Tài liệu Khóa luận mã huyền thoại trong tiểu thuyết nhà giả kim của paulo coelho

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM KHOA NGỮ VĂN -------- NGUYỄN PHƢƠNG NGÂN MÃ HUYỀN THOẠI TRONG TIỂU THUYẾT NHÀ GIẢ KIM CỦA PAULO COELHO KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Chuyên ngành: Lí luận văn học Người hướng dẫn: TS. Nguyễn Thanh Trƣờng Đà Nẵng, tháng 4 năm 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong khóa luận là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ một công trình nào khác. Nếu không đúng như trên, tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm. Đà Nẵng, ngày 6 tháng 5 năm 2018 Tác giả khóa luận Nguyễn Phƣơng Ngân LỜI CẢM ƠN Xin gửi lời biết ơn chân thành sâu sắc đến TS. Nguyễn Thanh Trường – người đã tận tình hướng dẫn, động viên và giúp đỡ chúng tôi trong suốt quá trình hoàn thành khóa luận này. Chân thành cảm ơn quý thầy cô trong khoa Ngữ Văn và quý thầy cô trong bộ phận thư viện trường Đại học Sư phạm – Đại học Đà Nẵng đã cung cấp những kiến thức, tư liệu quý báu cho chúng tôi trong suốt thời gian học tập vừa qua cũng như trong quá trình nghiên cứu này. Trong quá trình học tập và thực hiện khóa luận này luôn có sự giúp đỡ và chia sẻ của các bạn và gia đình. Tôi xin chân thành cảm ơn. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài............................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .............................................................................. 2 2.1. Những nghiên cứu về huyền thoại và mã huyền thoại ............................ 2 2.2. Những nghiên cứu về Paulo Coelho và tác phẩm Nhà giả kim ............. 6 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .................................................................. 7 3.1. Đối tượng nghiên cứu................................................................................ 7 3.2. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 7 4. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................ 7 5. Mục đích, ý nghĩa đề tài .................................................................................. 8 6. Bố cục đề tài ..................................................................................................... 9 NỘI DUNG ............................................................................................................ 10 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ............ 10 1.1. Huyền thoại – mạch dẫn văn hóa .......................................................... 10 1.1.1. Khái niệm huyền thoại (myth) ............................................................ 10 1.1.2. Đặc trưng của huyền thoại ................................................................ 11 1.1.3. Mối tương liên giữa văn học và huyền thoại ..................................... 13 1.2. Huyền thoại tồn tại với tƣ cách mã kí hiệu .......................................... 15 1.2.1. Kí hiệu học ......................................................................................... 15 1.2.2. Mã – một kí hiệu đặc biệt ................................................................... 17 1.2.3. Từ mã văn học đến mã huyền thoại ................................................... 19 1.3. Một số mã huyền thoại phổ biến ........................................................... 22 1.3.1. Cổ mẫu huyền thoại ........................................................................... 22 1.3.2. Biểu tượng huyền thoại ...................................................................... 24 1.3.3. Motif huyền thoại ............................................................................... 25 1.4. Nhà văn Paulo Coelho và tiểu thuyết Nhà giả kim .............................. 25 1.4.1. Nhà văn Paulo Coelho ....................................................................... 25 1.4.2. Tiểu thuyết Nhà giả kim ..................................................................... 27 1.5. Tiểu kết .................................................................................................... 27 CHƢƠNG 2. MÃ HUYỀN THOẠI TRONG TIỂU THUYẾT NHÀ GIẢ KIM CỦA PAULO COELHO – NHỮNG DẠNG THỨC BIỂU HIỆN ................... 