản xuất ngành trồng trọt giai đoạn 2013 - 2017 ............ 45 Bảng 3.9: Diện tích và cơ cấu diện tích gieo trồng cây hàng năm ............. 46 Bảng 3.10: Diện tích và sản lượng trồng cây lâu năm .................................. 47 Bảng 3.11: Diện tích năng suất và sản lượng lúa giai đoạn 2013-2017 ....... 49 Bảng 3.12: Số lượng gia súc, gia cầm giai đoạn 2013-2017 ........................ 51 Bảng 3.13: Diện tích và sản lượng thủy sản chủ yếu giai đoạn 2013-2017 ...... 52 Bảng 3.14: Cơ cấu ngành chăn nuôi trong cơ cấu giá trị sản xuất ngành nông nghiệp giai đoạn 2013 - 2017 ............................................ 52 Bảng 3.15: Cơ cấu ngành lâm nghiệp trong cơ cấu giá trị sản xuất toàn ngành nông, lâm nghiệp giai đoạn 2013-2017 ........................... 53 Bảng 3.16: Diện tích và độ che phủ của rừng giai đoạn 2013-2017 ............ 54 Bảng 3.17: Cơ cấu giá trị sản xuất nội ngành lâm nghiệp giai đoạn 2013-2017 ................................................................................... 54 Bảng 3.18: Cơ cấu giá trị sản xuất của ngành công nghiệp chế biến nông, lâm nghiệp, thủy sản......................................................... 56 Bảng 3.19: Giá trị sản xuất công nghiệp trên địa bàn huyện ........................ 56 Bảng 3.20: Số cơ sở sản xuất công nghiệp cá thể trên địa bàn huyện phân theo ngành công nghiệp ..................................................... 57 Bảng 3.21: Kết quả điều tra trang trại huyện Phú Lương ............................. 63 viii DANH MỤC CÁC BIỂU Hình 3.1. Bản đồ hành chính huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên ......... 33 Hình 3.2. Diện tích đất phân theo loại đất của huyện Phú Lương năm 2017 ................................................................................... 35 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa đã được Đảng và Nhà nước ta xác định là con đường tất yếu để Việt Nam nhanh thoát khỏi tình trạng lạc hậu, chậm phát triển, trở thành một quốc gia văn minh hiện đại. Cơ cấu kinh tế là tổng thể các ngành, lĩnh vực, bộ phận kinh tế với vị trí, tỉ trọng tương ứng của chúng và mối quan hệ hữu cơ tương đối ổn định hợp thành. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế là sự thay đổi tỷ lệ thành phần trong cơ cấu kinh tế, sự thay đổi cả về mặt số lượng và chất lượng trong nội bộ cơ cấu nhằm có được sự phát triển tốt hơn và toàn diện hơn. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế để xóa dần khoảng cách thành thị và nông thôn, miền xuôi và miền núi. Kinh nghiệm cũng như thực tiễn cho thấy chỉ có bằng con đường công nghiệp hoá, hiện đại hoá nền kinh tế mới đáp ứng được yêu cầu đặt ra. Phú Lương là một huyện miền núi, nằm ở phía Bắc của tỉnh Thái Nguyên. Phía Tây giáp với huyện Định Hóa, phía Bắc giáp huyện Chợ Mới (Bắc Kạn), phía Nam và Đông Nam giáp thành phố Thái Nguyên, phía Đông giáp huyện Đồng Hỷ, phía Tây Nam giáp với huyện Đại Từ. Huyện bao gồm 16 đơn vị hành chính, có 14 xã và 02 thị trấn. Trong những năm qua, thực hiện đường lối đổi mới của Đảng và Nhà nước, kinh tế của huyện Phú Lương tăng trưởng khá và liên tục; bộ mặt nông thôn có những chuyển biến rõ nét, kinh tế nông nghiệp, nông thôn đã thu được những kết quả bước đầu, song so với mục tiêu đặt ra chưa đạt được như mong muốn, quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế vẫn còn chậm, cơ cấu còn bất hợp lý, nông nghiệp vẫn chiếm tỷ trọng lớn, chuyển dịch cơ cấu kinh tế chưa thực sự gắn với quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá, chưa phát huy được tiềm năng, thế mạnh cũng như lợi thế về đất đai, khí hậu của huyện. Xuất phát từ tình hình thực tế trên, đề tài: “Giải pháp chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên” mang tính cấp thiết, vì vậy tác giả chọn làm đề tài cho Luận văn Thạc sĩ. 2 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu tổng quát Nghiên cứu thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên, từ đó đưa ra các giải pháp nhằm chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa của huyện. