Tài liệu Khóa luận đặc điểm ngôn ngữ văn hóa của địa danh huyện tây giang quảng nam

LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện luận văn tốt nghiệp chuyên ngành Ngôn ngữ học với đề tài “Đặc điểm ngôn ngữ - văn hóa của địa danh huyện Tây Giang – Quảng Nam” ngoài sự nỗ lực, cố gắng của bản thân, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình, những lời động viên sâu sắc từ thầy cô, gia đình, bạn bè. Lời đầu tiên, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến giảng viên Thạc sĩ: Hồ Trần Ngọc Oanh, người đã trực tiếp hướng dẫn, tận tình chỉ bảo và giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận văn này. Tôi xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc đến tất cả các thầy giáo, cô giáo đã giảng dạy em trong suốt những năm học vừa qua, cung cấp cho tôi những kiến thức bổ ích để tôi ứng dụng vào đề tài luận văn của mình. Tôi cũng xin được gửi lời cảm ơn đến các thầy cô giáo, các nhân chứng điền dã và cộng tác viên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi có thể hoàn thành luận văn này Một lần nữa tôi xin chân thành cảm ơn! Người thực hiện Đỗ Thế Vạn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là đề tài nghiên cứu do tôi thực hiện. Các số liệu, kết quả nghiên cứu và các kết luận được trình bày trong luận văn hoàn toàn trung thực và chưa được công bố ở bất kỳ một nghiên cứu nào. Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về nghiên cứu của mình. Người thực hiện Đỗ Thế Vạn MỤC LỤC LỜI CÁM ƠN LỜI CAM ĐOAN DANH MỤC CÁC BẢNG MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 1. Lí do chọn đề tài.................................................................................................. 9 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ................................................................................. 10 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................... 11 3.1. Mục đích nghiên cứu ...................................................................................... 11 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu...................................................................................... 12 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu...................................................................... 12 4.1. Đối tượng nghiên cứu ..................................................................................... 12 4.2. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................ 12 5. Tư liệu và phương pháp nghiên cứu................................................................... 12 5.1. Tư liệu nghiên cứu.......................................................................................... 12 5.2. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................ 13 6. Đóng góp của luận văn ...................................................................................... 13 7. Cấu trúc của luận văn ........................................................................................ 14 CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ......................................................... 15 1.1. Khái quát về địa danh .................................................................................... 15 1.1.1. Định nghĩa địa danh.................................................................................... 15 1.1.2. Phân loại địa danh....................................................................................... 17 1.1.2.1. Căn cứ vào đối tượng nghiên cứu............................................................. 17 1.1.2.2. Căn cứ vào nguồn gốc ngôn ngữ tộc người .............................................. 17 1.1.3. Đặc điểm của địa danh................................................................................ 17 1.1.4. Chức năng của địa danh .............................................................................. 18 1.1.5. Vị trí của địa danh trong ngôn ngữ học ....................................................... 18 1.2. Vài nét về tiếng Cơ-tu ................................................................................... 21 1.2.1. Đặc điểm về ngữ âm ................................................................................... 22 1.2.2. Đặc điểm về từ vựng................................................................................... 23 1.2.3. Đặc điểm về ngữ pháp ................................................................................ 