29 2.1. Mã cổ mẫu - Mô hình huyền thoại gốc về ngƣời anh hùng ................ 29 2.1.1. Từ Khởi hành… .................................................................................. 29 2.1.2. …đến Thụ pháp… .............................................................................. 33 2.1.3. …và Quay về ...................................................................................... 38 2.2. Biểu tƣợng huyền thoại .......................................................................... 41 2.2.1. Biểu tượng thuộc tôn giáo, tâm linh .................................................. 41 2.2.1.1. Người chăn cừu .............................................................................. 41 2.2.1.2. Urim và Thummim ......................................................................... 42 2.2.1.3. Hoang mạc ...................................................................................... 43 2.2.1.4. Kim Tự Tháp Ai Cập ...................................................................... 44 2.2.1.5. Vòng tròn ........................................................................................ 45 2.2.2. Biểu tượng thuộc thuật giả kim .......................................................... 47 2.2.2.1. Thuật giả kim .................................................................................. 47 2.2.2.2. Phiến ngọc lục bảo .......................................................................... 49 2.3. Motif huyền thoại .................................................................................... 50 2.3.1. Motif giấc mơ ..................................................................................... 50 2.3.2. Motif điềm báo, tiên tri ...................................................................... 54 2.3.3. Motif thiên nhiên linh thiêng .............................................................. 57 2.3.4. Motif dẫn đường, trợ giúp .................................................................. 58 2.3.5. Motif nhân vật huyền thoại ................................................................ 60 2.4. Tiểu kết .................................................................................................... 63 CHƢƠNG 3. MÃ HUYỀN THOẠI TRONG TIỂU THUYẾT NHÀ GIẢ KIM CỦA PAULO COELHO – MỘT SỐ PHƢƠNG THỨC THỂ HIỆN ............. 65 3.1. Kĩ thuật liên văn bản .............................................................................. 65 3.1.1. Tiếp biến yếu tố dân gian ................................................................... 66 3.1.2. Sự xâm nhập, tương tác giữa các văn bản ......................................... 69 3.2. Thủ pháp huyền ảo hóa thế giới thực ................................................... 72 3.2.1. Thế giới thực - ảo ............................................................................... 72 3.2.2. Yếu tố tâm linh ................................................................................... 74 3.3. Phƣơng thức lắp ghép mã – tạo sinh mã huyền thoại mới ................. 76 3.3.1. Sự đan lồng của nguyên mẫu huyền thoại ......................................... 76 3.3.2. Tái cấu trúc hóa, tạo nên mã huyền thoại mới .................................. 80 3.4. Tiểu kết .................................................................................................... 82 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 84 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 86 PHỤ LỤC .............................................................................................................. 91 1. Mô hình huyền thoại gốc về ngƣời anh hùng (Monomyth) .................... 91 2. Hệ thống nhân vật trong tiểu thuyết Nhà giả kim của Paulo Coelho .... 