Tài liệu Giải thích pháp luật hình sự những vấn đề lý luận và thực tiễn

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VŨ HOÀI NAM GIẢI THÍCH PHÁP LUẬT HÌNH SỰ: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2018 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VŨ HOÀI NAM GIẢI THÍCH PHÁP LUẬT HÌNH SỰ: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN Ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 9.38.01.04 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1.TS. NGUYỄN VĂN HIỂN 2.TS. TRẦN VĂN DŨNG HÀ NỘI - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trình bày trong Luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tôi cam đoan Luận án được tiến hành nghiên cứu một cách nghiêm túc và kết quả nghiên cứu của các nhà nghiên cứu đi trước đã được tiếp thu một cách chân thực, cẩn trọng, có trích dẫn nguồn cụ thể trong luận án./. Hà nội, ngày… tháng 8 năm 2018 TÁC GIẢ LUẬN ÁN Vũ Hoài Nam LỜI CẢM ƠN Trước tiên tôi xin gửi lời trân thành cảm ơn tới hai thày hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Vưn Hiển và TS. Trần Văn Dũng đã tận tình chỉ bảo cho tôi nhiều kiến thức và kinh nghiệm vô cùng quý báu trong quá trình hoàn thành luận án này. Tôi xin lời cảm ơn tới Học viện khoa học xã hội, các thày, cô Khoa luật, Phòng Quản lý đào tạo, các phòng, ban liên quan, các nhà khoa học và bạn bè, đồng nghiệp đã giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi trong suốt thời gian tôi học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới Lãnh đạo Bộ Tư pháp, tập thể cán bộ, công chức, viên chức Nhà xuất bản Tư pháp, các cơ quan, tổ chức, đơn vị và cá nhân đã tạo điều kiện tốt nhất để tôi tham gia chương trình nghiên cứu sinh tại Học viện khoa học xã hội cũng như trong suốt quá trình thu thập, tìm kiếm thông tin, tài liệu hoàn thành luận án này./. Hà nội, ngày… tháng 8 năm 2018 TÁC GIẢ LUẬN ÁN Vũ Hoài Nam MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RACẦN TIẾP TỤC NGHIÊN CỨU VỀ GIẢI THÍCH PHÁP LUẬT HÌNH SỰ ........................................................................................................ 7 1.1. Tình hình nghiên cứu ........................................................................................... 7 1.1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ở nước ngoài ................................................. 7 1.1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu ở Việt Nam ................................................. 12 1.2. Nhận xét về tình hình nghiên cứu ...................................................................... 18 1.2.1. Nhận xét tổng quát .......................................................................................... 18 1.2.2. Những ưu điểm, những nội dung nghiên cứu đã sáng tỏ và được luận án kế thừa, phát triển trong nghiên cứu đề tài .................................................................... 19 1.2.3. Những vấn đề liên quan đến chủ đề luận án nhưng chưa được giải quyết thấu đáo cần tiếp tục nghiên cứu, phát triển.............................................................. 20 1.3. Một số vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu..................................................... 21 1.3.1 Những vấn đề chung về giải thích pháp luật hình sự trong khoa học pháp lý hiện nay ..................................................................................................................... 21 1.3.2. Tìm hiểu những đặc trưng của giải thích pháp luật hình sự ở Việt Nam ............ 22 1.3.3. Tìm hiểu thực trạng hoạt động giải thích pháp luật hình sự ở Việt Nam và một số hệ thống pháp luật chính trên thế giới ........................................................... 22 1.3.4. Kiến nghị các giải pháp về mặt thể chế và tổ chức thực hiện để tăng cường chất lượng, hiệu quả hoạt động giải thích pháp luật hình sự ở nước ta .................... 23 Chƣơng 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ GIẢI THÍCH PHÁP LUẬT HÌNH SỰ ...................................................................................................... 24 2.1. Khái niệm, đặc điểm, mục đích, ý nghĩa, phân loại ........................................... 24 2.1.1. Khái niệm, đặc điểm ....................................................................................... 24 2.1.2. Mục đích, ý nghĩa ............................................................................................ 37 2.1.3. Phân loại .......................................................................................................... 40 2.2. Nguyên tắc, phương pháp, chủ thể, phạm vi và đối tượng ................................ 43 2.2.1. Nguyên tắc ...................................................................................................... 