23 1.2.4. Vài nét về chữ viết...................................................................................... 23 1.3. Tư liệu thực tế về lịch sử, địa danh huyện Tây Giang .................................... 24 1.3.1. Đặc điểm chung về lịch sử, địa lí và cư dân huyện Tây Giang ..................... 24 1.3.2. Kết quả thu thập và phân loại địa danh huyện Tây Giang............................. 24 1.3.2.1. Kết quả thu thập........................................................................................ 24 1.3.2.2. Kết quả phân loại ...................................................................................... 26 Tiểu kết: ................................................................................................................ 32 CHƯƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠO CỦA ĐỊA DANH HUYỆN TÂY GIANG .......33 2.1. Đặc điểm cấu tạo địa danh về mặt hình thức ................................................... 33 2.1.1. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh huyện Tây Giang ................................. 33 2.1.2. Thành tố chung trong cấu trúc phức thể địa danh huyện Tây Giang ............. 34 2.1.2.1. Kết quả thu thập và phân loại.................................................................... 34 2.1.2.2. Đặc điểm và cấu tạo của thành tố chung.................................................... 35 2.1.2.3. Khả năng chuyển hóa của thành tố chung ................................................. 37 2.1.2.4. Một vài nhận xét về thành tố chung .......................................................... 38 2.1.3. Đặc điểm của thành tố tên riêng trong cấu trúc phức thể địa danh................ 39 2.1.3.1. Vị trí của tên riêng trong cấu trúc phức thể địa danh ................................. 39 2.1.3.2. Đặc điểm cấu tạo tên riêng trong địa danh huyện Tây Giang..................... 39 2.1.3.3. Các yếu tố cấu tạo địa danh huyện Tây Giang........................................... 45 2.2. Đặc điểm cấu tạo địa danh về mặt nội dung .................................................... 46 2.2.1. Phương thức tự tạo....................................................................................... 46 2.2.1.1. Nhóm dựa vào đặc điểm của chính đối tượng để đặt tên............................ 46 2.2.1.2. Nhóm địa danh dựa vào sự vật, yếu tố có quan hệ chặt chẽ với đối tượng để đặt tên.................................................................................................................... 48 2.2.1.3. Lồng ghép các yếu tố Hán Việt để đặt tên ................................................. 49 2.2.1.4. Loại dùng số thứ tự hoặc chữ cái để đặt tên............................................... 49 2.2.2. Phương thức chuyển hóa.............................................................................. 49 2.2.2.1. Chuyển hóa trong nội bộ một loại địa danh ............................................... 50 2.2.2.2. Chuyển hóa giữa các loại địa danh ............................................................ 51 2.2.3. Phương thức vay mượn................................................................................ 52 2.3. Vấn đề chuẩn hóa chính tả địa danh gốc Cơ-tu ở Tây Giang trong tiếng Việt.. 54 2.3.1. Thực trạng cách viết địa danh gốc Cơ-tu trong tiếng Việt ............................ 54 2.3.1.1. Cách viết từ ngữ âm học không thống nhất ............................................... 55 2.3.1.2. Cách viết các phụ âm không thống nhất .................................................... 59 2.3.1.3. Chuyển tự không thống nhất ..................................................................... 62 2.3.1.4. Phiên âm kết hợp với sự chuyển dịch trùng lặp về nghĩa ........................... 64 2.3.2. Cách phiên chuyển địa danh gốc Cơ-tu sang tiếng Việt................................ 64 2.3.2.1. Đặc điểm ngữ âm – chữ viết Cơ-tu............................................................ 64 2.3.2.2. Cách phiên chuyển địa danh gốc Cơ-tu sang tiếng Việt............................. 65 CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM NGỮ NGHĨA – VĂN HÓA CỦA ĐỊA DANH HUYỆN TÂY GIANG......................................................................................... 74 3.1. Đặc điểm về nguồn gốc và ý nghĩa của địa danh huyện Tây Giang ................. 74 3.1.1. Địa danh có nguồn gốc và ý nghĩa rõ ràng ................................................... 