95 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Một tác phẩm văn chương luôn mang bản chất là một siêu kí hiệu với các lớp mã ngữ nghĩa, các kí hiệu lớn nhỏ chồng lấp lên nhau. Huyền thoại cũng không nằm ngoài những kí hiệu trên văn bản nghệ thuật. Đây được xem là một loại hình đặc biệt của ngành khoa học kí hiệu – loại hình dẫn tới quá trình định danh nói chung, khiến cho kí hiệu trong ý thức huyền thoại tương đương với một tên gọi riêng, có vai trò hết sức quan trọng. Nghiên cứu mã huyền thoại sẽ giúp người tiếp cận hiểu rõ hơn những khung tri thức văn hóa cũng như làm rõ một khía cạnh đặc biệt của văn chương nhân loại. Bên cạnh một mẫu số chung của văn học hiện đại thế giới, huyền thoại vẫn ẩn chứa nhiều dạng thể tinh thần, đặc trưng riêng của mỗi nền văn hóa. Mảnh đất Mỹ Latinh luôn đầy ắp những điều bí ẩn, kì bí mà quyến rũ từ lâu đã là hấp lực mạnh mẽ đối với toàn nhân loại qua những trang viết thấm đẫm chất huyền thoại trộn lẫn hiện thực như thế. Paulo Coelho là một nhà văn có bút pháp độc đáo, mới mẻ. Đặc biệt, các tiểu thuyết của ông còn thu hút người đọc bằng các tình tiết siêu nhiên, huyền thoại. Tiểu thuyết Nhà giả kim do ông sáng tác mang đậm dấu ấn của mã huyền thoại qua nhiều phương diện. Tuy hòa chung với dòng văn chương huyền thoại nhưng tiểu thuyết này đã khẳng định được vị trí trong lòng bạn đọc bởi những nét độc đáo riêng, một cách sử dụng mã huyền thoại khéo léo nhằm dẫn đến những bài học mới mẻ. Kết hợp hai yếu tố trên, tôi lựa chọn đề tài Mã huyền thoại trong tiểu thuyết Nhà giả kim của Paulo Coelho không chỉ để tiếp cận tác phẩm mà còn góp phần giải mã, kiến giải những vấn đề lí luận liên quan đến huyền thoại dưới góc độ kí hiệu. 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Những nghiên cứu về huyền thoại và mã huyền thoại Huyền thoại vốn là một phạm trù rộng lớn có ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực từ văn hóa, triết học, tôn giáo đến văn học, nghệ thuật… Sự phức tạp này đòi hỏi những nhà nghiên cứu quan tâm và không ngừng mở rộng tri thức về huyền thoại. Trải qua nhiều thời gian, với sự tham gia của nhiều trường phái nghiên cứu cùng các lí thuyết và hướng tiếp cận khác nhau, huyền thoại ngày càng được mở rộng đường biên đồng thời được soi chiếu dưới nhiều khía cạnh. Dưới quan điểm duy vật lịch sử và biện chứng, Karl Marx và F. Angels xem “huyền thoại là hình thái ý thức xã hội đã phản ánh thực tại với tất cả bản chất năng động của con người” [Dẫn theo 15, tr. 33]. Theo cách lí giải này, huyền thoại được nảy sinh trong những hoàn cảnh xã hội nhất định và là một hình thức chiếm lĩnh thực tại mang tính phổ quát bao gồm nhiều lĩnh vực chính trị, tôn giáo, nghệ thuật, đạo đức, khoa học. Và nhà nghiên cứu cũng chỉ ra cách chiếm lĩnh thực tại đó là bằng trí tưởng tượng dân gian. Đối với lĩnh vực văn hóa học, Phan Thu Hiền đã cho rằng “huyền thoại là một thành tố trong văn hóa tinh thần, do đó, trở thành một đối tượng nghiên cứu của văn hóa học” [33]. Khi nghiên cứu huyền thoại dưới góc nhìn văn hóa, đặc biệt là văn hóa Mỹ Latinh – một vùng đất “đặc biệt dữ dội” và “đầy nghịch lí”, Lưu Thanh Mai khẳng định tầm vóc của huyền thoại trong đời sống qua việc trích dẫn câu nói của Nietzche năm 1872: “Nếu không có huyền thoại, các nền văn minh sẽ mất đi khả năng sinh sôi nảy nở trong năng lực nguyên sơ của nó. Chỉ có một chân trời do huyền thoại vây quanh mới đảm bảo được tính thống nhất của nền văn minh sống động trong chân trời đó” [Dẫn theo 17, tr. 61]. Không chỉ qua văn hóa, tác giả còn chỉ ra được những dấu vết huyền thoại có trong tác phẩm văn học như “tiểu thuyết du hành”, “những câu chuyện không tưởng”, huyền thoại về ngày sáng thế, mẫu cổ ốc đảo… Lưu Thanh Mai còn có phát hiện quan trọng không chỉ đối với việc tìm hiểu văn hóa mà còn có khả năng định hướng trong phát triển hướng đi cho nghiên cứu văn học huyền 2 thoại. Đó là vấn đề tái sinh huyền thoại trong văn học hiện đại. “Ngày nay, đối với văn hóa Mỹ Latinh truyền thống huyền thoại vẫn còn là mạch ngầm sống động của ý thức dân tộc, thậm chí, nhiều nhà văn lặp lại nhiều lần những motip huyền thoại, gọi là hiện tượng „tái huyền thoại hóa‟, tượng trưng cho sự bền vững của truyền thống dân tộc, của mô hình cuộc sống văn hóa dân tộc” [17, tr. 64]. Có thể thấy, bài viết đã thể hiện được bản chất cốt lõi của huyền thoại và cho thấy một số đặc trưng của nó trong văn học nghệ thuật. Cùng tìm hiểu về châu lục Mỹ Latinh, Lê Ngọc Phương ở bài viết Một số huyền thoại tâm linh trong văn học châu Mỹ Latinh hiện đại [35] lại có góc nhìn khác về huyền thoại trên bình diện văn hóa tâm