B
GIÁO D C VÀ ĐÀO T O
TRƯ NG Đ I H C SƯ PH M HÀ N I
-----
-----
ĐOÀN TI N DŨNG
KHÔNG GIAN VÀ TH I GIAN NGH THU T
TRONG TRUY N NG N NGUY N HUY THI P
LU N VĂN TH C SĨ KHOA H C NG
HÀ N I, 2010
VĂN
B
GIÁO D C VÀ ĐÀO T O
TRƯ NG Đ I H C SƯ PH M HÀ N I
-----
-----
ĐOÀN TI N DŨNG
KHÔNG GIAN VÀ TH I GIAN NGH THU T
TRONG TRUY N NG N NGUY N HUY THI P
Chuyên ngành
Mã s
: Văn h c Vi t Nam
: 60.22.34
LU N VĂN TH C SĨ KHOA H C NG
VĂN
Ngư i hư ng d n khoa h c: GS. TS. TR N ĐĂNG XUY N
HÀ N I, 2010
L I C M ƠN
Lu n văn này ñư c hoàn thành t i khoa Văn, trư ng Đ i h c Sư
ph m Hà N i, dư i s hư ng d n t n tình chu ñáo c a GS.TS. Tr n Đăng
Xuy n. Tác gi xin bày t l i c m ơn chân thành t i th y hư ng d n, ngư i
ñã dành cho tác gi nh ng g i d n khoa h c quan tr ng trong quá trình
nghiên c u, hoàn thành lu n văn. Tác gi cũng xin g i l i c m ơn t i quí
th y cô giáo b môn Văn h c Vi t Nam 2 trư ng Đ i h c Sư ph m Hà N i,
Vi n văn h c, ñã ñóng góp nhi u ý ki n cho tác gi trong quá trình so n
th o. Đ ng th i, tác gi cũng bày t l i c m ơn chân thành t i Phòng Qu n
lí khoa h c trư ng Đ i h c Sư ph m Hà N i ñã t o ñi u ki n thu n l i cho
tác gi trong quá trình h c t p nghiên c u.
Hà N i, ngày 10 tháng 10 năm 2010
Tác gi
Đoàn Ti n Dũng
1
M CL C
PH N M
Đ U ..................................................................................... 01
1. Lí do ch n ñ tài ............................................................................ 01
2. L ch s v n ñ ................................................................................ 03
3. Đ i tư ng và ph m vi nghiên c u......................................................... 11
4. Phương pháp nghiên c u. ............................................................... 11
5. Đóng góp c a lu n văn ......................................................................... 12
6. C u trúc lu n văn ...................................................................................... 12
CHƯƠNG 1. KHÔNG GIAN NGH THU T TRONG TRUY N
NG N NGUY N HUY THI P ............................................................. 13
1.1. Không gian b i c nh xã h i. ..................................................................... 14
1.1.1. Không gian “láo nháo, th n nhiên r t ñ i và ô tr c” ... 14
1.1.2. Không gian tù ñ ng qu n quanh b t c .... .................. 21
1.2. Không gian b i c nh thiên nhiên .................................................... 26
1.2.1. Không gian dòng sông ................................................ 26
1.2.2. Không gian bi n c ..................................................... 31
1.2.3. Không gian r ng núi ................................................... 33
1.2.4. Không gian ñ ng quê.................................................. 36
1.3. Không gian tâm tr ng .................................................................... 38
1.3.1. Không gian tâm tư ng tâm linh vô th c. .................... 38
1.3.2. Không gian huy n tho i th c- o ................................. 42
2
CHƯƠNG 2. TH I GIAN NGH THU T TRONG TRUY N NG N
NGUY N HUY THI P ......................................................................... 48
2.1. Th i gian tr n thu t ........................................................................ 48
2.1.1. Đ o l n th i gian s ki n .............................................. 50
2.1.2. T s dòng ý th c và ñ ng hi n th i gian .................... 59
2.2. Th i gian tâm tr ng......................................................................... 64
2.2.1. Cái nhìn h i c ............................................................... 65
2.2.2. Cái nhìn tr i nghi m. ..................................................... 70
2.3. Nh p ñi u th i gian ........ ................................................................. 74
2.3.1. Nh p ñi u th i gian nhanh g p ........................................ 75
2.3.2. Nh p ñi u th i gian l p l i ............................................... 80
CHƯƠNG 3. M I QUAN H GI A KHÔNG GIAN VÀ TH I GIAN
NGH THU T . ..................................................................................... 86
3.1.T ch c không gian trong s k t h p v i th i gian ......... ................... 86
3.2. S luân chuy n không gian, th i gian ngh thu t.. ............................ 89
3.3. Không gian ñư c t ch c theo nguyên t c tương ph n .................... 100
3.4.Th i gian nhân v t và trình t th i gian tr n thu t ñư c hi n ñ i hoá.111
K T LU N .. ........................................................................................ 116
TÀI LI U THAM KH O.................................................................... 119
PH N M
Đ U
1. Lí do ch n ñ tài
1.1. V i nhà văn có th anh ta sáng tác r t nhi u, nhưng ñ có ñư c tác
ph m neo bám vào lòng ngư i ñ c là ñi u không d , th m chí r t hi m hoi.