43 2.2.2. Phương pháp.................................................................................................... 52 2.2.3. Chủ thể, phạm vi và đối tượng của giải thích pháp luật hình sự..................... 57 2.3. Quy trình và sản phẩm của giải thích pháp luật hình sự .................................... 61 2.3.1. Quy trình ......................................................................................................... 61 2.3.2. Sản phẩm ......................................................................................................... 62 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG GIẢI THÍCH PHÁP LUẬT HÌNH SỰ ................. 64 3.1. Sơ lược về tình hình giải thích không chính thức pháp luật hình sự trên thế giới và Việt Nam ....................................................................................................... 64 3.2. Thực trạng giải thích chính thức pháp luật hình sự trên thế giới ....................... 66 3.2.1. Thực trạng việc ban hành các quy định về giải thích pháp luật hình sự trên thế giới ....................................................................................................................... 66 3.2.2. Việc thực hiện các quy định về giải thích pháp luật hình sự .......................... 71 3.2.3. Giải thích pháp luật và pháp luật hình sự ở một số quốc gia cụ thể ............... 79 3.3. Thực trạng giải thích chính thức pháp luật hình sự ở Việt Nam ........................ 97 3.3.1. Việc ban hành các quy định liên quan đến giải thích pháp luật và pháp luật hình sự ....................................................................................................................... 97 3.3.2. Thực trạng việc tổ chức thực hiện các quy định về giải thích pháp luật hình sự . 104 3.3.3. Một số vấn đề đặt ra từ thực tiễn GTPL hình sự ở Việt Nam ....................... 125 Chƣơng 4: MỘT SỐ GIẢI PHÁP TĂNG CƢỜNG CHẤT LƢỢNG GIẢI THÍCH CHÍNH THỨC PHÁP LUẬT HÌNH SỰ Ở VIỆT NAM .................... 131 4.1. Mục tiêu, yêu cầu của việc xây dựng giải pháp tăng cường chất lượng hoạt động giải thích chính thức pháp luật hình sự ở Việt Nam ...................................... 131 4.1.1. Mục tiêu ........................................................................................................ 131 4.1.2. Yêu cầu.......................................................................................................... 132 4.2. Các giải pháp cụ thể ......................................................................................... 134 4.2.1. Giải pháp hoàn thiện thể chế ......................................................................... 134 4.2.2. Giải pháp tổ chức thi hành ............................................................................ 138 4.2.3. Một số giải pháp khác ................................................................................... 145 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 149 DANH MỤC CÁC BÀI VIẾT, CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ............................................... 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 152 DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật Hình sự GTPL : Giải thích pháp luật Luật Luật ban hành văn bản quy phạm BHVBQPPL pháp luật TAND : Tòa án nhân dân TANDTC : Tòa án nhân dân tối cao UBTVQH : Ủy ban thường vụ Quốc hội VKSNDTC : Viện kiểm sát nhân dân tối cao DANH MỤC SƠ ĐỒ, BẢNG, BIỂU TRONG LUẬN ÁN Số TT Tên bảng, biểu, sơ đồ 1 Sơ đồ 1. Quy trình giải thích pháp luật hình sự 2 Sơ đồ 2. Sơ đồ giải thích pháp luật tại Trung Quốc 3 Sơ đồ 3. Sơ đồ tổ chức cơ quan GTPL ở Việt Nam 4 Sơ đồ 4. Sơ đồ quy trình thực hiện GTPL ở Việt Nam 5 Bảng 5. Bảng tổng quan cơ quan lập pháp và GTPL ở Hàn Quốc MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Như chúng ta đều đã biết, một trong những đặc tính chung và quan trọng của pháp luật đó là tính quy phạm phổ biến, bởi vì “pháp luật thực chất là hệ thống các quy tắc xử sự mang tính bắt buộc chung do nhà nước ban hành hoặc thừa nhận nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội, phục vụ và bảo vệ quyền lợi của các tầng lớp dân cư trong xã hội” [34]. Như vậy, pháp luật có giá trị như những khuôn mẫu hành vi điều chỉnh các quan hệ xã hội và có tính bắt buộc chung. Tuy nhiên, chính do tính khái quát hóa đó mà trong rất nhiều trường hợp pháp luật muốn đi vào cuộc sống chúng cần phải được cụ thể hóa, chi tiết hóa thông qua các hoạt động của các cơ quan có thẩm quyền như hoạt động hướng dẫn thi hành, quy định chi tiết và GTPL để các chủ thể trong xã hội nhận thức và thực hiện pháp luật một cách đúng đắn, chính xác và thống nhất. Cùng với các hoạt động khác, GTPL với tư cách là hoạt động “làm sáng tỏ tư tưởng, nội dung, ý nghĩa của quy phạm pháp luật đảm bảo cho sự nhận thức pháp luật được đúng đắn” [34] không chỉ có ý nghĩa giúp các chủ thể nhận thức, sử dụng các khái niệm, các thuật ngữ trong quá trình xây dựng và