linh và sự thể hiện của nó trong văn chương. Theo đó, tác giả khẳng định cảm thức tâm linh như một dòng chảy quan trọng của nền văn hóa Mỹ Latinh và được bộc lộ qua các motif nghệ thuật trong văn chương. Các motif có thể kể đến như motif thiên nhiên linh thiêng – những linh ảnh; motif giấc mơ; motif mê cung, mê lộ; motif xác chết, linh hồn, bóng ma… Những motif này đã trở đi trở lại trong văn chương thể hiện tư duy huyền thoại sâu sắc của các nhà văn. Khai thác yếu tố huyền thoại dưới góc độ motif, bài viết đã mang đến cho người đọc những đóng góp độc đáo trên con đường giải mã dấu vết huyền thoại trong các tác phẩm văn học, đặc biệt là văn học Mỹ Latinh. Nguyễn Trường Lịch trong bài báo Huyền thoại và sức sống của huyền thoại trong văn chương xưa và nay đã đặt phạm trù này trong mối tương liên với văn học. Ngoài việc khái quát chặng đường phát triển của huyền thoại, ông còn khẳng định giá trị to lớn của huyền thoại đến từ Hy Lạp và Kito giáo: “…huyền thoại Hy Lạp trở thành một lĩnh vực tri thức cần thiết và bổ ích đối với lớp người có văn hóa đương thời. Rồi cũng từ đấy những huyền thoại Kito giáo cũng trở thành một kho tàng nguyên liệu cho sáng tác văn học nghệ thuật” [15, tr. 33]. Qua hàng loạt các tác phẩm của Anh, Đan Mạch… và cả Việt Nam, Nguyễn Trường Lịch không chỉ cho thấy sức sống mạnh mẽ của huyền thoại trong văn chương nói chung mà còn khẳng định được vai trò quan trọng của nó 3 đối với đời sống tinh thần nhân loại: “Không còn nghi ngờ gì nữa, huyền thoại vẫn có sức sống tràn đầy, vẫn còn có ý nghĩa thời sự” [15, tr. 43]. Trong khi đó, ở khía cạnh thi pháp, E. M. Meletinsky lại đưa ra quan điểm của mình qua công trình Thi pháp của huyền thoại. Cuốn sách chỉ ra thi pháp huyền thoại “sử dụng sự lặp lại nghi lễ - huyền thoại có tính chu kì để thể hiện các nguyên mẫu phổ quát và để kiến tạo chính cách trần thuật cũng như sử dụng quan niệm về các vai trò xã hội dễ thay đổi (mặt nạ), các vai trò nhấn mạnh sự thay thế lẫn nhau, “tính lưu chuyển” của các nhân vật. Thi pháp của sự huyền thoại hóa – đó là một trong những phương pháp tổ chức tự sự sau khi đập vỡ hay phá hủy mạnh mẽ cấu trúc của tiểu thuyết cổ điển thế kỉ XIX thoạt đầu thông qua các song chiếu và các biểu tượng, chúng giúp cho việc sắp xếp chất liệu cuộc sống hiện đại và cấu trúc hành động nội tâm (vi tâm lí), rồi sau đó bằng cách sáng tạo cốt truyện “huyền thoại” độc lập để thiết kế ý thức tập thể đồng thời với lịch sử phổ quát” [19, tr. 464]. Theo nhà nghiên cứu người Nga E. M. Meletinsky, thi pháp huyền thoại đã xâm nhập vào văn học của thế giới thứ ba những năm 50, 60 của thế kỉ XX. Nhưng tác giả cũng khẳng định trong các tiểu thuyết Á – Phi và Mỹ Latinh thì “những truyền thống folklore cổ sơ và ý thức huyền thoại – folklore dù dưới dạng tàn dư, vẫn có thể tồn tại bên cạnh chủ nghĩa trí tuệ hiện đại thuần túy kiểu châu Âu” [19, tr. 500]. Meletinsky cũng chỉ ra nét nổi bật mà thi pháp huyền thoại hóa của các nhà văn Á – Phi, Mỹ Latinh khác biệt với huyền thoại hóa trong tiểu thuyết Tây Âu, đó là “sự cân bằng độc đáo của bình diện huyền thoại và bình diện lịch sử” [19, tr. 504]. Trong thời gian gần đây, việc kiến giải văn chương dưới góc nhìn kí hiệu học đang là một vấn đề hấp dẫn. Sử dụng lí thuyết của kí hiệu học để kiến giải huyền thoại cũng là một hướng đi đặc biệt. R. Garaudy trong cuốn sách Chủ nghĩa Mác thế kỉ XX đã coi huyền thoại là hệ thống tín hiệu thứ ba của con người. Garaudy cho rằng “Pavlov đã phân biệt hệ thống tín hiệu thứ nhất được tạo nên bởi những kích thích giác quan với tín hiệu thứ hai là ngôn ngữ được 4 tạo bởi các từ và hoàn thành của nó trong khái niệm. Sau tín hiệu là từ, chúng ta có thể gọi tượng trưng là tín hiệu thứ ba. Hệ thống tín hiệu thứ ba này cùng diễn tả một hình thức của quan hệ giữa con người và thế giới […]. Huyền thoại không chỉ là một quan hệ với tồn tại, nó là một mời gọi hành động. Huyền thoại khải thị không chỉ cho chúng ta không phải một hiện diện, mà một phiến diện, một sự thiếu, một chỗ trống mà chúng ta cần bù đắp” [Dẫn theo 21, tr. 36]. Qua lí thuyết của kí hiệu học văn hóa, mã huyền thoại trong văn bản truyện kể được nhà nghiên Iu. M. Lotman tìm hiểu. Đó là “mã huyền thoại của truyện kể chỉ là mã gốc mà sau đó buộc phải tiếp tục biến đổi do được phiên dịch vào các hệ thống mã văn hóa hiện đại phức tạp hơn” [16, tr. 301]. Cũng lí thuyết kí hiệu học nhưng qua góc độ ngôn từ, R. Barthes xác định “huyền thoại là một hệ thống thông báo, đó là một thông điệp” [3, tr. 289]. Nhà nghiên cứu xem huyền thoại thuộc lĩnh vực kí hiệu học, nó mang cấu trúc của hệ thống kí hiệu và muốn tháo dỡ huyền thoại thì phải biết được cấu trúc của nó. Hay với nghiên cứu của Nguyễn Thanh Trường trong bài viết Khung cấu trúc – Kí hiệu – Mã nghệ thuật và cơ chế tạo sinh mã biểu tượng, mã huyền thoại trong tác phẩm văn chương đã trình bày toàn diện từ kí hiệu cho đến vấn đề tạo sinh mã. Ngoài ra, nhà nghiên cứu còn nhắc đến vấn đề mã huyền thoại trong tác phẩm văn chương. Dưới ánh sáng kí hiệu học, “mã huyền thoại có hai hệ thống kí hiệu, hệ thống này chồng lấn lên hệ thống kia (…) Huyền thoại ẩn dạng theo quy ước hình thái kí hiệu nên huyền thoại được hiểu là siêu kí hiệu” [24, tr. 6]. Bài viết đã cung cấp một hệ thống lí thuyết về mã huyền thoại và lí do nảy sinh của nó trong tác phẩm văn học. Qua những nghiên cứu trên, có thể nói huyền thoại bộc lộ tính chất phức tạp qua những góc nhìn đa dạng. Tuy vậy, xem huyền thoại như một mã kí hiệu vẫn còn là một khía cạnh mới mẻ và độc đáo. Lựa chọn hướng đi này sẽ góp phần soi chiếu huyền thoại dưới ánh sáng kí hiệu học cũng như mở ra những giá trị mới mẻ của huyền thoại từ nguyên thủy đến hiện đại. 5 2.2. Những nghiên cứu về Paulo Coelho và tác phẩm Nhà giả kim Trong bài báo Paulo Coelho nhà văn có tác phẩm được đọc nhiều nhất thế giới, cây bút Brazil này được Thân Trọng Sơn giới thiệu về cuộc đời, sự nghiệp và những tác phẩm hay để lại nhiều dấu ấn trong sự nghiệp của ông. Tác giả bài viết còn nhận định rằng “Cuốn sách này ghi lại những chuyện kể về những khoảnh khắc tôi đã trải qua, những câu chuyện tôi đã nghe thuật lại và những chiêm nghiệm tại mỗi khoảnh khắc trong từng chặng hành trình trên dòng sông đời tôi” [37]. Cuộc hội thảo mang tên Paulo Coelho và độc giả Việt Nam diễn ra vào ngày 7/11/2007 do công ti sách Bách Việt tổ chức cũng đã giới thiệu đầy đủ về Paulo Coelho và chia sẻ của người đọc về tác phẩm của ông. Cuộc hội thảo giúp cho người đọc hiểu được vì sao Paulo Coelho được xem là “ông vua Midas”, người có khả năng giúp các nhà xuất bản bán sách thành vàng. Nghiên cứu tiểu thuyết Nhà giả kim của Paulo Coelho dưới khía cạnh triết học, Nguyễn Thị Anh Phụng lại đi sâu vào khai thác vấn đề triết lí sống của tác phẩm đối với thanh niên Việt Nam hiện đại. Luận văn đã chỉ ra được những bài học giá trị của tác phẩm và soi chiếu nó dưới đời sống hiện thực. Trong một bài dịch cuộc phỏng vấn từ trang mạng nước ngoài, vấn đề huyền thoại trong tiểu thuyết của Paulo Coelho đã được chính tác giả giãi bày. Nhà văn cho biết: “Văn học đang trở lại với thần thoại. Chỉ có thông qua thần thoại chúng ta mới có thể tiếp cận bản chất thực của con người. Giống như cậu mục đồng trong sách tôi, chúng ta đến các Kim Tự Tháp tìm kho báu để tìm lấy chính mình” [40]. Như vậy, chính tác giả cũng sử dụng yếu tố huyền thoại như một dụng ý nghệ thuật chứ không phải trong vô thức sáng tác. Trong khả năng khảo sát của người viết, có thể thấy tuy là tác giả nổi tiếng với hàng loạt tác phẩm được dịch thuật, nghiên cứu thuộc dạng bestsellers trên khắp thế giới, riêng ở Việt Nam gần mười sáng tác đã chuyển sang Việt ngữ; Paulo Coelho và tiểu thuyết Nhà giả kim lại chưa có công trình nghiên cứu 6 trong nước nào đào sâu dưới góc độ văn học. Những tiếp cận trước đây chỉ là những bài báo và chưa có tìm nhận một cách đầy đủ giá trị văn học của tác phẩm. Chính lí do này đã khiến người viết tiếp tục đề tài Mã huyền thoại trong tiểu thuyết Nhà giả kim của Paulo Coelho. Lựa chọn khía cạnh này không chỉ giúp mở ra những trường độ của lí thuyết huyền thoại mà còn góp phần tìm hiểu giá trị nghệ thuật thật sự của tác phẩm Nhà giả kim cũng như tài năng sáng tạo của cây bút Brazil – Paulo Coelho. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là mã huyền thoại trong tiểu thuyết Nhà giả kim của Paulo Coelho (sử dụng lí thuyết huyền thoại học và kí hiệu học). Cụ thể nghiên cứu một số khía cạnh nổi bật trong tác phẩm là:  Mô hình mã huyền thoại gốc về hành trình người anh hùng.  