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hóa cơ sở lý luận về chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa - Nghiên cứu thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên. - Đề xuất và kiến nghị một số giải pháp nhằm thúc đẩy sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế của huyện Phú Lương giai đoạn 2013-2017. Trong đó, chủ yếu nghiên cứu thực trạng, các giải pháp nhằm chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa của huyện. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: Nghiên cứu trên phạm vi địa bàn huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên - Phạm vi thời gian: Đề tài nghiên cứu sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế của huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017. - Phạm vi nội dung: Nội dung chính của đề tài tập trung đánh giá thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế của huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên. 4. Đóng góp của đề tài Góp phần hệ thống hóa cơ sở lý luận về chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Phân tích thực trạng chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trên địa bàn huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên thời gian qua. Từ đó đưa ra những nhận xét chung về kết quả đạt được, những yếu kém, tồn tại và nguyên nhân của chúng. 3 Đưa ra một số quan điểm, phương hướng, mục tiêu và những giải pháp chủ yếu nhằm tiếp tục chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế của tỉnh theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong thời gian tới. 5. Kết cấu của Luận văn Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, luận văn được kết cấu thành 4 chương gồm: - Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa - Chương 2: Phương pháp nghiên cứu - Chương 3: Thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên - Chương 4: Giải pháp chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên 4 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ THEO HƯỚNG CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA 1.1. Cơ sở lý luận về chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa 1.1.1. Khái niệm, đặc trưng của cơ cấu kinh tế 1.1.1.1. Khái niệm cơ cấu kinh tế Cơ cấu kinh tế, một phạm trù kinh tế có tầm quan trọng to lớn trong quá trình xây dựng và thực hiện các chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia qua các thời kỳ. Cơ cấu kinh tế hợp lý cho phép tạo nên sự cân đối, hài hòa của nền kinh tế để sử dụng một cách hiệu quả các nguồn lực, tài nguyên của cải, vật chất, của cải tinh thần và sức lao động. Điều đó có ý nghĩa to lớn đối với sự tăng trưởng và phát triển kinh tế và tiến bộ xã hội của nền kinh tế quốc dân. Thuật ngữ “cơ cấu” hay “cấu trúc” có nguồn gốc ban đầu từ chữ La tinh “Strucke”, nó phản ánh cách sắp xếp các bộ phận của một chỉnh thể. Sau đó các khái niệm này được sử dụng mở rộng hơn cho các ngành khoa học khác [14]. Theo quan điểm triết học, “cơ cấu” hay “kết cấu” là một phạm trù phản ánh cấu trúc bên trong của đối tượng, là tập hợp những mối liên hệ cơ bản, tương đối ổn định giữa các yếu tố cấu thành nên đối tượng, trong một thời gian nhất định. Đứng trên quan điểm duy