74 3.1.2. Địa danh có nguồn gốc và ý nghĩa không rõ ràng......................................... 79 3.2. Nguyên nhân biến đổi và ra đời, mất đi của địa danh huyện Tây Giang .......... 80 3.2.1. Nguyên nhân biến đổi địa danh.................................................................... 80 3.2.1.1. Biến đổi do lịch sử, địa lí .......................................................................... 80 3.2.1.2. Biến đổi do ngôn ngữ................................................................................ 81 3.2.1.3. Biến đổi do những nguyên nhân xã hội ..................................................... 81 3.2.2. Nguyên nhân ra đời và mất đi của một địa danh........................................... 82 3.2.2.1. Nguyên nhân xã hội .................................................................................. 82 3.2.2.2. Nguyên nhân hiện thực ............................................................................. 82 3.2.2.3. Nguyên nhân chính trị............................................................................... 82 3.3. Đặc trưng ngôn ngữ - văn hóa thể hiện qua địa danh huyện Tây Giang........... 83 3.3.1. Một số vấn đề về văn hóa và ngôn ngữ ........................................................ 83 3.3.1.1. Khái niệm văn hóa .................................................................................... 83 3.3.1.2. Mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa..................................................... 84 3.3.2. Đặc trưng văn hóa thể hiện qua địa danh huyện Tây Giang.......................... 86 3.3.2.1. Đặc trưng văn hóa thể hiện qua các thành tố chung................................... 86 3.3.2.2. Địa danh huyện Tây Giang phản ánh đặc điểm địa hình tự nhiên, dấu ấn văn hóa – tộc người, tâm tư tình cảm của người dân..................................................... 88 3.3.3. Mối tương quan giữa địa danh huyện Tây Giang với địa danh tỉnh Quảng Nam và địa danh cả nước....................................................................................... 92 3.3.3.1. Tính thống nhất trong đang dạng giữa địa danh huyện Tây Giang so với địa danh tỉnh Quảng Nam và địa danh cả nước............................................................ 92 3.3.3.2. Nét đặc thù địa danh huyện Tây Giang...................................................... 93 KẾT LUẬN.......................................................................................................... 95 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................... 99 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Số lượng và tỉ lệ phần trăm (%) của địa danh huyện Tây Giang................. 17 Bảng 1.2: Số lượng và tỉ lệ (%) về sự phân loại địa danh dựa trên đối tượng địa lí tự nhiên và không tự nhiên ........................................................................................ 20 Bảng 1.3: Số lượng và tỉ lệ (%) của địa danh huyện Tây Giang được phân loại theo tiêu chí nguồn gốc ngôn ngữ...................................................................................... 23 Bảng 2.1: Mô hình phức thể địa danh có gốc ngôn ngữ dân tộc Cơ-tuở huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam............................................................................................. 25 Bảng 2.2: Số lượng và tỉ lệ (%) của thành tố chung trong địa danh huyện Tây Giang......................................................................................................................... 32 Bảng 2.3: Số lượng và tỉ lệ (%) của âm tiết tạo thành các thành tố tên riêng .............. 32 Bảng 2.4: Số lượng và tỉ lệ (%) của các địa danh có cấu tạo đơn ............................... 33 Bảng 2.5: Số lượng và tỉ lệ (%) của thành tố tên riêng đơn cấu tạo bằng từ đơn đa tiết ............................................................................................................................. 34 Bảng 2.6: Số lượng và tỉ lệ (%) của địa danh có cấu tạo phức.................................... 35 Bảng 2.7: Số lượng và tỉ lệ (%) của địa danh huyện Tây Giang theo phương thức định danh................................................................................................................... 44 Bảng 2.8: Sự không thống nhất trong cách viết địa danh gốc Cơ-tu ........................... 47 Bảng 2.9: Sự không thống nhất trong cách viết địa danh gốc Cơ-tu ........................... 