Văn chương như m t trò b p bênh ngh thu t v i nh ng lu t chơi ngo t
ngoéo vô hình, ñã thách th c t t c nh ng ai lao vào con ñư ng c m bút. Nó
ch ng lo i tr ai, s n sàng hê tung n u như anh ta không ñ b n lĩnh và lư ng
s c mình trong cu c ñua chen choán ñ y o tư ng. Trên bư c ñư ng g p
gh nh làm ngh thu t, Nguy n Huy Thi p ñã t l a cho mình m t l i ñi riêng,
ñ kh ng ñ nh tên tu i mình và khu y ñ ng làn sóng phê bình văn h c.
Nguy n Huy Thi p không ph i là ngư i ñ u tiên m ñ u cho s nghi p Đ i
m i Văn h c Vi t Nam sau 1975, nhưng ch c ch n nh c ñ n s nghi p Đ i
m i văn h c, không th không có tên ông.
Nguy n Huy Thi p, trư c h t, ñư c bi t t i như là m t “hi n tư ng l ”
trong cao trào ñ i m i văn h c Vi t Nam t sau 1986. Truy n ng n Nguy n
Huy Thi p v a k th a, b o lưu nh ng y u t thu c v tâm th c truy n th ng,
m t khác l i v a “ñ i tho i v tư tư ng gi a các nhân v t và tr thành cu c
ñ i tho i v i chính b n ñ c” [77; 251]. Bên c nh ñó, do th m ñư m c m quan
hi n ñ i, Nguy n Huy Thi p ñã phơi bày m t th gi i xáo tr n, ng n ngang
v i nh ng m nh v hi n th c phi lý c a th i h u chi n khi chuy n sang n n
kinh t th trư ng. Nhi u nhân v t trong truy n ng n c a ông mang dáng d p
c a truy n truy n kì, c tích, hay nh ng nhân v t l ch s … ñ u ñư c soi chi u
dư i cái nhìn “l hóa”, “gi i thiêng”, g i lên c m giác lo âu, b t an, và hơn
h t là tinh th n “t phê”, “t nghi m” ñã giúp ñ c gi có cái nhìn “ph n t nh”.
Có th nói không quá r ng, m t mình Nguy n Huy Thi p không làm nên
ñư c di n m o c a n n văn h c Vi t Nam sau 1975 ñ n nay, nhưng m t mình
1
Nguy n l i có th ñào x i lên nhi u v n ñ thu c v b n ch t văn h c: “h t
nhân các sáng tác c a anh v n không ñi ra ngoài v n ñ con ngư i” [77; 545],
chính ñi u này ñã làm ñi m t a ñ truy n ng n c a ông t o nên s c b t kh i
nh hư ng văn h c trư c 1975.