thực hiện pháp luật chính xác, nghiêm minh mà còn có tác dụng tích cực đối với việc nâng cao ý thức pháp luật, tăng cường pháp chế và bảo vệ trật tự pháp luật. GTPL do đó là một vấn đề hết sức quan trọng trong luật học cũng như trong thực tiễn đời sống xã hội của bất kỳ hệ thống pháp luật nào. Dưới góc độ lý luận thì các vấn đề như: Chủ thể, thẩm quyền GTPL như thế nào sẽ cho chúng ta biết một phần tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước của một quốc gia; tìm hiểu phạm vi, đối tượng, sản phẩm GTPL cho ta thấy một phần là quốc gia đó theo hệ thống pháp luật nào; hay nguyên tắc, phương pháp giải thích chỉ cho chúng ta thấy chính sách, đường hướng, quan điểm của nhà nước về pháp luật… Dưới góc độ thực tiễn thì cơ chế GTPL có hiệu quả hay không tác động trực tiếp đến việc thực thi pháp luật, nó ảnh hưởng đến mức độ và hiệu quả của pháp luật trong đời sống xã hội cũng như khả năng tiếp cận của người dân tới pháp luật. Sở dĩ như vậy bởi GTPL chính là hoạt động làm rõ lời văn của quy phạm, ý chí mong muốn của nhà làm luật trong quy định của pháp luật. Ở đây làm rõ lời văn, ý chí của nhà làm luật không chỉ trong hoặc/và duy nhất khi còn những quy định không rõ ràng mà theo chúng tôi cả trong trường hợp pháp luật đã rõ ràng, dễ hiểu vẫn cần giải thích bởi từ các quy định và thực tiễn luôn có khoảng cách và sự thay đổi liên tục của thực tiễn thường làm cho cái “rõ ràng, dễ hiểu” của pháp luật chỉ mang tính tương đối. Là một phần, một thành tố có thể nói là rất quan trọng trong hệ thống pháp luật quốc gia, Luật hình sự có vai trò quan trọng trong việc đấu tranh phòng, chống 1 tội phạm, duy trì trật tự an toàn xã hội, bảo vệ tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, các quyền con người, quyền cơ bản của công dân. Do đặc thù tổ chức bộ máy, truyền thống pháp lý nên có quốc gia có thể có luật này nhưng không có luật kia, nhưng có thể khẳng định mọi quốc gia, ở hầu hết các chế độ đều ban hành Luật hình sự để điều chỉnh các quan hệ pháp luật hình sự, tội phạm. Vì vậy Luật hình sự được các quốc gia coi là đạo luật cơ bản và truyền thống, nó xuất hiện rất sớm và quy định các vấn đề về tội phạm và hình phạt, thể hiện thái độ nghiêm khắc nhất của nhà nước đối với những người bị coi là tội phạm, hệ quả là người phạm tội sẽ bị trừng phạt nghiệm khắc, hạn chế các quyền, tài sản, thậm chí bị tước đoạt sinh mạng. Vì lẽ đó, nhu cầu và các vấn đề liên quan đến GTPL hình sự cũng xuất hiện và được đề cập khá sớm đồng thời chứa đựng đầy đủ những đặc điểm cơ bản của GTPL. Tuy nhiên, là lĩnh vực pháp luật khá đặc thù thể hiện ở cả đối tượng, phương pháp và mục đích điều chỉnh của luật này đó là điều chỉnh lĩnh vực tội phạm và hình phạt bằng phương pháp mệnh lệnh quyền uy, GTPL hình sự có nhiều nét đặc trưng riêng mà chúng ta cần tìm hiểu. Việc nghiên cứu một cách toàn diện, có chiều sâu về GTPL hình sự có ý nghĩa rất quan trọng nó không chỉ góp phần làm rõ các vấn đề trực tiếp liên quan đến GTPL hình sự mà còn góp phần hoàn thiện GTPL nói chung cả về mặt thể chế lẫn cơ chế thực hiện hoạt động GTPL trong thực tiễn. Tuy có ý nghĩa to lớn như vậy, nhưng trong bối cảnh chung của GTPL hiện nay, việc nghiên cứu cũng như thực tiễn hoạt động GTPL hình sự ở nước ta chưa được quan tâm đúng mức do nhiều nguyên nhân khác nhau. Về lý luận thì cơ bản chưa có một nghiên cứu đầy đủ, toàn diện nào về GTPL hình sự. Cách đánh giá về GTPL hình sự từ nhiều vị trí nghiên cứu rất phân tán, các quan điểm về giải thích pháp luật ở nước ta đang có nhiều điểm trái ngược, tranh cãi. Về thực tiễn, GTPL hình sự hiện nay chủ yếu vẫn thông qua hoạt động “quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành”, hoạt động “tổng kết xét xử và hướng dẫn” của TANDTC dưới các hình thức như ban hành Thông tư, Thông tư liên tịch, Văn bản hướng dẫn, Tổng kết xét xử để rút kinh nghiệm… Trong khi đó, cơ quan có thẩm quyền giải thích chính thức Hiến pháp, Luật, Pháp lệnh đó là UBTVQH chỉ mới một lần GTPL hình sự, tuy nhiên nó vẫn chưa theo đúng nghĩa của GTPL hình sự. Do vậy, kinh nghiệm của chúng ta về vấn đề này là rất thiếu. Trong khi đó các văn bản pháp luật hiện hành như Hiến pháp năm 2013 (Điều 104), Luật Tổ chức tòa án năm 2014 (Điều 20) đã quy định thẩm quyền của Tòa án trong việc “Tổng kết thực tiễn xét xử của các Tòa án, bảo đảm áp dụng thống nhất pháp luật trong xét xử”, điều này đang và sẽ đặt ra cho chúng ta là cần phải có những nghiên cứu thấu đáo hơn về các vấn đề chủ thể, phạm 2 vi, đối tượng, sản phẩm GTPL hình sự, về án lệ và thẩm quyền của Tòa án trong GTPL hình sự trong thời gian tới. Xuất phát từ những lý do trên, đề tài “Giải thích pháp luật hình sự: Những vấn đề lý luận và thực tiễn” là một nghiên cứu có ý nghĩa lý luận và thực tiễn cao. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích: Luận án tập trung làm rõ các vấn đề cơ bản về lý luận GTPL; thực trạng việc ban hành các quy định về GTPL một số quốc gia chịu ảnh hưởng nhiều bởi các hệ thống pháp luật chính trên thế giới; đồng thời tiến hành nghiên cứu một số vấn đề lý luận và thực tiễn GTPL hình sự ở Việt Nam, từ đó đề ra các giải pháp cơ bản nhằm tăng cường chất lượng hoạt động GTPL hình sự ở Việt Nam trong thời gian tới. Nhiệm vụ: Để đạt được mục đích nêu trên, luận án có nhiệm vụ cụ thể sau: - Tóm tắt tình hình nghiên cứu về GTPL và pháp luật hình sự ở nước ngoài và trong nước, chỉ ra những điểm tương đồng và khác biệt, rút ra những bài học kinh nghiệm cho Việt Nam; xác định các vấn đề mới, những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu của luận án. - Nghiên cứu những vấn đề chung nhất về lý luận GTPL và pháp luật hình sự như: Khái niệm, đặc điểm, vai trò, nguyên tắc, phương pháp, chủ thể, đối tượng, mô hình… GTPL và pháp luật hình sự. - Tìm hiểu thực trạng hoạt động GTPL hình sự ở Việt Nam trên hai phương diện chính là ban hành quy định và tổ chức triển khai các quy định về GTPL hình sự; tìm hiểu việc ban hành các quy định về GTPL một số quốc gia chịu ảnh hưởng lớn bởi hệ thống pháp luật chính trên thế giới từ đó rút ra những kinh nghiệm và bài học Việt Nam. - Đề xuất các giải cơ bản nhằm tăng cường chất lượng, hiệu quả GTPL hình sự ở Việt Nam trên các mặt cơ bản như thể chế và tổ chức thực hiện. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu các vấn đề cơ bản về lý luận về GTPL hình sự; nghiên cứu hoạt động GTPL hình sự ở Việt Nam trên hai phương diện chính là xây dựng thể chế và tổ chức thực hiện; hoạt động ban hành các quy định về GTPL hình sự ở một số quốc gia trên thế giới. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Về nội dung: - Nghiên cứu một số vấn đề lý luận cũng như những vấn đề thực tiễn hoạt động GTPL hình sự thời gian qua như: Mục đích, vai trò, ý nghĩa của GTPL hình sự; nguyên tắc, phương pháp, chủ thể giải thích; sản phẩm, kết quả, thành tựu, 3 khuyết điểm trong hoạt động giải GTPL hình sự và các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động này. Tuy nhiên, do pháp luật hình sự là bộ phận cấu thành quan trong trong pháp luật của mỗi quốc gia, vì thế khi nghiên cứu về GTPL hình sự không thể tách rời hoàn toàn và phải đặt trong mối quan hệ với GTPL nói chung. Do vậy, trong quá trình nghiên cứu, tác giả cũng sẽ đi vào phân tích một số vấn đề cơ bản của GTPL trong mối tương quan với GTPL hình sự. - Pháp luật hình sự đề cập trong luận án này được hiểu là các quy phạm cụ thể được quy định trong Bộ luật Hình sự mà không hiểu là pháp luật hình sự nói chung, hay nói cách khác không phải là pháp luật hình sự theo nghĩa rộng (bao gồm cả chính sách hình sự, tố tụng hình sự, thi hành án hình sự…). 3.2.2. Về thời gian: Luận án chỉ tập trung nghiên cứu hoạt động GTPL hình sự từ năm 1945 (sau cách mạng tháng 8/1945) đến nay. Các nhận định, đánh giá từ các nguồn tài liệu trước đó chủ yếu mang tính tham khảo và bổ sung cho những nhận định trong luận án. 3.2.3. Về phạm vi lãnh thổ: Luận án đi vào nghiên cứu hoạt động GTPL hình sự ở Việt Nam trên cả phương diện lý luận và thực tiễn đồng thời tiến hành nghiên cứu những vấn đề cơ bản về lý luận, thực trạng việc ban hành các quy định về GTPL một số quốc gia chịu ảnh hưởng nhiều bởi các hệ thống pháp luật chính trên thế giới đó là: Hệ thống pháp luật châu Âu lục địa, Hệ thống pháp luật Anh - Mỹ, Hệ thống pháp luật Xã hội chủ nghĩa, Pháp luật Hồi giáo. 4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận Luận án dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin thông qua việc vận dụng các quy luật, phạm trù cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin; tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chính Minh về vấn đề nhà nước và pháp luật; quán triệt đầy đủ, sáng tạo các quan điểm của Đảng về xây dựng pháp luật và cải cách tư pháp trong nhà nước pháp quyền. Đồng thời luận án cũng sử dụng tổng hợp các phương pháp luận chính trị và phương pháp luận chuyên môn để nghiên cứu GTPL hình sự ở Việt Nam (lý luận về pháp luật, pháp luật hình sự, lý luận về GTPL…) 4.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện luận án, tùy yêu cầu, mục đích chính của từng vấn đề, từng phần, chương, mục,… chúng tôi dự kiến sẽ kết hợp sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: 4.2.1. Phương pháp phân tích, tổng hợp: Phương pháp này được sử dựng để tập hợp và hệ thống hóa những vấn đề về lý luận GTPL và pháp luật hình sự ở các 4 hệ thống pháp luật trên thế giới và Việt Nam. Phương pháp này được sử dụng chủ yếu trong chương 2 của luận án. 4.2.2. Phương pháp thống kê, phân tích, so sánh số liệu: Phương pháp này sử dụng để điều tra, khảo sát, thu thập, thống kê thực tiễn hoạt động GTPL và pháp luật hình sự của các cơ quan chức năng trong thời gian qua. Trên cơ sở đó so sánh từng giai đoạn, thời điểm, lĩnh vực địa bàn để rút ra những kết luận phục vụ cho