Mã biểu tượng và mã motif huyền thoại.  Một số phương thức thể hiện mã mô hình, biểu tượng và motif huyền thoại. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu mã huyền thoại trong cuốn Nhà giả kim của tác giả Paulo Coelho (Lê Chu Cầu dịch), Nhà xuất bản Văn học, năm 2015. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Các phương pháp chính được sử dụng trong đề tài là:  Phương pháp nghiên cứu kí hiệu học  Phương pháp nghiên cứu huyền thoại  Phương pháp so sánh 7 5. Mục đích, ý nghĩa đề tài Thực hiện đề tài nghiên cứu Mã huyền thoại trong tiểu thuyết Nhà giả kim của Paulo Coelho, nhằm đạt đến những mục đích cụ thể sau:  Xác định mã huyền thoại trong tiểu thuyết Nhà giả kim của Paulo Coelho qua mô hình huyền thoại về người anh hùng, biểu tượng huyền thoại và motif huyền thoại.  Làm rõ sự biểu hiện của mô hình mã huyền thoại gốc (Monomyth) trong kết cấu tác phẩm và ý nghĩa, giá trị của nó. Phân tích mã biểu tượng và motif huyền thoại có trong tiểu thuyết.  Tìm hiểu phương thức tạo nên mã mô hình, biểu tượng - motif huyền thoại trong tiểu thuyết, giải mã biểu chúng qua sự đối chiếu với tư duy nguyên thủy và với các tác phẩm văn học khác.  Đánh giá vai trò, ý nghĩa của hệ thống lí luận về huyền thoại, mã huyền thoại trong nghiên cứu văn học huyền thoại. Từ những mục đích đã nêu, đề tài sẽ mang lại những ý nghĩa sau:  Ý nghĩa khoa học: Đề tài giúp người viết hiểu sâu về hệ thống lí luận của huyền thoại dưới sự soi chiếu của lí thuyết mã – kí hiệu học và sự lan tỏa của nó trong tiểu thuyết Nhà giả kim nói riêng và các tác phẩm văn học nói chung.  Ý nghĩa thực tiễn: Thực hiện đề tài giúp người viết làm quen với việc nghiên cứu văn chương từ góc nhìn mã huyền thoại, vận dụng vào phân tích một tác phẩm văn chương cụ thể; đồng thời có thể sử dụng kết quả đạt được của đề tài làm tài liệu tham khảo bổ ích cho việc học tập và nghiên cứu văn học trong nhà trường hiện nay. 8 6. Bố cục đề tài Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung của đề tài được chia thành ba chương sau: Chương 1: Cơ sở lí luận và các vấn đề liên quan. Chương 2: Mã huyền thoại trong tiểu thuyết Nhà giả kim của Paulo Coelho – Những dạng thức biểu hiện. Chương 3: Mã huyền thoại trong tiểu thuyết Nhà giả kim của Paulo Coelho – Một số phương thức thể hiện. 9 NỘI DUNG CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN 1.1. Huyền thoại – mạch dẫn văn hóa 1.1.1. Khái niệm huyền thoại (myth) Thuật ngữ “huyền thoại” ngay từ khi mới xuất hiện, hay bắt đầu thu hút sự quan tâm đã không ngừng hấp dẫn các nhà lí luận bởi tính đa nghĩa và phức tạp trong nội hàm khái niệm. Huyền thoại (tiếng Anh: Myth, tiếng Nga: Mif, tiếng Pháp: Mythe) có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp là Muthos. Nghĩa khởi nguyên của Muthos là “lời, lời nói, câu chuyện, là truyền thuyết, truyền thoại” [27, tr. 3]. Nhưng hiểu sâu hơn thì Muthos có nghĩa “là những lời nói (thoại) mơ hồ, tối nghĩa (huyền) cần phải giải mã mới tìm được ẩn ý. Nội dung của nó thường không rõ ràng vì bị che lấp phía sau những thứ linh tinh chẳng có liên quan gì đến bản than nó” [25, tr. 20]. Đây là một thuật ngữ được nghiên cứu trong nhiều ngành khoa học khác nhau như triết học, văn hóa học, tôn giáo, văn học, lịch sử… Nhận diện thuật ngữ phức tạp này từ dấu chỉ thuộc tính bản chất, giáo sư Đỗ Đức Hiểu trong cuốn Từ điển văn học (Bộ mới) cho rằng: “Huyền thoại là khái niệm chỉ một hình thức tư duy đặc thù của con người thời nguyên thủy, trong đó cái kì ảo che giấu những sự thật, được bảo lưu dưới nhiều dạng thức của đời sống tinh thần nhiều nhóm cư dân trên thế giới và đi vào văn học nghệ thuật. Huyền thoại lấp lánh nhiều nghĩa bí ẩn, do đó, nó thường mang tính đa âm, phát sáng nhiều thông điệp; nó xuất phát từ vô thức tập thể ngày cổ xưa. Nó trở thành những mẫu cổ từ đó các nhà văn sau này khai thác và sáng tạo theo vô thức cá nhân” [26, tr. 668-669]. Hiểu theo cách thông thường, huyền thoại cũng được xem là những truyện kể thiêng liêng, giải thích thế giới và con người đã hình thành và có dạng tồn tại hiện