1.2. Ngay t nh ng sáng tác ñ u tay, tác ph m c a Nguy n Huy Thi p
ñã “có m t s c h p d n khó cư ng l i ñư c” [77; 458], và ñư c các nhà
nghiên c u, các nhà văn trong nư c và
nư c ngoài ñánh giá cao v ngh
thu t. Nhi u tác ph m c a ông th c s “gây h n” v i quan ñi m văn chương
truy n th ng, nó trư t kh i khung kh truy n ng n trư c kia và tích c c ñ y
xa hơn n a quá trình dân ch hóa ñ i s ng văn h c. Có th nói, Nguy n Huy
Thi p là nhà văn có ý th c cách tân truy n ng n t r t s m, ñ ng th i cũng là
ngư i c m bút có ý th c tri t ñ v v n ñ không gian và th i gian. Tính ña
chi u không gian và nhi u l p th i gian trong truy n ng n c a ông ñ c bi t
thú v , nhưng cũng h t s c ph c t p, khó khăn khi nghiên c u. Thú v
ch
nó m ra m t cái nhìn m i vào th gi i, vào con ngư i; ph c t p và khó khăn
b i s ch ng ch t ña t ng không ch trên n i dung văn b n mà còn n m
chi u sâu ngôn ng , không ph i ai cũng c m nh n h t. Vi c x lí không gian
và th i gian trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p ñã ñư c các nhà nghiên
c u ñ t thành v n ñ quan tr ng. M i nhìn qua, có v hai khái ni m này
không ph i là hi n tư ng ph bi n trong sáng tác c a ông. Th nhưng, th c t
cho th y, trong nhi u tác ph m, không gian và th i gian là nơi th hi n rõ nh t
c m quan ñ i s ng c a Nguy n Huy Thi p. Nó chính là m ch ng m liên k t
các hình tư ng văn b n ngh thu t mà ông sáng t o ra, ñ y s c thái riêng.
T nh ng lí do trên, Lu n văn hi v ng s góp thêm m t ti ng nói vào
vi c nghiên c u th gi i ngh thu t truy n ng n Nguy n Huy Thi p, c th là
v n ñ không gian, th i gian ngh thu t. Qua vi c gi i thi u m t v n ñ ph c
t p như v y, lu n văn cũng giúp cho vi c gi ng d y, nghiên c u văn h c Vi t
2
Nam hi n ñ i nói chung và truy n ng n Nguy n Huy Thi p nói riêng. Như
v y, v i ñ tài: Không gian và th i gian ngh thu t trong truy n ng n Nguy n
Huy Thi p v a có ý nghĩa lí lu n, v a có ý nghĩa th c ti n, nó ñáp ng ñư c
nh ng tiêu chí c n thi t ñ i v i ñ tài m t lu n văn cao h c.
2. L ch s v n ñ
Vi c nghiên c u không gian - th i gian ngh thu t m t cách có ý th c
ch xu t hi n t sau lí thuy t thi pháp h c hi n ñ i ñư c các nhà nghiên c u
gi i thi u và v n d ng ph bi n
Vi t Nam. Trong khuôn kh c a m t lu n
văn cao h c, dư i ñây chúng tôi s c g ng tìm hi u nh ng ý ki n c a các nhà
nghiên c u v v n ñ không gian, th i gian ngh thu t nói chung. Sau ñó
chúng tôi xin ñi m qua tình hình nghiên c u v không gian th i gian ngh
thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p.
2.1. Tình hình nghiên c u v không gian - th i gian ngh thu t
Sau ñây là nh ng bài vi t ho c công trình c a các nhà nghiên c u có ñ
c p tr c ti p ho c gián ti p ñ n v n ñ không gian và th i gian
các tác gi
khác có liên quan ñ n ñ tài mà lu n án ñang th c hi n. D n theo th i gian
xu t b n:
1. Tr n Đình S , (1982), Th i gian ngh thu t trong “Truy n Ki u” và
c m quan hi n th c c a Nguy n Du, T p chí Nghiên c u văn h c s 05.
Trong bài vi t này, nhà nghiên c u ñã nhìn nh n th i gian và không
gian t phía khát v ng, hành ñ ng c a nhân v t, tính ch t phũ phàng
c a các th l c.
2. Phan Ng c, (1985), Tìm hi u phong cách Nguy n Du trong “Truy n
Ki u”, Nxb KHXH. Toàn b công trình không bàn nhi u và tr c ti p
ñ n v n ñ không gian và th i gian, nhưng ñáng chú ý
chương IV có
tiêu ñ : Cách b c c “Truy n Ki u” theo yêu c u c a k ch. Tác gi
3
công trình ñã phân tích “nh ng l i ñoán trư c”, “nh ng gi c m ng”,
t c nh ng y u t liên quan ñ n th i gian.
3. Đ ng Th H nh, (1987), Ti u thuy t Huy-gô, Nxb ĐH&THCN. Ngoài
công trình này, bà còn r t nhi u bài nghiên c u trên T p chí Nghiên
c u văn h c vi t v Thâm Tâm, Xuân Di u… trong ñó ñ c p nhi u
ñ n v n ñ th i gian n.