việc hoàn thiện luận án. Phương pháp này được sử dụng chủ yếu trong chương 1 và 3 của Luận án. 4.2.3. Phương pháp tổng kết thực tiễn: Phương pháp này sử dụng để nghiên cứu kết quả tổng kết thực tiễn hoạt động GTPL hình sự thời gian qua ở một số quốc gia trên thế giới và ở Việt Nam. Phương pháp này được sử dụng chủ yếu trong chương 3 của Luận án 4.2.4. Phương pháp lịch sử: Phương pháp được sử dụng nhằm tái hiện toàn bộ lịch sử hoạt động GTPL và pháp luật hình sự theo diễn trình thời gian, qua đó thấy được diễn biến của hoạt động này qua từng giai đoạn, thời kỳ cụ thể và toàn cảnh bức tranh giải thích pháp luật hiện nay. Phương pháp này được sử dụng chủ yếu trong chương 2 và 3 của Luận án 4.2.5. Phương pháp logic: Là phương pháp được sử dụng để nghiên cứu các hiện tượng mang tính bản chất, phổ biến, lặp lại… trong hoạt động GTPL, từ đó nắm lấy các quy luật và su hướng vận động, phát triển của hoạt động giải thích pháp luật hình sự. Phương pháp này được sử dụng chủ yếu trong chương 1 của Luận án. 4.2.6. Phương pháp chuyên gia: Được sử dụng để tham khảo ý kiến của các chuyên gia, nhà khoa học về lĩnh vực khoa học hình sự nói chung và lĩnh vực GTPL hình sự nói riêng. Phương pháp này được sử dụng chủ yếu trong chương 4 của Luận án. 4.2.7. Phương pháp xã hội học pháp luật: Được sử dụng nhằm nhận diện các đặc điểm và bước tiến trong nhận thức xã hội về GTPL và pháp luật hình sự. Phương pháp này được sử dụng chủ yếu trong chương 1, 3 và 4 của Luận án. 5. Đóng góp mới của Luận án Từ những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu và làm sáng tỏ trong Luận án, chúng tôi thấy nếu hoàn thành theo đúng mục đích đã đề ra, Luận án sẽ có đóng góp trên một số mặt cơ bản sau: 5.1. Kết quả nghiên cứu sẽ góp phần chứng minh luận điểm đó là GTPL hình sự là một dạng đặc thù của GTPL với chủ thể, quy trình, nguyên tắc, phương pháp… chứa đựng những nét đặc trưng riêng bởi chịu tác động, ảnh hưởng và chi phối của những đặc điểm của luật hình sự với tư cách là một ngành luật riêng. 5 5.2. Luận án cũng góp phần làm rõ mối tương quan giữa GTPL hình sự với GTPL nói chung để chỉ ra những điểm chung cũng như những nét đặc trưng của GTPL hình sự trên các phương diện cơ bản như chủ thể, thẩm quyền, đối tượng, phương pháp, nguyên tắc và sản phẩm của giải thích. 5.3. Chứng minh hoạt động xét xử các vụ án hình sự của Tòa án các cấp và việc ban hành các văn bản hướng dẫn pháp luật hình sự của TANDTC ở Việt Nam đều có chứa đựng yếu tố GTPL hình sự. Do đó việc trao thẩm quyền GTPL hình sự cho Tòa án là hoàn toàn phù hợp. 5.4. Luận án sẽ đề xuất một loạt các giải pháp mới cả về thể chế lẫn tổ chức thực hiện nhằm tăng cường chất lượng hoạt động GTPL hình sự. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của Luận án 6.1. Về mặt lý luận Thông qua việc luận giải và làm rõ các vấn đề cơ bản về GTPL và GTPL hình sự như khái niệm, đặc điểm, nguyên tắc, phương pháp... Luận án đưa ra những cơ sở để chứng minh GTPL hình sự là một loại hình riêng của GTPL, đồng thời qua đó góp phần từng bước hình thành lý luận về GTPL nói chung, GTPL hình sự nói riêng ở Việt Nam trên nền tảng lý luận chung về GTPL hiện nay trên thế giới. 6.2. Về thực tiễn Từ việc phân tích đánh giá thực trạng về GTPL ở Việt Nam và thế giới, Luận án cung cấp cái nhìn toàn diện về thực trạng GTPL hình sự hiện nay. Từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm, đề xuất các giải pháp cả về thể chế lẫn tổ chức thi hành nhằm tăng cường hiệu quả hoạt động GTPL hình sự ở nước ta. Khi hoàn thành luận án cũng sẽ là tài liệu tham khảo hữu ích cho các chủ thể xây dựng, áp dụng pháp luật cũng như phục vụ đắc lực trong việc nghiên cứu, giảng dạy trong các cơ sở đào tạo ở Việt Nam. 7. Cơ cấu của Luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung luận án được kết cấu gồm 04 Chương với các mục, tiểu mục. Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu và những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu về giải thích pháp luật hình sự Chương 2. Những vấn đề lý luận cơ bản về giải thích pháp luật hình sự Chương 3. Thực trạng giải thích pháp luật hình sự Chương 4. Một số giải pháp tăng cường chất lượng giải thích chính thức pháp luật hình sự ở Việt Nam 6 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA CẦN TIẾP TỤC NGHIÊN CỨU VỀ GIẢI THÍCH PHÁP LUẬT HÌNH SỰ 1.1. Tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ở nước ngoài Ở nhiều nước trên thế giới, GTPL trong đó có GTPL hình sự được nghiên cứu từ khá sớm, tập hợp thành một hệ thống lý thuyết về hoạt động pháp lý này. Có thể liệt kê các công trình nghiên cứu tiêu biểu theo từng vấn đề như sau: 1.1.1.1. Nghiên cứu về lý thuyết chung của GTPL - Lý thuyết về giải thích pháp luật (The Theory of Legal Interpretation) của Oliver Wendell Holmes, 1899. - Lý thuyết giải thích pháp luật (Theories of statutory Interpretation - chepter 8) của Philip