48 Bảng 2.10: Sự không thống nhất trong cách viết địa danh gốc Cơ-tu ......................... 49 Bảng 2.11: Sự không thống nhất trong cách viết địa danh gốc Cơ-tu ......................... 50 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Địa danh từ lâu đã được xem là một chứng tích, ghi lại những giá trị lịch sử - văn hóa bằng ngôn ngữ độc đáo. Được cấu tạo từ chất liệu ngôn ngữ, địa danh là một bộ phận đặc biệt của từ vựng học. Chịu tác động của các quy luật ngữ âm, địa danh còn là đối tượng nghiên cứu của ngữ âm học. Đồng thời, do được cấu tạo theo các phương thức cấu tạo từ khác nhau nên chúng cũng là đối tượng được ngữ pháp học chú ý. Địa danh còn là sản phẩm do người bản địa tạo ra, gắn chặt với một vùng phương ngữ, thể hiện nét văn hóa riêng của địa phương ấy. Như vậy, địa danh là một đối tượng đặc biệt mà các phân môn thuộc ngôn ngữ học quan tâm. Gắn với văn hóa - địa lí - lịch sử dân cư, vì vậy, địa danh có mối dây liên hệ chặt chẽ với từng vùng đất nhất định. Qua địa danh nào đó, ta có thể tìm thấy được bề sâu về lịch sử - xã hội của một dân tộc, thấy được đặc trưng văn hóa, cuộc sống sinh hoạt và năng lực nhận thức cũng như tâm lí của học. Trong một vùng đất có nhiều dân tộc khác nhau sinh sống thì địa danh nơi đó cũng mang dấu tích của nhiều ngôn ngữ khác nhau. Tây Giang là huyện phía Tây tỉnh Quảng Nam, nằm ngay phía Tây cửa ngõ ra vào của tỉnh qua tuyến biên giới Lào. Khảo sát và phân tích địa danh ở một nơi mà dân tộc thiểu số chiếm tới 95% dân số trong toàn huyện, chúng tôi nhận thấy nổi trội hơn hết là một lớp địa danh bằng tiếng dân tộc (chủ yếu là tiếng Cơtu) phổ biến trong huyện. Nghiên cứu địa danh của một ngôn ngữ cũng như của một địa phương đã giúp hiểu được đặc điểm văn hóa - lịch sử của một dân tộc hoặc của một cộng đồng dân cư địa phương thông qua chất liệu ngôn ngữ của vùng này. Vì vậy, việc nghiên cứu đặc điểm cấu tạo và đặc điểm ngữ nghĩa - văn hóa của địa danh ở một vùng có đặc thù như vậy sẽ góp phần tìm hiểu sâu hơn bản sắc văn hóa của người dân nơi đây. Chính vì vậy, chúng tôi chọn đề tài “Đặc điểm ngôn ngữ - văn hóa của địa danh huyện Tây Giang - Quảng Nam” để nghiên cứu. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Tính đến nay, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về địa danh học, bao gồm những công trình có tính chất lí luận và những công trình nghiên cứu địa danh cụ thể của mỗi vùng đất, nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu về “Đặc điểm ngôn ngữ - văn hóa của địa danh huyện Tây Giang - Quảng Nam”. Tuy nhiên, các công trình có tính chất lý luận và những công trình nghiên cứu địa danh cụ thể của mỗi vùng đất cụ thể đã góp phần rất lớn để chúng tôi tham khảo, từ đó tìm ra được định hướng nghiên cứu thích hợp để hoàn thành đề tài này. Với tư cách là một bộ phận từ vựng của một ngôn ngữ, địa danh thường được các nhà ngôn ngữ học xem xét từ nhiều góc độ như: cấu tạo, ý nghĩa, phương thức định danh, nguồn gốc, quá trình biến đổi,… Theo Superanskaia trong “Địa danh học là gì” (1985) có đề cập: “Chức năng của địa danh là định vị các mục tiêu về mặt lãnh thổ nên trong ý thức của mỗi con người, mỗi địa danh nhất định đều gắn liền với một nơi nhất định và một thời đại nhất định. Sự phân bố không gian này của các địa danh cho phép chúng trở thành nhân tố đại diện và bảo tồn phần lớn thông tin văn hóa” [27, tr.1]. Việc nghiên cứu về địa danh nói chung và địa danh mang đặc điểm ngôn ngữ - văn hóa nói riêng đang là vấn đề được rất nhiều tỉnh, thành phố cùng các nhà nghiên cứu quan tâm. Trên thực tế đã có nhiều công trình nghiên cứu về địa danh ở mỗi vùng đất và đạt những thành tựu tiêu biểu được công bố như: Địa danh thành phố Đà Nẵng (Hoàng Tất Thắng), Nghiên cứu địa danh Quảng Trị (Từ Thu Mai), Nghiên cứu địa danh Phú Yên (Phan Thanh Bình), Đặc điểm ngôn ngữ - văn hóa của địa danh ngôn ngữ dân tộc thiểu số ở Tây Thừa Thiên Huế (Trần Văn Sáng),… Chính những công trình này không chỉ giúp cho bức tranh nghiên cứu địa danh ở Việt Nam ngày càng đa dạng phong phú mà còn là nguồn tư liệu tham khảo quý báu cho những công trình nghiên cứu địa danh về sau. Hơn nữa, chính các công trình nghiên cứu những cụ thể về địa danh của từng vùng đất này đã góp phần rất lớn để chúng tôi tham khảo để hoàn thành đề tài này. Hơn nữa, nghiên cứu sâu hơn về địa danh, tác giả Trần Văn Sáng trong bài “Đặc điểm ngôn ngữ - văn hóa của địa danh có nguồn gốc tiếng Cơ tu ở Thừa Thiên