4. Tr n Đình S , (1987), Thi pháp thơ T H u, Nxb Tác ph m M i.
Trong cu n chuyên lu n này có 2 chương v : Không gian ngh thu t;
Th i gian ngh thu t, tác gi trình bày t lí lu n ñ n th c ti n sáng tác
c a các nhà văn l n trên th gi i và trong nư c, ch y u là thơ T H u.
5. Phùng Văn T u, (1990), Ti u thuy t Pháp hi n ñ i, Nh ng tìm tòi ñ i
m i, Nxb KHXH và Mũi Cà Mau. Cu n sách ñư c chia là 4 chương.
Trong chương 4 v i tiêu ñ : Ngư i k chuy n và các ñi m nhìn, trong
ñó có ph n Di chuy n ñi m nhìn trên tr c th i gian nói v s xáo tr n
không gian và th i gian trên cùng m t s ki n mà có nhi u ñi m nhìn,
cách k l i vào nh ng th i ñi m khác nhau.
6. Tr n Đăng Suy n, (1991), Th i gian và không gian trong th gi i ngh
thu t c a Nam Cao, T p chí Nghiên c u văn h c s 05. Trong bài vi t
này, tác gi nh n ñ nh: “C m quan v th i gian và không gian g n li n
v i c m quan v con ngư i và cu c ñ i, v i mơ ư c và lí tư ng c a
nhà văn” [85; 243].
7. Nguy n Xuân Kính, (1992), Thi pháp ca dao, Nxb KHHXH. Trong
công trình này, tác gi nghiên c u v th i gian trong ca dao và cho
r ng th i gian trong ca dao là th i gian hi n t i, th i gian di n xư ng…
8. A. JA Guervich, (1996), Các ph m trù văn hoá trung c (Ngư i d ch:
Hoàng Ng c Hi n), Nxb GD. Trong m c Nh ng bi u tư ng không gian
4
– th i gian th i Trung c , tác gi cho r ng: “Th i gian và không gian là
nh ng thông s quy t ñ nh s t n t i c a th gi i” [34; 30].
9. Nguy n Th Bình (1996), Nh ng ñ i m i c a văn xuôi ngh thu t Vi t
Nam sau 1975 (kh o sát trên nh ng nét l n), LA. PTSKH Ng văn, ĐH
Sư ph m Hà N i. Nhà nghiên c u cho r ng: “Văn xuôi sau 1975, không
gian ngh thu t ph bi n là không gian sinh ho t ñ i thư ng, không
gian mang tính ch t cá nhân riêng tư” [15; 136].
10. Bùi Văn Ti ng (1997), Th i gian ngh thu t trong ti u thuy t Vũ Tr ng
Ph ng, Nxb Văn hóa.
công trình này, tác gi nghiên c u th i gian và
không gian trong nh ng ti u thuy t tiêu bi u c a Vũ Tr ng Ph ng.
11. Tr n Đình S , (1998), D n lu n thi pháp h c, Nxb GD. Trong cu n
sách này tác gi ñã dành 2 chương IV và V ñ nói v th i gian và
không gian ngh thu t.
12. Nguy n Thái Hòa, (2000), Nh ng v n ñ thi pháp c a truy n, Nxb GD.
M c ñích c a công trình nh m “miêu t nh ng khái ni m cơ s c a Thi
pháp h c th lo i truy n
góc nhìn ngôn ng h c” [40; 03].
13. Đ ng Anh Đào, (2001), Đ i m i ngh thu t ti u thuy t phương Tây
hi n ñ i, Nxb Đ i h c Qu c gia, H. Trong m c VIII c a cu n sách, tác
gi cho r ng: “Th i gian là m t v n ñ lưu ý ñ c bi t trong ngh thu t
k chuy n…Riêng ñ i v i lý lu n phương Tây, s quan tâm ñ c bi t l i
nghiêng h n v tr c th i gian hơn không gian” [26; 85].
14. Đào Duy Hi p, (2008), Phê bình văn h c t lí thuy t hi n ñ i, Nxb GD.
Trong công trình này, tác gi ñã v n d ng m t s lí thuy t phê bình
hi n ñ i ñ ti p c n sáng tác văn h c t các c p ñ th i gian. Tác gi ñã
ng d ng lí thuy t vào phân tích m t s
Maupassant, Proust…
5
sáng tác c a Cervantes,
15. Nguy n M nh Quỳnh (2008), Ti u thuy t Vũ Tr ng Ph ng nhìn t lí
thuy t th i gian t
s
c a G. Genette, Lu n án Ti n s Ng
văn,
Trư ng ĐHSP Hà N i. Trong công trình này, tác gi ñã xác ñ nh ñư c
mô hình th i gian t s trong t ng lo i ti u thuy t Vũ Tr ng Ph ng
theo lí thuy t c a Genette.