P. Frickey, 1992. - Lý thuyết và thực tiễn trong việc giải thích luật (Theory and reality in Statutory interpretation) của Harold P. Southerland, 2002. - Giải thích pháp luật trên thế giới: Từ cái đặc thù đến cái chung (Interpretation of law in the Global World: From particularism to a Universal Approach), Joanna Jemielniak & Przemyslaw Miklaszewicz). Trong những công trình này, các tác giả đã đề cập đến GTPL là một thực tế khách quan, thực tế này do rất nhiều nguyên nhân đưa đến, trong đó nổi bật phải kể đến đặc tính của ngôn ngữ, của văn bản, và bản thân tác phong lập pháp của các nhà làm luật. Lý thuyết của GTPL nói chung đều hướng tới sự giải thích đối với những văn bản pháp luật, những vấn đề không rõ ràng, có vướng mắc trong quá trình áp dụng pháp luật trong thực tiễn. Để làm rõ lý thuyết của giải thích đạo luật, các tác giả tập trung phân tích, nghiên cứu thực tiễn áp dụng những học thuyết khác nhau trong thực tế, trên cơ sở phân tích các trường hợp, các ví dụ giải thích đạo luật điển hình như luật hình sự. Từ đó chỉ ra tính ứng dụng, tính năng động của GTPL nói chung, giải thích đạo luật nói riêng đối với luật pháp và sự áp dụng các sản phẩm giải thích. Các tác giả đưa đến một kết luận khái quát về lý thuyết GTPL, đó là GTPL phụ thuộc vào nhiều yếu tố, nên khái niệm, quan điểm về GTPL ở mỗi không gian, thời gian, địa điểm là không giống nhau, tuy nhiên, ở góc độ bản chất nhất, lý thuyết chính thống về GTPL không khác nhau nhiều. Đặc biệt, trong cuốn “Giải thích pháp luật trên thế giới”: Từ cái đặc thù đến cái chung, tác giả đã từ những phân tích khá sâu lý thuyết về GTPL ở châu Âu, Hồng Kông và một số khu vực khác đã đi vào phân tích khá sâu sắc (phần III, 7 European criminal law) về lý thuyết và thực tiễn GTPL luật hình sự ở châu Âu, trong đó đặc biệt chú ý các phương pháp và nguyên tắc đặc thù trong GTPL hình sự. Có thể nói đây là một nghiên cứu khá cơ bản về GTPL và pháp luật hình sự. 1.1.1.2. Nghiên cứu về nguyên tắc GTPL - Trên các nguyên tắc của giải thích pháp luật (On the Principles of Legal Interpretation) của F.V. Hawkins, 1860. - Hoạt động chiến lược trong việc giải thích pháp luật (Strategizing Strategic Behavior in Legal Interpretation) của Duncan Kennedy, 1995. - Giải thích luật: Những nguyên tắc cơ bản và các khuynh hướng hiện nay (Statutory interpretation: General principles and recent trends) của Yule Kim, 2008. Những công trình này đã nghiên cứu về các nguyên tắc trong hoạt động GTPL. Nguyên tắc GTPL phải vừa đảm bảo lý thuyết chung, phải vừa phù hợp quan điểm, tập quán, truyền thống pháp luật của mỗi quốc gia. Những nguyên tắc được đề cập mang tính phổ biến có thể kể đến như: nguyên tắc giải thích theo nghĩa đen, nguyên tắc mục đích luận, nguyên tắc ý chí của lập pháp… Các tác giả cũng đưa ra những minh họa cụ thể trong thực tế để thấy sự hiện thực hóa các nguyên tắc này, ở những thời điểm và trên các hệ thống pháp luật khác nhau. Và trên thực tế thì việc tuân thủ các nguyên tắc này là khác nhau ở từng hệ thống, từng thời điểm, từng quốc gia và đặc biệt là ở mỗi dạng, mỗi loại hình GTPL. 1.1.1.3. Nghiên cứu về mục đích của GTPL - Mục đích của giải thích trong luật (Purposive Interpretation in law) của Aharon Barak, 2005. - Ý định và sự giải thích, 2009 (Intention and interpretation) của Daniel Austin, 2009. - Tư tưởng của giải thích pháp luật (The Ideology of Legal Interpretation) của Jason J Czarnezki, 2009. - Giải thích pháp luật: Định nghĩa của định nghĩa (Statutory interpretation: the meaning of meaning), Melbourne School of Accounting and Law, RMIT University, 2009 Mỗi tác giả trong các tác phẩm kể trên có cách tiếp cận cụ thể từng vấn đề gắn với mục đích của GTPL, các công trình của họ đã làm nên một bức tranh khá sinh động khi luận giải về mục đích của GTPL. Các tác giả cho rằng, để xác định mục đích của GTPL, người ta phải xác định những nội dung liên quan như mục đích chủ quan và khách quan của đối tượng cần giải thích. Trong đó phân tích một cách toàn diện hơn cả là cuốn Mục đích của giải thích trong luật của Aharon Barak (nguyên là chủ tịch Tòa tối cao Israel) xuất bản năm 2005. Aharon Barak đã tập 8 trung vào ba vấn đề: sự thống nhất của lý thuyết giải thích, mục đích của giải thích và nội dung giải thích trong luật. Về mục đích của giải thích, ông lập luận rằng trong văn bản pháp luật có mục đích chủ quan (ý định của tác giả), mục đích khách quan (mục đích phù hợp của tác giả với mục đích của hệ thống), và mục đích cuối cùng là tổng thể của hai mục đích thành phần đó. Ông nhấn mạnh việc xác định mục đích chủ quan và khách quan ở mỗi loại văn bản như di chúc, hợp đồng, hiến pháp, đạo luật là khác nhau. Với di chúc và hợp đồng, vai trò của mục đích chủ quan sẽ luôn thắng thế. Với đạo luật, vai trò của mục đích chủ quan và khách quan sẽ thay đổi trong các loại đạo luật khác nhau. Ví dụ như luật hình sự khác với luật dân sự. Trong tác phẩm “Giải thích pháp luật: Định nghĩa của định nghĩa”, các tác giả đã đề cập đến việc giải thích có mục đích các quy định pháp lý được thiết kế để điều chỉnh phù hợp với các quyền dân sự và quyền con người. Với cách tiếp cận này, các cơ quan lập pháp ở Úc đã theo đuổi nguyên tắc xuyên suốt của thông luật là ủng hộ việc giải thích và thể hiện pháp luật theo cách duy trì các nguyên tắc của thông luật truyền thống, trong đó nguyên tắc cơ bản là giải thích pháp luật theo nguồn gốc của ý nghĩa của từ trong bối cảnh pháp lý mà những từ ngữ đó và đặt trong bối cảnh luật điều chỉnh. 