Huế” đã đăng trong “Kỉ yếu Hội thảo quốc tế Đào tạo và nghiên cứu ngôn ngữ học ở Việt Nam: những vấn đề lí luận và thực tiễn” công bố năm 2013 đã có một cách nghiên cứu mới, sâu hơn về vấn đề địa danh học. Bên cạnh đó, năm 2013, tác giả còn cho công bố các công trình “Vấn đề chuẩn hóa địa danh dân tộc thiểu số trong văn bản tiếng Việt (Qua khảo sát địa danh ở Thừa Thiên Huế)”. Đến năm 2014, tác giả tiếp tục cho đăng tải bài viết “Cách phiên chuyển địa danh gốc dân tộc thiểu số ở Thừa Thiên Huế sang tiếng Việt” được in trong Tạp chí Khoa học, số 1, 2014 (tr.396-412) và “Những vấn đề Chính tả tiếng Việt hiện nay”. Chính những công trình này là nguồn tư liệu tham khảo có giá trị rất lớn giúp chúng tôi hoàn thành được đề tài này. Theo khảo sát, chúng tôi thu thập được bài viết “Địa danh có nguồn gốc tiếng Cơ-tu ở Quảng Nam”, tác giả Nguyễn Hữu Hoành chỉ dừng lại ở hai khía cạnh: “phương thức định danh” và “các đặc trưng văn hóa được thể hiện qua định danh”. Như vậy, tính đến thời điểm hiện tại, chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu về “Đặc điểm ngôn ngữ - văn hóa của địa danh huyện Tây Giang Quảng Nam”. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Căn cứ trên nhu cầu lí thuyết và ứng dụng vào thực tiễn, mục đích nghiên cứu của đề tài này muốn hướng đến: Một là, khảo sát và phân tích những yếu tố liên quan đến đặc điểm của địa danh huyện Tây Giang về cấu tạo hình thức, đặc điểm ngữ nghĩa và những đặc trưng văn hóa qua mối quan hệ giữa địa danh với lịch sử, địa lí, phương ngữ và đặc biệt là sự tiếp xúc ngôn ngữ giữa tiếng Việt và tiếng Cơ-tu (ngôn ngữ của cư dân bản địa ở Tây Giang). Từ đó làm nổi bật những đặc điểm về phương thức định danh từ góc độ ngôn ngữ - văn hóa và làm sáng tỏ truyền thống, văn hóa của địa phương. Hai là, thông qua những kết quả đạt được từ luận văn này, góp phần xác định rõ nguồn gốc của tiếng Cơ-tu do có sự cạnh tranh về nguồn gốc giữa hai huyện Tây Giang và Đông Giang. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu các vấn đề lí thuyết về định danh, về địa danh và các vấn đề đặc trưng văn hóa của địa danh. - Điền dã, khảo sát thực tế các địa danh tồn tại trên địa bàn huyện Tây Giang để thu thập các thông số thông tin của địa danh. - Thống kê, miêu tả, phân tích cứ liệu để rút ra nhận xét về nguồn gốc ngôn ngữ, cấu tạo và ý nghĩa của các yếu tố cấu tạo địa danh. Trên cơ sở đó khái quát về sự tương tác giữa ngôn ngữ với văn hóa, lịch sử cũng như mối quan hệ giữa địa danh huyện Tây Giang với địa danh trong tỉnh Quảng Nam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các địa danh ở huyện Tây Giang thuộc tỉnh Quảng Nam. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Chúng tôi tập trung khảo sát 231 địa danh thuộc huyện Tây Giang, trong đó có: 87 địa danh hành chính; 5 địa danh công trình xây dựng, 3 địa danh kinh tế xã hội, 136 địa danh địa hình tự nhiên. 5. Tư liệu và phương pháp nghiên cứu 5.1. Tư liệu nghiên cứu Tư liệu mà chúng tôi sử dụng trong luận văn này được chia thành ba nguồn chính: + Nguồn tư liệu thành văn Trước hết, đó là những công trình nghiên cứu đã được công bố của các tác giả trong nước có liên quan đến đề tài; các bài viết đăng trên các tạp chí, trong các kỉ yếu hội thảo khoa học. Trong đó những bài viết liên quan trực tiếp đến địa danh được chúng tôi đặc biệt chú ý. Tài liệu phân chia đơn vị hành chính, địa danh, địa giới. Bảng tổng hợp các thôn, bản, làng được lưu trữ tại Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh, huyện. + Các loại bản đồ + Nguồn tư liệu điền dã: là nguồn tài liệu có ý nghĩa đặc biệt đối với sự thành bài của đề tài. Đây là những tài liệu do nhóm tác giả tiến hành điều tra nghiên cứu, khảo sát trên thực tế, đối chiếu tư liệu với tư liệu thành văn trong quá trình thực hiện đề tài này. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong luận văn này, chúng tôi sử dụng các phương pháp ngôn ngữ học:  Phương pháp thống kê, phân loại là sử dụng phương pháp điều ra bằng bảng hỏi, phỏng vấn sâu.  Phương pháp điền dã là phương pháp cơ bản mà chúng tôi vận dụng. Bằng phương pháp điền dã, chúng tôi có thể quan sát, nghe những người bản địa ở chính địa danh đó phát âm, kể về địa danh, ghi chép, chụp ảnh… nhằm xác định các địa danh về mặt từ, ngữ cũng như địa điểm mà địa danh đã tồn tại.  