16. Ph m H ng Lan, (2009), Không gian và th i gian ngh thu t trong ti u
thuy t hi n th c 1930-1945, Lu n án Lu n án Ti n s Ng văn, ĐHSP
Hà N i. Trong công trình nghiên c u này, tác gi nghiên c u không
gian và th i gian ngh thu t trong ti u thuy t hi n th c.
17. Tr n Văn Toàn, (2010), T th c v i ho t ñ ng hi n ñ i hoá văn xuôi
hư c u (fiction) giao th i, (kh o sát trên ch t li u văn h c công khai),
Lu n án Ti n s Ng
văn ĐHSP Hà N i. Trong công trình này,
chương 2, tác gi ñã ñưa ra mô hình không – th i gian trong văn xuôi
hư c u giao th i và v n ñ t th c.
Nh n xét: Các nhà nghiên c u trên ñ u ñã ñ c p t i nh ng lu n ñi m quan
tr ng như: Khái ni m không gian; th i gian; th i gian tr n thu t; nh p ñi u
th i gian...T t c nh ng nh n ñ nh c a h r t xác ñáng, ñ c bi t khá th ng
nh t khi ñưa ra mô hình không - th i gian ñ i v i t ng giai ño n văn h c. T
k t qu nghiên c u th t ñáng quí
các công trình trên, chúng tôi có th tìm
ñư c các g i ý c n thi t ñ ñi sâu nghiên c u m t cách tương ñ i toàn di n
hơn v n ñ không gian và th i gian ngh thu t trong truy n ng n c a Nguy n
Huy Thi p.
2.2. Tình hình nghiên c u không - th i gian trong truy n ng n
Nguy n Huy Thi p
6
Xung quanh hi n tư ng văn chương Nguy n Huy Thi p có r t nhi u ý
ki n gây tranh cãi b i nhi u khuynh hư ng khác nhau vì nhà văn này quá
ph c t p. Tuy v y, Nguy n Huy Thi p v n c vi t, và m i tác ph m c a ông
ra ñ i l i là m t s ki n tranh lu n. Nhà văn trong nư c, ngoài nư c, soi chi u
tác ph m Nguy n Huy Thi p dư i nhi u góc ñ , có truy n ñánh giá ñ ng qui,
có truy n khen chê tách bi t. Sau ñây chúng tôi xin ñ c p ñ n m t s cách
ti p c n và ñánh giá truy n ng n c a ông:
Th nh t,
cách ti p c n và ñánh giá sáng tác c a Nguy n Huy Thi p
t góc ñ mĩ h c, xã h i h c:
M t s ngư i ñã qui ch p th ng th n cho nh ng sáng t o văn chương
ngh thu t c a ông “ch ng qua là l i vi t quá cũ có ngư i ñã t ng dùng cách
ñây vài trăm năm, nay ph c ch l i. Đây là ki u tái hi n văn h c hi n th c
nh ng năm 30-40 c a th k trư c” [77; 8].
Đ Văn Khang cho r ng: Văn c a Nguy n Huy Thi p “l nh lùng h n
h c quá”, nhà văn ñã c tình xuyên t c l ch s : “M t Quang Trung l m li t
anh minh ñánh tan 20 v n quân Thanh như tr bàn tay, dư i ngòi bút Nguy n
Huy Thi p tr thành anh vua hèn. M t Nguy n Du văn chương như in như t c
vào cu c ñ i, b ng ch c hóa thành ñ a con hoang c a cô gái ñ ng trinh b tên
ñàn ông kh n n n là n n văn minh Trung Hoa cư ng hi p” [77; 415]. Đ ng
th i, khi lí gi i v “s sa sút văn chương Nguy n Huy Thi p”, tác gi còn ch
trích: “Văn Nguy n Huy Thi p ngày càng m t b n ch t nhân văn…càng thô
l t c t n…và ngày càng rơi vào thói vô chính ph v l ch s ” [77; 411].