vật biện chứng và lý thuyết hệ thống C.Mác tiếp cận cơ cấu nền kinh tế như là: Toàn bộ các quan hệ giữa những người làm nhiệm vụ sản xuất với nhau và giữa họ với tự nhiên. C. Mác còn phân tích cơ cấu kinh tế ở cả hai mặt: số lượng (quy mô, tỷ trọng tốc độ) và chất lượng (vị trí, sự tương tác, trình độ công nghệ...) Đó là biểu hiện mối quan hệ tỷ lệ giữa các ngành, lĩnh vực kinh tế, và theo C.Mác cơ cấu là một sự phân chia về chất lượng và một tỷ lệ về số lượng của quá trình sản xuất xã hội[14]. Như vậy, theo C.Mác, cơ cấu nền kinh tế có cấu trúc bao gồm những yếu tố gắn với lực lượng sản xuất (các quan hệ giữa họ với tự nhiên, kỹ thuật) và các nội dung của quan hệ sản xuất (các quan hệ kinh tế giữa người với người trong quá trình sản xuất và tái sản xuất xã hội) hợp thành. Nếu cơ cấu nền kinh tế bao gồm hai 5 mặt lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất thì khi phân tích cơ cấu kinh tế không thể xem xét mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. Một cơ cấu kinh tế được coi là đúng đắn là một cơ cấu kinh tế được hình thành và phát triển trong đó, các yếu tố của quan hệ sản xuất luôn phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất [14]. Với quan niệm trên thì cơ cấu của nền kinh tế quốc dân được hiểu là tổng thể các mối quan hệ giữa các bộ phận hợp thành nền kinh tế: Các lĩnh vực sản xuất, phân phối, trao đổi tiêu dùng các ngành kinh tế: công nghiệp, nông nghiệp, dịch vụ,...; các thành phần kinh tế - xã hội: Nhà nước, tập thể, tư nhân...; ở vùng kinh tế. Ở mỗi vùng, mỗi ngành, mỗi địa phương lại có cơ cấu kinh tế riêng, tùy theo điều kiện tự nhiên, địa lý, kinh tế, xã hội cụ thể. Trong tiếp cận cơ cấu kinh tế đồi hỏi phải xem xét các yếu tố của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, trong trạng thái có tính tương đối ổn định, lịch sử cụ thể, phát triển theo đúng các quy luật khách quan, nhất là mối quan hệ chứa đựng trong đó quan hệ sản xuất phải phù hợp với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất. Chính tính tương đối ổn định này làm cho cơ cấu kinh tế biến đổi trong giới hạn cho phép, mà nếu vượt qua giới hạn đó, hệ thống kinh tế - xã hội chuyển sang một trạng thái ổn định khác, nói về chất hoặc thậm chí có thể biến đổi sang loại hình cơ cấu khác. Từ sự phân tích trên có thể rút ra những khía cạnh không thể thiếu được khi tiếp cận khái niệm cơ cấu kinh tế: - Bao gồm các bộ phận cấu thành mối quan hệ biện chứng giữa quan hệ sản xuất và lực lượng sản xuất diễn ra thông qua mối quan hệ kinh tế giữa các ngành và nội bộ các ngành, giữa các vùng kinh tế và giữa các thành phần kinh tế với nhau. - Được xem xét trên cả hai mặt định tính và định lượng của từng yếu tố và mối quan hệ giữa các yếu tố hợp thành cơ cấu kinh tế trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa. - Đặt cơ cấu kinh tế trong điều kiện lịch sử của mỗi nước, mỗi địa phương, mỗi ngành trong từng thời kỳ nhất định. - Gắn với mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội được xác định trong từng thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa. 6 Từ đó ta có thể định nghĩa như sau: Cơ cấu kinh tế là tổng thể các quan hệ kinh tế hay các bộ phận hợp thành nền kinh tế gắn với trình độ công nghệ, quy mô, tỷ trọng tương ứng với tính chất của mối quan hệ tương tác giữa tất cả các bộ phận, gắn với điều kiện kinh tế - xã hội trong từng giai đoạn phát triển nhất định, nhằm thực hiện các mục tiêu kinh tế - xã hội đã được xác định trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa [14]. Người ta phân biệt 3 loại cơ cấu kinh tế: Cơ cấu ngành là mối quan hệ tỷ lệ giữa các ngành kinh tế trong nền kinh tế như nông nghiệp (bao gồm: nông, lâm và ngư nghiệp), công nghiệp (bao gồm cả tiểu thủ công nghiệp và công nghiệp nông thôn) và dịch vụ. Cơ cấu kinh tế vùng là tỷ lệ phân bố của các ngành kinh tế theo lãnh thổ vùng sao cho thích hợp và sử dụng có hiệu quả lợi thế của vùng. Cơ cấu các thành phần kinh tế: bao gồm kinh tế quốc doanh, tập thể, tư nhân, cá thể hộ gia đình.... Tuỳ thuộc vào yêu cầu và khả năng sản xuất và mở rộng thị trường mà cơ cấu thành phần kinh tế được xác lập, kết hợp đan xen nhau. 1.1.1.2. Đặc trưng cơ bản của cơ cấu kinh tế * Cơ cấu kinh tế mang tính khách quan Cơ cấu kinh tế tồn tại và phát triển phụ thuộc vào trình độ phát triển của lực lượng sản xuất và phân công lao động xã hội. Mỗi một trình độ nhất định của lực lượng sản xuất và phân công lao động xã hội tương ứng với một cơ cấu kinh tế cụ thể. Cuộc cách mạng khoa học công nghệ đã và đang phát triển không ngừng, những thành tựu của nó đem lại sự biến đổi sâu sắc trong mọi mặt của đời sống kinh tế - xã hội. Trong điều kiện đó nông nghiệp và kinh tế nông thôn đang chịu ảnh hưởng to lớn của những tiến bộ khoa học và công nghệ do cuộc cách mạng đem lại. Việc ứng dụng các thành tựu của cách mạng khoa học và công nghệ, nhất là cách mạng sinh học đã tạo ra những giống cây, con mới có năng suất, chất lượng cao, mức độ thích nghi rộng hơn và đem lại hiệu quả kinh tế cao hơn. Điều đó đã và đang tạo ra những yếu tố vật chất góp phần biến đổi mạnh mẽ cơ cấu nông nghiệp và kinh tế nông thôn tạo ra cơ cấu mới có độ thích ứng rộng hơn và hiệu quả cao hơn [17]. 7 Lịch sử phát triển kinh tế - xã hội của nhân loại đã cho thấy cơ cấu kinh tế không phải là một hệ thống tĩnh, bất biến mà luôn ở trạng thái vận động và không ngừng biến đổi, phát triển. Do tác động của tiến bộ khoa học kỹ thuật và ứng dụng công nghệ mới, do sự phát triển của khoa học quản lý và ứng dụng nó trong thực tiễn hoạt động kinh tế - xã hội, cơ cấu kinh tế cũng theo sự phát triển đó mà ngày càng hoàn thiện hơn. Nền kinh tế tự nhiên bao giờ cũng thể hiện các cơ cấu kinh tế tự nhiên. Theo đà phát triển của xã hội, lực lượng sản xuất ngày càng phát triển, phân công lao động xã hội ngày càng sâu rộng, cơ cấu kinh tế ngày càng tiến bộ. Cơ cấu kinh tế cụ thể trong hệ thống kinh tế cũng như xu hướng chuyển dịch của chúng ra sao là tuỳ thuộc vào những điều kiện kinh tế - xã hội, những điều kiện tự nhiên nhất định. Các quy luật kinh tế được biểu hiện và vận động thông qua hoạt động của con người. Vì vậy, con người trước hết phải nhận thức đầy đủ các quy luật kinh tế cũng như các quy luật tự nhiên để từ đó góp phần vào việc hình thành, biến đổi và phát triển cơ cấu kinh tế sao cho cơ cấu đó ngày càng hợp lý, đem lại hiệu quả cao. Như vậy, việc hình thành và vận động của cơ cấu kinh tế đòi hỏi phải tôn trọng tính khách quan và không được áp đặt chủ quan, duy ý chí. * Cơ cấu kinh tế không cố định mà luôn vận động và biến đổi Sự vận động, biến đổi của cơ cấu kinh tế luôn gắn liền với điều kiện kinh tế - xã hội, điều kiện tự nhiên và tiến bộ khoa học kỹ thuật và công nghệ mới. Sự tác động của các điều kiện đó làm cho các bộ phận kinh tế trong hệ thống kinh tế nông thôn luôn biến đổi, tác động và chuyển hoá lẫn nhau, tạo ra một cơ cấu kinh tế nông thôn mới, cơ cấu ấy vận động và phát triển đến một lúc nào đó, đến lượt nó lại phải nhường chỗ cho một cơ cấu khác ra đời. Tuy nhiên, để đảm bảo cho quá trình hình thành, vận động và phát triển, cơ cấu kinh tế phải có tính ổn định tương đối. Nếu cơ cấu kinh tế thường xuyên thay đổi, xáo trộn sẽ làm cho các quá trình sản xuất kinh doanh không ổn định, quá trình đầu tư lúng túng, lưu thông hàng hoá trở ngại, làm cho kinh tế phát triển què quặt, phiến diện, tạo ra sự lãng phí và gây tổn thất cho nền kinh tế [17]. 