1.1.1.4. Nghiên cứu về phương pháp GTPL - Giải thích tương lai của pháp luật hình sự (Riviving saucier: Prospective interpretation of criminal law) của Ted Sampsell Jones, 2007. - Giải thích pháp luật và phép loại suy trong luật hình sự (Interpretation and Analogy in criminal law) của Wolfgang Naucke, năm 1986. - Giải thích luật hình sự theo nghĩa hẹp (Narrow interpretation of the roles of criminal law), của các tác giả Alireza Sakarbigi, Yoseph Niazi và Amir Ahmadi, 2006. Các công trình này đã phân tích phương pháp GTPL như là một trong những yếu tố góp phần quyết định chất lượng hoạt động GTPL. Phương pháp GTPL thể hiện cách thức tiến hành, thể hiện quyền lực, quyền hạn của chủ thể có thẩm quyền, đồng thời cũng thể hiện đặc điểm chính trị, văn hóa và truyền thống GTPL của một quốc gia. Trong rất nhiều các phương pháp giải thích như: phương pháp giải thích ngôn ngữ, văn phạm, phương pháp giải thích chính trị - lịch sử, phương pháp giải thích logic, phương pháp tiếp cận lịch sử,… có tác giả nghiêng về lựa chọn phương pháp này, có tác giả nghiên về phương pháp kia khi phân tích nhưng nhìn chung đều khuyến nghị nên kết hợp hài hòa các phương pháp thì việc GTPL mới mang lại hiệu quả cao nhất. Trong tác phẩm “Giải thích luật hình sự theo nghĩa hẹp”, các tác giả Alireza Sakarbigi, Yoseph Niazi và Amir Ahmadi đã đi vào phân tích các phương pháp 9 GTPL, so sánh những ưu, khuyết điểm của các phương pháp và đi đến nhận định là trong GTPL hình sự thì phương pháp giải thích theo nghĩa hẹp là phù hợp hơn cả. Từ đó các tác giả đi sâu phân tích phương pháp giải thích này. Xuất phát từ nguyên tắc “luật hình sự không quy định thì không có tội” và “nguyên tắc suy đoán có lợi cho bị can, bị cáo” các tác giả cho rằng giải thích theo nghĩa hẹp sẽ đáp ứng tốt nhất các nguyên tắc trên. 1.1.1.5. Nghiên cứu về đối tượng, thẩm quyền GTPL - “Thẩm quyền giải thích pháp luật và diễn giải trong tố tụng hình sự” (The right to interpretaton and translation in Criminal proceedings). - Chú giải văn bản cổ trong luật hình sự (An introduction to Hermeneutics in criminal law) của Arezoo Panahi và Mahdi Sheidaiean, 2015. - “Quy định về tội phạm số” (A critical Look at the Regulation of Cybercrime), của Mohamed Chawki, Lyon University, France. - Thẩm quyền giải thích pháp luật và diễn giải trong tố tụng hình sự (The right to interpretation and translation in criminal proceeding) của Evert-Jan Van de Vlis, năm 2010. - Xét xử các tội phạm công nghệ máy tính (Prosecuting Computer Crimes) của H. Marshall Jarrett, (Published by Office of Legal Education Executive Office for United States Attorneys). - Giải thích pháp luật hình sự - ngày tháng và số liệu (Interpreting Criminal Date and Statistics), của tác giả Rachel BoBa. Trong tác phẩm “Thẩm quyền giải thích pháp luật và diễn giải trong tố tụng hình sự”, tác giả Evert-Jan van der Vlis cho rằng có nhiều lý do khác nhau như nghề nghiệp, học vấn, ngôn ngữ, độ tuổi… dẫn đến chúng ta có thể có những cách hiểu khác nhau về một điều khoản trong pháp luật hình sự. Vậy trong tố tụng hình sự thì ai có quyền GTPL hoặc dịch nghĩa một điều khoản pháp luật? Tác giả cho rằng không ai khác chính là người thẩm phán xét xử vụ án đó. Hay trong tác phẩm "Xét xử các tội phạm công nghệ máy tính”, tác giả H. Marshall Jarrett đã bàn về việc truy tố các hành vi tội phạm công nghệ máy tính (hay còn gọi là tội phạm mạng), theo đó giải thích các quy định pháp luật hình sự của pháp luật Hoa Kỳ về khái niệm, đặc điểm của cách hành vi tội phạm mạng; cách tiếp cận xử lý, truy tố đối với các hành vi tội phạm mạng và việc quy định các chế tài tương ứng với tính chất nguy hiểm của các hành vi tội phạm này. Trong tác phẩm “Giải thích pháp luật hình sự - ngày tháng và số liệu”, tác giả cho rằng, một trong những vấn đề rất hay gặp và cần có sự giải thích trong pháp luật hình sự đó là ngày tháng và các con số. Ví dụ một tháng là 30 ngày hay 31 ngày 10 hay “số lượng lớn” là bao nhiêu… Điều này luôn đặt ra khi giải quyết một vụ án hình sự và trách nhiệm giải thích thuộc về Tòa án mà cụ thể là Thẩm phán giải quyết vụ việc. Cuốn sách “Quy định về tội phạm số”, của Mohamed Chawki đề cập đến các quy định pháp luật về tội phạm số, theo đó các nhà lập pháp tiếp cận pháp luật về vấn đề này dưới góc nhìn lên án. Theo đó, vấn đề cơ bản nhất của việc quy định và xử lý loại tội phạm này là phải có sự chung tay của nhiều quốc gia, do đây có thể coi là loại tội phạm không biên giới, tội phạm ảo và từ đó cần có các biện pháp, cách thức điều tra và xử lý phù hợp với tính chất đặc biệt và hậu quả nguy hiểm của loại tội phạm này gây ra. Tính đặc thù của loại tội phạm này là chúng luôn thay đổi và xuất hiện nhiều hình thức phạm tội mới. Vậy để xử lý loại tội phạm này chúng ta cần thiết phải giải thích hành vi đó có phải là tội phạm hay không. 