Cùng chi u v i lu ng suy nghĩ c a Đ Văn Khang, trong bài Cái tâm
và cái tài c a ngư i vi t, Mai Ng cho r ng: “Truy n ng n Nguy n Huy
Thi p ta th y có c tâm lí chán chư ng, s ch i b không thương ti c m i quá
kh , và tâm lí phá phách h b th n tư ng” [77; 421]. Bên c nh ñó theo nh n
ñ nh Nguy n Vy Khanh: “chuy n anh hùng Đ Thám trong truy n Nguy n
7
Huy Thi p cũng là ngư i nhu như c…Đ Thám cũng sùi b t như ngư i
thư ng; m t anh bán bánh ña m t
ch K ” [77; 387].
Th hai, cách ti p c n phong cách h c:
Tiêu bi u cho l i ti p c n này có l là nhà nghiên c u Nguy n Đăng
M nh v i l i ti p c n chân dung – phong cách, nh m khám phá tư tư ng ngh
thu t c a nhà văn. Nhà nghiên c u kh ng ñ nh và ch ng minh m t cách khá
thuy t ph c: “Thi p là ngư i không có ý ñ nh che gi u cái tôi c a mình. M t
cái tôi lư ng phân: m t m t coi ñ i là vô nghĩa, là trò ñùa m t m t là cái tôi
nghiêm ch nh ñi tìm khuôn m u c a con ngư i ñích th c” [77; 460]. Còn Lê
Minh Hà ñã kh c ho chân dung Nguy n Huy Thi p như sau: “Gương m t
ông nhàu. Tôi bi t r ng có th ông không nh t thi t tr i qua toàn b nh ng
c nh ñ i mà nhân v t c a ông ñã tr i” [77; 488].
Ngoài ra, khuynh hư ng ti p c n và ñánh giá sáng tác c a Nguy n Huy
Thi p như là nh ng tác ph m ngh thu t ñ c ñáo, h ñã tìm th y trong ñ y
nh ng “gi t vàng ròng”, tiêu bi u là Đ Đ c Hi u cho r ng: Nguy n Huy
Thi p ñã “tái t o truy n ng n
Vi t Nam vào nh ng năm cu i th k XX và
nâng nó lên m t t m cao m i”. Tác gi ñã th y “m i liên h gi a chuy n và
truy n ng n như: không gian truy n là mơ h , th i gian truy n không xác
ñ nh, nhân v t truy n không có cá tính” [77; 474].
Sean Tamis Rose, trong bài Trái tim Thi p, cho r ng: “V i Nguy n
Huy Thi p c n ph i luôn luôn dè ch ng: ñó là nhà văn th c s , ông ta bi t
cách ñánh l a ngôn ng ” [77; 498].
Hoàng Ng c Hi n, “ngư i tiên c m trư c con ñư ng ñ y sóng gió c a
Nguy n Huy Thi p”, trong l n tranh lu n tr c ti p v i Đ Văn Khang ñã phân
tích m i quan h gi a Quang Trung, Gia Long v i Vinh Hoa, ñ ch ng minh
r ng không ph i Nguy n Huy Thi p “bôi nh l ch s ” [77; 539].
8
Các ý ki n tranh cãi dù còn ñ i l p, v n cho th y m t ñi m chung:
“Nguy n Huy Thi p là m t tài năng hi m, ñ c ñáo. Và h t nhân sáng tác c a
anh v n không ñi ra ngoài v n ñ con ngư i” [77; 564].
Tuy v y, nh ng nghiên c u v không gian, th i gian trong truy n ng n
Nguy n Huy Thi p còn r t ít, dư i ñây chúng tôi xin tóm t t c nh ng ý ki n
tr c ti p cũng như gián ti p bàn v v n ñ này:
1. Hoàng Ng c Hi n trong bài Tôi không chúc b n thu n bu m xuôi gió
ñã ñ c p gián ti p ñ n không gian ngh thu t trong truy n ng n Huy n tho i
ph phư ng. Tác gi cho r ng: “C nh H nh mò c ng tìm nh n th t là th m...y
x n tay áo r i ñưa tay mò d c theo cái rãnh ñ y bùn, lõng bõng nư c ch y,
th m chí có c c c phân ngư i” [77; 11].
2. Nguy n Th Hương trong bài vi t: L i tho i trong truy n ng n
Tư ng v hưu c a Nguy n Huy Thi p ñã cho r ng không gian trong gia ñình
“Tư ng v hưu” là “m t t n trò ñ i” thu nh . Đ các m i h ng ngư i, tư ng
lĩnh, kĩ sư, bác sĩ, ngư i làm công, cô gái l làng, th ng tù…Đ các s ki n
tang ma, cư i h i” [77; 11]. Ch ng y con ngư i trong không gian m t gia
ñình t n t i nh ng s “chân th t ñ n l nh bu t”.