8 * Cơ cấu kinh tế không bó hẹp trong một không gian lãnh thổ nhất định mà gắn liền với quá trình phân công lao động và hợp tác với bên ngoài Các yếu tố nội sinh của nền kinh tế trong một không gian lãnh thổ nhất định có vai trò cực kỳ quan trọng trong việc lựa chọn một cơ cấu kinh tế hợp lý, đạt hiệu quả kinh tế - xã hội cao. Vì vậy, khi xác lập kinh tế nông thôn trước hết phải xem xét đầy đủ các yếu tố đó. Ngày nay, hầu hết các nền kinh tế hoạt động theo cơ chế thị trường với sự hình thành thị trường thế giới phản ánh quá trình xã hội hoá sản xuất trên phạm vi quốc tế và là xu hướng có tính thời đại. Những thành tựu về kinh tế, khoa học công nghệ không chỉ là riêng của một quốc gia mà còn là thành tựu chung của nhân loại. Điều quan trọng là sự lựa chọn và áp dụng của từng quốc gia tuỳ theo từng thời kỳ hình thành và biến đổi cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá và môi trường kinh tế - chính trị - xã hội riêng biệt. Vì vậy, việc lựu chọn một cơ cấu kinh tế hợp lý, hiệu quả cao phải xem xét đầy đủ các yếu tố từ bên ngoài ảnh hưởng đến việc hình thành cơ cấu kinh tế nông thôn và mối liên hệ giữa các yếu tố bên trong với bên ngoài. Sự gắn bó đó được biểu hiện trong quá trình xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội, trong quá trình quy hoạch và bố trí sản xuất, trong việc hoạch định các chính sách ứng dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật và công nghệ mới, tổ chức quản lý kinh doanh, chế biến sản phẩm và lưu thông hàng hoá [17]. * Cơ cấu kinh tế có tính mục tiêu hiệu quả kinh tế - xã hội Mục tiêu này được xem xét cả về hai mặt: kinh tế và xã hội trong từng giai đoạn phát triển nhất định. Hiệu quả kinh tế - xã hội là mục tiêu phản ánh sự kết hợp hài hòa giữa hiệu quả kinh tế và hiệu quả xã hội trong từng thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa cả nước và từng địa phương. Trong giai đoạn đầu của công nghiệp hóa, hiện đại hóa, khối lượng các yếu tố sản xuất (lao động, vốn, vật tư) rất hạn chế, tới mức không cho phép đồng thời đảm bảo sự cân đối bên trong của sản xuất cũng như giữa sản xuất với các mặt khác của đời sống xã hội. Ở đây, cần lựa chọn những quan hệ then chốt, tập trung lực lượng để tác động, tạo nên một sự cân đối và nhờ vậy, có điều kiện để tiến tới, nắm bắt lấy “mắt xích tiếp theo” [14]. 9 Việc xác định cơ cấu kinh tế của một quốc gia hay của một địa phương được gọi là hiệu quả kinh tế - xã hội, khi cơ cấu kinh tế đó hợp lý. Một cơ cấu kinh tế hợp lý phải là một cơ cấu kinh tế cho phép khai thác hết những tiềm năng kinh tế - xã hội của quốc gia, các địa phương, tạo điều kiện cho các ngành kinh tế, các thành phần kinh tế, các vùng kinh tế thúc đẩy, hỗ trợ lẫn nhau, tạo điều kiện cho nhau phát triển. Nó không chỉ đẩy nhanh sự tăng trưởng kinh tế mà còn giải quyết được các vấn đề xã hội và môi trường sinh thái, tạo đà cho sự phát triển trong tương lai. Việc thi hành chính sách cơ cấu có lựa chọn hợp lý như vậy đòi hỏi phải đảm bảo tính đồng bộ, tính cân đối trong sự phát triển của nền kinh tế quốc dân. Là hai mặt mâu thuẫn của một quá trình biện chứng. Từ tính chất hai mặt của cơ cấu kinh tế là tính cân đối ổn định và tính chất biến đổi tổ chức, nói lên tính phức tạp của việc thay đổi cơ cấu kinh tế. Phát triển kinh tế là một quá trình lịch sử, mà trong mỗi giai đoạn phát triển đều có những vấn đề then chốt, những khâu quan trọng liên quan đến mục tiêu kinh tế - xã hội, nó xa lạ với việc quá nhấn mạnh tính ổn