nay như thế nào. Theo đó, huyền thoại có nghĩa là “những 10 truyện về các vị thần, các nhân vật được sùng bái hoặc có quan hệ nguồn gốc với các vị thần, về các thế hệ xuất hiện trong thời gian ban đầu (thời gian khởi nguyên), tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp vào việc tạo lập thế giới cũng như việc tạo lập nên những nhân tố của nó – thiên nhiên và văn hóa” [Dẫn theo 30]. Với cách hiểu này, huyền thoại không đặt trọng tâm vào những vấn đề thiết cốt trong cuộc sống đời thường của con người mà hướng sự quan tâm đến vũ trụ, mối quan hệ giữa con người và vũ trụ, thông qua việc miêu tả cái đối lập, hỗn loạn để nhấn mạnh sự hài hòa của vũ trụ trong mối quan hệ với con người. Hướng đến và duy trì sự hài hòa, huyền thoại dung hòa với nghi lễ (ritual), hay nói cách khác nghi lễ như là một phương tiện trợ giúp để huyền thoại thực hiện cái đích mà nó mong muốn. Tri nhận thế giới trong huyền thoại thường không theo định tính khoa học mà nghiêng hẳn về phía trực giác và cảm nhận. Trên cơ sở các quan niệm, định nghĩa trên; chúng tôi hiểu huyền thoại là một mạch dẫn văn hóa quan trọng trong cảm quan ý thức của nhân loại. Trong lĩnh vực văn học, đó là những câu chuyện thấm đẫm tính huyễn hoặc, kì ảo, sử thi về thần linh hoặc về một tư tưởng nào đó của nhân loại. Câu chuyện hoàn toàn do trí tưởng tượng của con người nhưng cũng bám rễ từ vô thức tập thể, mang tính thông điệp và ý nghĩa cao. 1.1.2. Đặc trưng của huyền thoại Trong đa số các công trình hay bài viết, các nhà nghiên cứu tuy chưa đưa ra một định nghĩa hoàn chỉnh và thống nhất về huyền thoại, song họ đều thừa nhận đó là một yếu tố phản ánh văn hóa, tư duy nguyên thủy của nhân loại. Rõ ràng, các huyền thoại đã được lưu giữ trong kí ức văn hóa – lịch sử, mang tính bất biến giúp nó có thể thâm nhập vào văn chương nhiều thời mà không bị mai một giá trị. Có thể lí giải điều này từ điểm xuất phát của huyền thoại. Trong đời sống nguyên thủy, huyền thoại khởi sinh trên đời sống tinh thần, yếu tố vô thức tập thể nên mang đậm tính văn hóa của nhân loại. 11 Huyền thoại phát triển cùng chiều dài lịch sử của nhân loại nên vừa có tính lịch đại vừa có tính đồng đại. Với tư cách là một truyện kể quá khứ, con người mượn huyền thoại để lí giải những gì khiến vũ trụ và con người được sinh ra. Thần Trụ trời, thần Núi, thần Sông… cũng được hình thành từ cách thức này. Câu chuyện huyền thoại, thần thoại còn xuất hiện với tư cách cắt nghĩa hiện tại và tương lai. Huyền thoại chính là mạch dẫn văn hóa quan trọng nên cũng mang tính đặc trưng vùng miền. Tùy theo phông văn hóa của mỗi đất nước, dân tộc mà huyền thoại sẽ có những nhánh rẽ rất riêng biệt. Chẳng hạn như huyền thoại Australia và Nam Mỹ thường nói về việc vi phạm các chuẩn mực hôn nhân gia đình và xã hội: đồng tục kết hôn hay loạn luân, chế độ nội hôn (endogamie). Những mối quan hệ không đúng đắn thường làm mất cân bằng vũ trụ. Dục tính theo hướng loạn luân tượng trưng cho sự trưởng thành không hoàn thiện, thiên về phát triển thể xác hơn là tinh thần. Cốt truyện của huyền thoại Châu Á tạo thành chuỗi khép kín, các motif quen thuộc như motif lông ngỗng, “ở hiền gặp lành”… Huyền thoại được xây dựng thông qua những câu chuyện về những điều kì diệu, hoang đường, có nguồn gốc từ dân gian sơ khai. Những nhân vật trong cốt truyện này cũng thường là người phi thường, có khả năng đặc biệt hay có những đặc điểm kì lạ. Ngay cả nhân vật lịch sử cũng có thể trở thành nhân vật huyền thoại; truyện pha trộn cái thực với cái hư ảo, cái kì diệu, thường bằng phương pháp phóng đại… Do vậy, huyền thoại thường mang tính kì ảo để phản ánh một hiện thực đầy bí ẩn, huyền diệu dưới con mắt nhân loại, đặc biệt là dưới góc nhìn của người nguyên thủy. Các nhân vật trong hệ thống thần thoại Hy Lạp đều là nhân vật thần linh với những năng lực đặc biệt đậm chất hoang đường như thần Zues, thần Jupiter, thần Cupid… Nhiều ngòi bút hiện đại đã lấy cảm hứng từ truyền thống văn hóa để khơi nguồn sáng tạo. Các mẫu gốc huyền thoại có cơ hội xuất hiện trong văn học hiện đại với những diễn giải mới mẻ. Tuy nhiên, là phương tiện để phản ánh 12 hiện thực, có ý nghĩa sâu thẳm, vĩnh cửu nên huyền thoại thường được thể hiện