3. Đào Duy Hi p trong bài: Đ c Chút thoáng Xuân Hương ñã chú ý
ñ n không gian - th i gian: “Không gian dòng sông con thuy n tư ng trưng
cho s ph n ngư i ph n gi a sóng nư c cu c ñ i” [77; 83]. T ñi m nhìn
c a nhân v t T ng Cóc ñã cho th y ngư i k chuy n ñ ng
ngôi th ba
không xưng tôi, mà ngư i ñ c như th y l i chính T ng Cóc ñang k nh ng
suy nghĩ, do ñó ñã m t ñi vai trò “ngư i k chuy n bi t tu t” [77; 81].
Ngoài nh ng bài phê bình trên, Không gian và th i gian ngh thu t
trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p còn ñư c ñ c p th p thoáng trong các
công trình nghiên c u
t ng phương di n c th . Ch ng h n, lu n văn th c sĩ
c a Lê Th Phư ng (2004), M t s phương di n ñ c s c trong ngh thu t k t
9
c u truy n ng n Nguy n Huy Thi p; Lu n văn c a Nguy n Hoàng Di u Th y
(2005), Nguy n Huy Thi p t ý th c t v n ñ n cách tân ngh thu t quan
tr ng; ho c lu n văn c a tác gi Nguy n Thành Nam (2006) v i ñ tài Ngôn
ng ngh thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p.
Theo Ph m Xuân Nguyên trong cu n Đi tìm Nguy n Huy Thi p, Nxb
H i nhà văn, 2001, tác gi ñã sưu t m 54 bài phê bình vi t v tác ph m c a
Nguy n Huy Thi p. Ngoài ra, còn r t nhi u khoá lu n t t nghi p ñ i h c ho c
sau ñ i h c tr c ti p l y tác ph m c a Nguy n Huy Thi p làm ñ tài nghiên
c u. Qua kh o sát, t năm 2001 ñ n năm 2009, ĐHSP Hà N i ñã có 13 lu n
văn cao h c nghiên c u v tác ph m c a Nguy n Huy Thi p. Vì v y, trong
ch ng m c m t lu n văn cao h c chúng tôi khó có th t ng thu t t m ñư c.
Sau ñây, chúng tôi xin nh n xét sơ b v vi c nghiên c u truy n ng n Nguy n
Huy Thi p nói chung và không gian, th i gian trong truy n ng n c a ông nói
riêng:
Truy n ng n Nguy n Huy Thi p dành ñư c s quan tâm ñ c bi t c a
gi i nghiên c u v i nhi u mũi ti p c n khác nhau. M i cách ti p c n ñã khám
phá nh ng chi u sâu khác nhau trong th gi i ngh thu t và khơi d y nh ng
v ñ p trong n i dung và ngh thu t trong truy n ng n c a nhà văn. Riêng v
v n ñ không gian, th i gian ngh thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p
chúng tôi th y n i lên hai v n ñ chính:
M t là, dù ñã ñư c chú ý, song v n ñ không gian, th i gian ngh thu t
v n chưa ñư c nghiên c u m t cách có h th ng. Nh ng ý ki n phân tích c a
m t s tác gi ch t p trung
m t vài khía c nh riêng bi t, ch chưa bao quát
toàn b truy n ng n c a nhà văn.
Hai là, vi c khám phá v n ñ không gian chưa th y nh ng bi u hi n ña
d ng, và v n ñ th i gian ch y u ñư c nghiên c u t c p ñ th i gian câu
10
chuy n (th i gian ñư c tr n thu t) mà chưa chú ý ñ n th i gian tr n thu t,
cũng như m i quan h không – th i gian ngh thu t trong tác ph m.
Qua kh o sát nh ng bài c u v truy n ng n Nguy n Huy Thi p và
nh ng công trình có liên quan ñ n v n ñ không gian và th i gian ngh thu t,
chúng tôi rút ra k t lu n, v m t ñ tài, chưa có m t công trình c u nào trùng
l p v i ñ tài lu n án ñang ti n hành.
3. Đ i tư ng, ph m vi nghiên c u
Lu n văn t p trung tri n khai các khía c nh thu c ph m trù thi pháp
h c như: không gian ngh thu t, th i gian ngh thu t, m i liên h không –
th i gian. Đ i tư ng nghiên c u chính c a lu n văn g m nh ng t p truy n
ng n sau:
1. Nguy n Huy Thi p, (2000), Thương c cho ñ i b c, Nxb Văn hóa
Thông tin.