định dễ dẫn tới bảo thủ, trì trệ, lạc hậu. Ngược lại, nếu quá nhấn mạnh tính chất biến đổi bất chấp tính khách quan và điều kiện lịch sử cụ thể, sẽ rơi vào chủ quan, nóng vội, duy ý chí. Vì vậy, một yêu cầu bức thiết phải tập trung những lực lượng chủ yếu để giải quyết những vấn đề then chốt hoặc xóa bỏ những ách tắc trong dòng chảy của quá trình tái sản xuất là một đòi hỏi khách quan khi thực hiện đặc trưng này. * Cơ cấu kinh tế mang tính thị trường và mở cửa Khác với cơ cấu kinh tế trong mô hình chỉ huy tập trung quan liêu bao cấp, việc hình thành và phát triển cơ cấu kinh tế để tạo ra sản phẩm chủ yếu là để phân phối cho tiêu dùng, chứ không phải chủ yếu tạo ra hàng hóa để bán, nếu có mua bán chỉ là hình thức mà không dựa trên các quy luật kinh tế vốn có của kinh tế thị trường. Khi chuyển đổi mô hình kinh tế cũ sang mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, xây dựng và phát triển cơ cấu kinh tế để tạo ra hàng hóa với tư cách là hàng hóa để bán. Vì vậy, việc xây dựng và phát triển cơ cấu kinh tế nhất thiết phải mang tính thị trường. Có như vậy, mới làm cho cơ cấu kinh tế được xây dựng không chỉ thích ứng mà còn tác dụng thúc đẩy việc xây dựng thành công mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta và ở địa phương. 10 Cơ cấu kinh tế của một nước hay một địa phương không khép kín trong một không gian nhất định mà ngày càng mở rộng theo tiến trình xã hội hóa, chuyên môn hóa sản xuất và mức độ mở rộng thị trường trong nước, khu vực và quốc tế [12]. Trong nền kinh tế thị trường, sự vận động khách quan của cơ cấu kinh tế theo hướng mở rộng sự hợp tác, phân công lao động diễn ra không chỉ trong phạm vi mỗi ngành, mỗi vùng, mỗi quốc gia mà còn phải xác định được cơ cấu kinh tế trên cơ sở lợi thế của mình gắn với thị trường trong nước và quốc tế, nhằm tạo ra cơ cấu kinh tế hợp lý, thúc đẩy nhanh quá trình quốc tế hóa nền kinh tế quốc dân, tạo điều kiện chủ động hội nhập nền kinh tế khu vực và quốc tế. Sự phát triển đan xen cũng như sự phân công lao động quốc tế, sự thâm nhập kinh tế các nước vào nhau đã chỉ rõ tính đa dạng phong phú và tính quốc tế của cơ cấu kinh tế. Trong nền kinh tế mở nếu không chú ý đúng mức đến đặc trưng này sẽ hạn chế phát huy các nguồn lực trong nước. Tóm lại, tính khách quan, tính lịch sử cụ thể, tính mục tiêu hiệu quả kinh tế xã hội, tính thị trường và mở cửa là tổng hợp những tính chất cấu thành nên đặc trưng cơ bản của cơ cấu kinh tế. Chúng ta phải nhận thức đầy đủ những đặc trưng đó trong hoạt động xây dựng cơ cấu kinh tế hiện nay ở nước ta nói chung và ở mỗi địa phương nói riêng. 1.1.2. Khái niệm chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa 1.1.2.1. Khái niệm chuyển dịch cơ cấu kinh tế Chuyển dịch cơ cấu kinh tế là quá trình thay đổi cấu trúc, tỷ trọng, tốc độ và chất lượng các mối quan hệ kinh tế giữa các ngành, các vùng kinh tế và các thành phần kinh tế nhằm đạt tới một cơ cấu kinh tế hợp lý, hiện đại và hiệu quả hơn, tạo thể và lực mới cho tăng trưởng và phát triển nền kinh tế - xã hội trong từng giai đoạn của công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế là một quá trình tất yếu gắn liền với sự phát triển kinh tế của một quốc gia, đặc biệt là sự phát triển trong quá trình hội nhập [14]. Thực chất của chuyển dịch cơ cấu kinh tế là sự phát triển không đồng đều giữa các ngành. Ngành có tốc độ phát triển cao hơn tốc độ phát triển chung của nền kinh tế thì sẽ tăng tỷ trọng và ngược lại, ngành có tốc độ thấp hơn sẽ giảm tỷ trọng. Nếu tất cả các ngành có cùng một tốc độ tăng trưởng thì tỷ trọng các ngành sẽ không đổi, nghĩa là không có sự chuyển dịch cơ cấu ngành.