Phương pháp so sánh đối chiếu được sử dụng nhằm tiến hành đối sánh các mối tương liên giữa tên gọi của các địa danh cũ và mới, giữa tên gọi của tiếng Cơ-tu, tiếng Kinh, tiếng Pháp… Từ đó làm cơ sở xác định rõ tên gọi của các địa danh  Phương pháp phân tích, hệ thống và tổng hợp khái quát cũng được sử dụng trong khi thực hiện đề tài nhằm làm rõ nghĩa của từng từ hoặc nhìn chúng trong cái nhìn tổng quát để có thể hiểu chính xác về các địa danh được đề cập trong từng mục từ.  Ngoài ra, để tiếp cận chân lí từ nhiều phía, chúng tôi đã vận dụng một số phương pháp nghiên cứu liên ngành, gồm: xã hội học, văn hóa học, lịch sử học, dân tộc học, địa lí học,… 6. Đóng góp của luận văn Qua quá trình nghiên cứu, chúng tôi hi vọng luận văn sẽ góp phần bổ sung lí thuyết về nghiên cứu địa danh đối với một vùng miền có sự cộng cư của nhiều dân tộc mà ở đó ngôn ngữ, bản sắc của mỗi dân tộc vừa bảo toàn một cách trọn vẹn song cũng đóng góp nét riêng của mình cho cộng đồng. Từ đó, chúng tôi hi vọng sẽ giới thiệu những giá trị ngôn ngữ văn hóa trong địa danh cho những ai quan tâm tìm hiểu. Đồng thời cung cấp thêm tài liệu tham khảo cho chính quyền, người dân địa phương khi đặt tên những vùng đất mới ở Tây Giang và trả lại những tên gọi trước kia đã bị mất do quá trình thâm nhập ngôn ngữ. 7. Cấu trúc của luận văn Chương 1. Những vấn đề chung Chương 2. Đặc điểm cấu tạo của địa danh huyện Tây Giang Chương 3. Đặc điểm ngữ nghĩa – văn hóa địa danh huyện Tây Giang CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Khái quát về địa danh 1.1.1. Định nghĩa địa danh Mỗi vùng đất, mỗi địa phương đều có những tên gọi riêng và cụ thể. Các tên gọi này tồn tại nhất định trong trường từ vựng của những ngôn ngữ cụ thể khác nhau và được quy chuẩn bằng các thuật ngữ quốc tế “toponym”, dịch sang tiếng Việt là “địa danh” hay tên gọi riêng dành cho một đối tượng địa lí cụ thể. Khái niệm về địa danh mặc dù đã được nhắc tới trong những công trình nghiên cứu khác nhau, tuy nhiên đến hiện nay vẫn chưa có sự thống nhất dù ai cũng đều hiểu địa danh là tên gọi cho một đối tượng địa lí, hay một cách chiết tự là “tên đất”. Trên thực tế đã chứng minh, địa danh không chỉ là khái niệm bao gồm tên của các đối tượng địa lí (tên vùng đất) mà còn chứa đựng những đối tượng địa lí khác tồn tại trên nó như: địa danh dân cư, địa danh giao thông, địa danh kinh tế - xã hội, địa danh sơn văn, địa danh thủy văn,… Do vậy, để khái niệm về địa danh trở thành khái niệm khoa học thực thụ thì cần phải được hiểu ở góc độ rộng hơn, bao hàm hơn, khái quát hơn. Trong Từ điển tiếng Việt của Văn Tân, mục từ Địa danh được giải thích bằng một câu ngắn gọn: “Tên đất đai” [27, tr.294]. Theo Nguyễn Văn Âu: “Địa danh là tên đất, gồm tên sông, núi, làng, mạc…hay là tên các địa phương, các dân tộc…[1, tr.5]. Trong cuốn “Địa danh học là gì”, A.V. Superanskaia đã chỉ rõ: “Tên gọi các địa điểm được biểu thị bằng những từ riêng. Đó là các tên gọi địa lý, địa danh” [26, tr.1]. Những địa điểm, mục tiêu địa lí đó là những vật thể tự nhiên nhiên hay nhân tạo với sự định vị xác định trên bề mặt trái đất, từ những vật thể lớn nhất cho đến những vật thể nhỏ nhất đều có tên gọi. Trong công trình nghiên cứu về địa danh của mình, Lê Trung Hoa định nghĩa cụ thể hơn: “Địa danh là những từ hoặc ngữ cố định được dùng làm tên riêng của địa hình thiên nhiên, các công trình xây dựng, các đơn vị hành chính, các vùng lãnh thổ. Đứng trước các địa danh thường có một danh từ chung chỉ tiểu loại địa danh đó như: núi, sông, đường, thôn…” [9, tr.18]. Theo góc độ Địa – Văn hóa, trong cuốn “Một số vấn đề về Địa danh học Việt Nam”, Nguyễn Văn Âu định nghĩa: “Địa danh là tên địa lí các địa phương; địa danh học là một môn khoa học chuyên nghiên cứu về tên địa lí các địa phương” [1, tr.5]. Tuy nhiên, đây là định nghĩa còn chung chung và chưa lọt tả được bản chất cũng như chức năng của địa danh. Trong cuốn “Đặc điểm ngôn ngữ - văn hóa của địa danh ngôn ngữ dân tộc thiểu số ở Tây Thừa Thiên Huế”, Trần Văn Sáng quan niệm: “Địa danh chính là những từ, cụm từ được sử dụng để gọi tên các đối tượng, không gian địa lý, các đặc trưng địa hình, địa vật nào đó. Địa danh có tác dụng khu biệt, định vị chính những đối tượng, không gian địa lý, những đặc trưng địa hình, địa vật được gọi tên đó với những đối tượng, không gian địa lý, những đặc trưng địa hình địa vật khác trong môi trường [25, tr.38]. Từ những định nghĩa về địa danh nêu trên, chúng tôi quan niệm địa danh là những từ ngữ chỉ tên riêng của đối tượng địa lí bao gồm địa hình tự nhiên, các đơn vị dân cư và các công trình nhân tạo có vị trí xác định trên bề mặt trái đất. Các tên gọi này được khu biệt bằng các từ, cụm từ chỉ từng loại đối tượng địa lí trong một không gian địa hình địa vật cụ thể, xác định. Địa danh phải cấu thành từ những đặc điểm địa lí của từng vùng miền, phản ánh chính xác đặc trưng của từng đối tượng chứa trong môi trường đó. Như vậy, địa danh của huyện Tây Giang là những từ hoặc ngữ cố định được dùng làm tên riêng của địa hình thiên nhiên, các công trình xây dựng, các đơn vị hành chính, các vùng lãnh thổ phản ánh những dấu ấn lịch sử, văn hóa và ngôn ngữ trên địa bàn huyện Tây Giang. 