1.1.1.6. Nghiên cứu về vai trò của Tòa án trong GTPL - Giải thích pháp luật ở Yemen (Legal Interpretation in Yemen), của Brinkley Messick, 1986. - Giải thích pháp luật tại tòa án tư pháp Châu Âu (Legal Interpretation at the European Court of Justice) của Nial Fennelly, 1997. - Một vấn đề của sự giải thích: Tòa án liên bang và pháp luật (A matter of interpretation: Federal courts and the law) của Antonin Scalia, 1998. Các tác phẩm này đề đều đề cập đến vai trò đặc biệt quan trọng của tòa án trong GTPL. Theo các tác gải thì, nói GTPL là nói đến vai trò, thực tiễn GTPL của tòa án, thẩm phán, thể hiện rõ nhất ở những ảnh hưởng của tòa án đối với lập pháp, hành pháp, các phương pháp giải thích mà tòa án sử dụng để thực hiện công việc GTPL của họ. Cơ quan tư pháp - tòa án ở nhiều nơi được xem như là chủ thể hiển nhiên thực hiện công việc GTPL, điều này xuất phát từ bản thân vai trò, vị trí của tòa án. Antoni Scalia trong tác phẩm Một vấn đề của giải thích pháp luật - Tòa án liên bang và luật pháp, đã phân tích vấn đề GTPL dưới góc độ cái nhìn của một thẩm phán, trên cơ sở tham chiếu đến GTPL của toà án Liên bang Mỹ và tập hợp nhiều ý kiến phản hồi của nhiều chuyên gia về các nội dung trong tác phẩm này. Từ một số nghiên cứu về vấn đề GTPL của một số tác giả trên thế giới, tác giả luận án đưa ra một số nhận xét sau: Thứ nhất, Có thể nói nghiên cứu về GTPL được tiến hành khá sớm trong khoa học pháp lý thế giới, nhất là tại các quốc gia coi trọng nguồn pháp luật án lệ. Các nghiên cứu khá đa dạng xét dưới cả khía cạnh đối tượng, phạm vi, cách tiếp cận vấn đề. Nhìn chung, khi nghiên cứu về GTPL, các học giả nước ngoài đã lý giải khá toàn diện và chuyên sâu các vấn đề sau: Tính khách quan của GTPL, GTPL khi áp 11 dụng pháp luật, vai trò GTPL của tòa án, các biện pháp kỹ thuật giải thích ngôn ngữ văn bản, lý thuyết giải thích hiến pháp, luật… Thứ hai, Các công trình nghiên cứu đều thể hiện một quan điểm: nhiệm vụ GTPL là một nhiệm vụ quan trọng do đòi hỏi khách quan, nên phải có một nỗ lực về trí tuệ đối với công tác này. Tuy nhiên, trên thế giới cũng chưa có nhiều công trình nghiên cứu riêng, mang tính chuyên sâu về GTPL hình sự, do vậy quá trình nghiên cứu tài liệu tác giả sẽ phải chắt lọc những nghiên cứu về GTPL hình sự trong các nghiên cứu chung. Thứ ba, Các nghiên cứu đã làm rõ được một số vấn đề cơ bản về GTPL như: Nguyên tắc, phương pháp, khái niệm, đặc điểm…, tuy nhiên bên cạnh đó cón nhiều vấn đề còn bỏ ngỏ hay mới bước đầu được đề cập như: Quy trình, phạm vi, đối tượng, sản phẩm… của GTPL; đồng thời bên cạnh các vấn đề đã được nghiên cứu từ sớm nhưng vẫn chưa có sự thống nhất cao. Thứ tư, Có một số nghiên cứu đã đề cập đến GTPL hình sự nhưng lại mới tập trung vào một số vấn đề cụ thể của GTPL hình sự như phương pháp giải thích, đối tượng giải thích (số liệu, ngày tháng,…) làm cho các nghiên cứu về GTPL hình sự còn “rời rạc”, chưa mang tính hệ thống. 1.1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu ở Việt Nam Ở Việt Nam, việc nghiên cứu về GTPL hình sự còn rất mới. Phần lớn việc nghiên cứu GTPL hình sự được lồng ghép vào nghiên cứu GTPL nói chung hay lý luận chung về pháp luật và khoa học luật hình sự. Tuy vậy, ngay cả những nghiên cứu như vậy về GTPL nói chung ở nước ta thời gian qua cũng là không nhiều. Theo trình tự thời gian, có một số nghiên cứu tiêu biểu có liên quan trực tiếp đến GTPL và pháp luật hình sự sau đây: 1.1.2.1. Nghiên cứu lý thuyết chung về giải thích pháp luật - Cơ sở lý luận và thực tiễn của thẩm quyền giải thích Hiến pháp, luật, pháp lệnh của UBTVQH, Nguyễn Văn Thuận, Mã số 94-98-106/ĐT, Hà Nội, 1999. Đây là một trong những công trình gần như sớm nhất ở Việt Nam nghiên cứu về GTPL. Công trình này đề cập đến cơ sở lý luận và thực tiễn trong việc giải thích Hiến pháp, Luật, Pháp lệnh của UBTVQH. Về cơ sở lý luận, theo tác giả thì UBTVQH thực hiện công việc GTPL là hợp lý hơn cả, ở các quốc gia khác, tòa án thực hiện việc GTPL thực chất cũng tương đương với việc làm luật. Về cơ sở thực tiễn, tác giả cho rằng có hai yêu cầu chính mà UBTVQH phải thực hiện quyền hạn GTPL đó là: 1) Do các văn bản pháp luật của Việt Nam còn nhiều chỗ thiếu rõ ràng, hoặc quá khái quát, 2) Do quá trình áp dụng pháp luật ở nước ta còn nhiều hạn chế. Tác giả đã đưa ra ba phương án, mô hình khác nhau về việc thực hiện thẩm quyền 12