dưới dạng biểu tượng. Tính biểu tượng này của huyền thoại đã mở rộng thêm nhiều chiều kích ý nghĩa cho tác phẩm. Sự mơ hồ trong lớp vỏ kí hiệu của huyền thoại không giúp nhiều cho người tiếp nhận diễn giải các ý tưởng. Chính đặc trưng này gây ra những ý kiến trái chiều đối với một số ý nghĩa mã hóa huyền thoại và diễn giải chủ quan của người nghiên cứu. 1.1.3. Mối tương liên giữa văn học và huyền thoại Với tư cách là một mạch dẫn văn hóa, một hệ thống kí hiệu, một thứ siêu ngôn ngữ, huyền thoại hiện diện ở khắp mọi nơi. Nó ảnh hưởng và chiếm lĩnh thực tại mang tính phổ quát bao gồm nhiều lĩnh vực chính trị, tôn giáo, nghệ thuật, đạo đức, khoa học… Giống như quan niệm của Melentinski Eleaza Moseevich – một học giả nổi tiếng về lĩnh vực folklore và kí hiệu học đưa ra: “Huyền thoại là một hiện tượng trung tâm trong lịch sử văn hóa, đồng thời là một phương tiện cổ xưa để nhận thức thực tại xung quanh và bản chất con người. Huyền thoại cũng là mô hình đầu tiên của mọi hệ tư tưởng, là cái nôi nguyên hợp của các loại hình văn hóa khác nhau văn học, nghệ thuật, tôn giáo và ở mức độ nào đó, cả triết học, thậm chí cả khoa học” [18, tr. XVI]. Lịch sử loài người trải qua hàng thế kỉ tồn tại và phát triển cùng với sự đồng hành của văn học nghệ thuật. Là một hình thái ý thức của huyền thoại, văn học cũng không nằm ngoài trường lực tác động của “cái nôi nguyên hợp” này. Có thể nói trong bất kì thể loại văn học nào, từ huyền thoại (hay thần thoại – theo cách gọi thường gặp), sử thi đến truyện cổ tích hay thơ ca… đều thấp thoáng trong đó các tích truyện huyền thoại. Điều này lại được Meletinsky chứng minh và khẳng định nhiều lần trong các công trình nghiên cứu của ông về huyền thoại, ví dụ như: truyện cổ tích là một mảnh vỡ được “văng ra” từ huyền thoại, hay “truyện cổ tích thoát thai từ huyền thoại” [19, tr. 355], hoặc “nguồn gốc chủ yếu của việc hình thành các sử thi cổ đại là các truyện cổ tích – tráng ca (…) và đặc biệt là huyền thoại” [19, tr. 364]. Như vậy, huyền thoại được khởi đi là cội nguồn của văn học. Những câu chuyện thần thoại, truyền 13 thoại phản ánh tâm tư nguyện vọng của con người. Nó phát triển từ hình thức truyền miệng, rồi được ghi chép lại, sáng tác theo hình thức của văn học hiện đại. Trong phê bình văn học nước ngoài, huyền thoại giống với thần thoại và được xem là một nguyên tắc tổ chức cấu trúc của văn học. Quan trọng hơn, văn học và huyền thoại còn có cùng một thuộc tính: khả năng tái hiện những quan niệm chung nhất trong một hình thức cụ thể, cảm tính. Tuy nhiên sự vận động của văn học cũng góp phần giữ gìn và phát triển yếu tố huyền thoại. Tức là sự tác động ngược trở lại của văn học đối với huyền thoại. Cùng với bao thăng trầm của cuộc sống, văn học đã trải qua nhiều giai đoạn biến đổi về phương pháp sáng tác, hình thành nên những trào lưu văn học khác nhau, bổ sung và thay thế cho nhau. Nếu như thế kỉ XIX là giai đoạn phát triển rực rỡ của những sáng tác thuộc trường pháp hiện thực chủ nghĩa thì thế kỉ XX người đọc lại được chứng kiến sự lên ngôi của những sáng tác theo khuynh hướng “huyền thoại hóa”. Tiểu thuyết của J. Joyce, Th. Mann, F. Kafka… thơ của T. S. Eliot, W. B. Yeats… kịch của J. Anouilh, Claudel, Cocteau… là những ví dụ tiêu biểu. Vì thế mà “Kỉ nguyên huyền thoại” (The Mythical Age) là tên gọi do tiểu thuyết gia người Đức – Hermann Broch – đặt cho thế kỉ XX [Dẫn theo 43]. Không gian trong văn bản nghệ thuật chính là mắt xích quan trọng cho không gian mã huyền thoại, hay có thể gọi là “kí hiệu quyển”. Văn học Việt Nam cũng chớm nở những tác phẩm có dấu vết của huyền thoại như Con gái thủy thần (Nguyễn Huy Thiệp), Tâm sự (Tố Hữu)… Lí do huyền thoại dễ dàng bám rễ vào tác phẩm văn học nghệ thuật bởi những đặc tính hình thành mang tính phổ quát của chúng. Huyền thoại có tính biểu tượng, biểu trưng cao. Nhân loại đan cài vào những câu chuyện thần thoại, hoang đường những thông điệp, ý tưởng hay thân phận con người dưới lớp vỏ biểu tượng, hình tượng. Cơ chế của văn học cũng tạo sinh từ những hình tượng, biểu tượng nghệ thuật. Chính điểm chung này đã giúp những biểu tượng huyền thoại dễ dàng tái sinh trong văn học hiện đại với những biến ảo độc đáo nhất. 14