1.1.2. Phân loại địa danh 1.1.2.1. Căn cứ vào đối tượng nghiên cứu Căn cứ theo đối tượng nghiên cứu, địa danh huyện Tây Giang được chia thành 4 loại chính, đó là: địa danh tự nhiên, công trình xây dựng, địa danh dân cư, đơn vị hành chính. 1.1.2.2. Căn cứ vào nguồn gốc ngôn ngữ tộc người Địa danh huyện Tây Giang được chia thành hai nhóm lớn: - Địa danh thuần Cơ-tu. - Địa danh thuần Việt. Ngoài ra, còn có một bộ phận nhỏ là địa danh có nguồn gốc từ tiếng Pháp. 1.1.3. Đặc điểm của địa danh Địa danh là một ngành nghiên cứu rất phức tạp, phạm vi nghiên cứu của địa danh học lại phong phú, bao trùm cả đối tượng địa lí tự nhiên cũng như các hiện tượng kinh tế xã hội. Mặt khác, địa danh cũng thường thay đổi do quá trình phát triển của ngôn ngữ, văn hóa của dân tộc. Việc nghiên cứu địa danh ở nước ta nói riêng, trên thế giới nói chung đã bắt đầu từ lâu, song việc tìm ra các đặc điểm, các nguyên tắc lại chưa được chú ý nhiều lắm. Khi xác định tên các địa danh, thường dựa vào các đặc điểm tự nhiên (sông, núi), các điều kiện sinh hoạt xã hội, sản xuất hay một sự kiện lịch sử nào đó. Cụ thể: Địa phương: một số địa danh cụ thể được xác định theo tên của một địa danh sẵn có ở địa phương. Hình dạng: một vài địa danh khác được xác định bằng hình dáng của đối tượng địa lí như: hòn Vòng Phu, hòn Trống Mái, ghềnh Đá Dĩa,… Kích thước: địa danh cũng có thể đặt theo kịch thước khi so sánh với nhau. Màu sắc: địa danh cũng có thể được xác định căn cứ vào màu sắc như: sông Hồng, sông Lam,… Mùi vị: địa danh cũng được xác định qua mùi vị như: sông Hương, nước Mặn, nước Ngọt,… Âm thanh: Có những địa danh cũng được đặt tên theo âm thanh như: biển Thiên Cầm,… Đặc sản: địa danh cũng được xác định theo đặc sản trong vùng như: sông Sài Gòn, rào Tre,… Thứ tự: trong điều kiện phức tạp, địa danh có thể được sắp xếp trong một trật tự nhất định như: cầu Bản 1, cầu Bản 2,.. Phương hướng: địa danh cũng đặt theo phương hướng như: biển Đông, Trường Sơn Bắc, Trường Sơn Nam,… Vị trí: địa danh có khi được khẳng định theo vị trí trong vùng như: sông Tiền, sông Hậu,… Tên người: địa danh có khi được đặt theo tên người như: suối Lênin, núi Yên Tử,… 1.1.4. Chức năng của địa danh Địa danh là lĩnh vực nghiên cứu rất phức tạp, có nhiều cách tiếp cận địa danh theo những hướng nghiên cứu khác nhau. Điều này dẫn tới việc xác định chức năng của địa danh thường được các tác giả trình bày theo các hiểu riêng của từng cá nhân. 1.1.5. Vị trí của địa danh trong ngôn ngữ học Địa danh học là một trong những đối tượng nghiên cứu nằm trong ngành khoa học về ngôn ngữ. Đối với ngôn ngữ học, địa danh là một trong nhiều nguồn từ liệu quý, có giá trị đặc biệt quan trọng trong lĩnh vực nghiên cứu về lịch sử của ngôn ngữ học. Hơn nữa, địa danh vừa là thành tố cũng là đối tác quan trọng của trong việc tìm về những chân giá trị về quá trình hình thành, nguồn gốc, ý nghĩa của ngôn ngữ. Chính vì vậy, địa danh có những mối quan hệ chặt chẽ với những ngành khoa học khác như: a) Vị trí của địa danh trong ngữ âm học, từ vựng học, ngữ pháp học Được tạo nên từ các chất liệu ngôn ngữ gồm: vỏ âm thanh, nội dung, ý nghĩa, quan hệ ngữ ngữ với các yếu tố cấu tạo, nên, địa danh mang đầy đủ đặc tính của ngôn ngữ. Chính vì vậy, địa danh có quan hệ với ngữ âm học, từ vựng học, ngữ pháp học. Bên cạnh đó, nhắc tới địa danh thì hay nghĩ đến tên gọi của một đối tượng địa lí, vì vậy, địa danh cũng là đối tượng nghiên cứu của phương ngữ học. b) Vị trí của địa danh trong danh xưng học Danh xưng học (onomastics) là một phân ngành nhỏ của từ vựng học. Theo Nguyễn Kiên Trường trong công trình nghiên cứu “Những đặc điểm chính của địa danh Hải Phòng (sơ bộ so sánh với địa danh một số vùng khác)” đã đưa ra quan điểm: “Địa danh học thuộc hẳn về từ vựng học” [33, tr.20]. Cùng vấn đề này, nhà nghiên cứu A.V. Superanskaja cũng phân tích “nếu từ vựng được ví như mặt trời thì các hình thái từ vựng như địa danh, tên người, thuật ngữ khoa học,… là những hành tình xoay quanh nó trong thái dương hệ” [27, tr.2]. Chính lẽ đó, chúng tôi quan niệm địa danh học là tiểu loại của danh xưng học thuộc phân ngành từ vừng học trong ngôn ngữ học. Từ đó, chúng tôi mô hình hóa vị trí của địa danh trong ngôn ngữ như sau: Ngôn ngữ học Ngữ âm học Từ vựng học Ngữ pháp học Danh xưng học Địa danh học Sơ đồ 1.1: Sơ đồ cây về vị trí của địa danh trong ngôn ngữ học c) Vị trí của địa danh trong các ngành khoa học khác Tên riêng nói chung và địa danh nói riêng là những sản phẩm của quá trình định danh cho một đối tượng địa lí hay sự vật, đối tượng nào đó và chúng không nằm ngoài những qui luật tác động của ngôn ngữ. Một đối tượng địa lí được định danh khi nó cùng tồn tại con người, các yếu tố xã hội như lịch sử, văn hóa, xã hội… Và từ trong quá trình phát triển này của quy luật xã hội, các địa danh luôn tồn tại song song, qua đó, nó là những “ổ cứng” lưu giữ những tài liệu quý về đặc điểm dân tộc, lịch sử, các giá trị văn hóa - văn học, địa lí, kinh tế, xã hội,… + Đối với dân tộc học: Địa danh là nhân chứng đáng tin cậy nhất của quá trình hình thành, tồn tại, phát triển của một cộng đồng dân cư, qua đó, nó phản ánh đúng vị trí cư trú của một tộc người nào đó. + Đối với lịch sử học: Địa danh đều ghi chép lại các dấu ấn lịch sử qua những sự kiện biến động trên địa bàn tồn tại của địa danh đó. Thông qua lịch sử, ta có thể dễ dàng định vị được nguồn gốc nguyên ngữ và các phương thức định danh địa danh của một đối tượng địa lí. + Đối với địa lí học: Địa danh học có mối quan hệ ràng buộc với địa lí học. Từ địa danh, chúng ta có thể biết được cảnh quan thiên nhiên, đặc điểm địa hình của một địa bàn địa lí. Hơn nữa, địa danh còn giúp ta tìm kiếm một đối tượng địa lí nào đó như con sông, đồi núi, đặc điểm sinh thái,… một cách thuận tiện và nhanh chóng. + Đối với văn hóa học: Địa danh sẽ cho biết những thông tin văn hóa quan trọng về đặc điểm tâm lí, tôn giáo, tín ngưỡng, thông tục tập quán,…của một vùng đất, của một tộc người cụ thể được lưu giữ thông qua tên gọi của địa danh. Đồng thời, những sự kiện xảy ra trong xã hội, thông qua văn hóa, ta sẽ dễ dàng hơn trong việc tìm ra phương thức định danh và nguyên nhân biến đổi của địa danh đó. Vị trí của địa danh trong các ngành khoa học khác được chúng tôi cụ thể hóa bằng sơ đồ lưới sau: Dân tộc học Ngôn ngữ học Xã hội học Lịch sử học Địa danh học Nhân học Địa lí học Văn hóa học Khảo cổ học Sơ đồ 1.2: Sơ đồ lưới về vị trí của địa danh học trong mối quan hệ với các ngành khoa học khác Như vậy, có thể thấy địa danh học có một vị trí và mối quan hệ ràng buộc, chặt chẽ, mất thiết với các ngành khoa học khác nhau. Chúng gắn bó và có sự tác động qua lại để hình thành nên sự liên kết. Tuy nhiên, khi nghiên cứu về địa danh, chúng ta cần xác định đây là một chuyên ngành thuộc “sự quản lí” trực tiếp từ ngôn ngữ học. Ngoài ra, địa học danh còn mang đầy đủ hình thái của một ngành nghiên cứu của lịch sử, văn hóa của địa lí học. Chính điều này gây nên sự sai lệch vì các thành tố lịch sử chứa trong địa danh. Cần phải hiểu rằng, nghiên cứu lịch sử, văn hóa của một địa danh địa lí có nghĩa không phải là tìm hiểu về lịch sử của một vùng đất, địa phương hay của sự hình thành một quốc gia mà là của lịch sử ngôn ngữ học. Các kiến thức về lịch sử, địa lí chỉ bổ trợ cho việc nghiên cứu nhằm xác định rõ được bản chất ngôn ngữ tìm ẩn trong địa danh. 1.2. Vài nét về tiếng Cơ-tu Tiếng Cơ-tu là một thành viên trong nhóm Katuic thuộc họ ngôn ngữ Môn-Khmer, ngữ hệ Nam Á. Về mặt loại hình, tiếng Cơ-tu là một ngôn ngữ đơn lập, cận âm tiết (sesquisyllabic). Trong đó có sử dụng các tiền tố, trung tố tạo từ phái sinh; có các tổ hợp phụ âm đầu đa dạng; không có thanh điệu; tính đơn tiết kém. Đồng thời có sự mờ nhạt về nghĩa và rơi rụng về âm của một số âm tiết phụ [17, tr.91]. Xét về cấu tạo, từ tiếng Cơ-tu gồm có: từ đơn (từ chỉ có 1 hình vị, đơn đơn tiết hoặc đơn đa tiết), từ phái sinh (từ dùng tiền tố và trung tố tạo từ), từ ghép (từ ghép các hình vị có khả năng độc lập tạo từ thành từ ghép) và từ láy (từ mà các âm tiết trong từ có quan hệ ngữ âm với nhau). Từ được cấu tạo bằng phương thức phụ gia lại vừa là hình vị có khả năng độc lập tạo từ đơn (từ đơn đơn tiết). Ngoài ra, từ còn được tạo theo phương thức ghép hoặc láy. Bên cạnh đó, tiếng Cơ-tu còn sử dụng các phương tiện ngữ pháp ở bên ngoài từ như phương tiện trật tự, hư từ và ngữ điệu. [34].