2. Nguy n Huy Thi p (2003), T p truy n ng n, Nxb Văn h c.
3. Nguy n Huy Thi p, (2005), T p truy n ng n, Nxb H i nhà văn.
4. Phương pháp nghiên c u
Trong quá trình tri n khai ñ tài, tác gi lu n văn s d ng các phương
pháp nghiên c u ch y u sau ñây:
1. Phương pháp th ng kê kh o sát
2. Phương pháp h th ng
3. Phương pháp phân tích, t ng h p
4. Phương pháp so sánh
5. Đóng góp c a lu n văn
D ki n lu n văn có nh ng ñóng góp sau:
Là công trình nghiên c u ñ u tiên và h th ng v Không gian th i gian
và ngh thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p. K t qu nghiên c u m
11
ra nhi u kh năng ti p c n trong k ch ti u thuy t, phê bình ti u lu n c a nhà
văn có tài và cá tính này.
Đóng góp vào thành t u chung trong công vi c nghiên c u tác ph m
Nguy n Huy Thi p trong ti n trình văn h c Vi t Nam hi n ñ i.
6. C u trúc c a lu n văn
Ngoài ph n M ñ u, ph n K t lu n, n i dung chính c a lu n văn ñư c
tri n khai qua ba chương:
Chương 1. Không gian ngh thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p
Chương 2. Th i gian ngh thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p
Chương 3. M i quan h không gian - th i gian ngh thu t trong truy n ng n
Nguy n Huy Thi p
PH N N I DUNG
CHƯƠNG 1. KHÔNG GIAN NGH THU T TRONG TRUY N NG N
NGUY N HUY THI P
12
A. JA. Gurevich cho r ng: “Th i gian và không gian là nh ng thông s
quy t ñ nh s t n t i c a th gi i, là nh ng hình th c cơ b n c a kinh nghi m
con ngư i” [34; 30]. Không gian ngh thu t là hình th c t n t i c a th gi i
ngh thu t, không có hình tư ng ngh thu t nào n m ngoài không gian và th i
gian. Đ c trưng cơ b n c a không gian ngh thu t là: Không gian ngh thu t
mang tính ch quan ngoài không gian v t th còn có không gian tâm tr ng.
Không gian ngh thu t không nh ng cho th y c u trúc n i t i c a tác ph m
văn h c mà còn cho th y quan ni m v th gi i c a tác gi hay m t giai ño n
văn h c.
Theo Nguy n Th Bình: “Trong văn xuôi sau 1975, không gian ngh
thu t ph bi n là không gian sinh ho t ñ i thư ng, không gian mang tính ch t
cá nhân riêng tư” [15; 136]. Nh ng căn phòng ch t h p, b c b i, th gi i ñ
v t chen l n, chèn ép cu c s ng tinh th n. Đó là kho ng không gian xác th c
b t bu c con ngư i ph i b c l ñ n t n cùng b n ch t c a mình, không có cơ
h i l ng tráng trách nhi m cá nhân, không gian ñó làm cho m i trò c a con
ngư i di n b l t t y. Nó tham gia vào cu c ñ i m i ngư i, g n li n v i bu n
vui, v i c m quan ñ i s ng. Đ ng th i, nó cũng là nơi chen chúc nh ng d c
v ng t m thư ng và nh ng o tư ng thê th m c a ki p ngư i b tha hoá. V i
tư cách là nh ng ngư i ñi sau, ti p thu thành qu nghiên c u c a ngư i ñi
trư c, dư i ñây, chúng tôi xin ñi sâu nghiên c u v không gian b i c nh xã
h i trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p.
1.1. Không gian b i c nh xã h i
R. Wellek cho r ng: “Văn h c là m t th ch c a xã h i, s d ng ngôn
ng làm phương ti n bi u ñ t và cũng là m t t o v t c a xã h i” [34; 157].
Trên bình di n không gian b i c nh xã h i trong truy n ng n Nguy n Huy
Thi p chúng tôi nh n th y, nhà văn có nhi u sáng t o b t ng ñ c ñáo. T t c
13
m i không gian, nhân v t ñ u có th coi là sân kh u ñ làm trò, t trò t thi n,
trò hi u ñ , trò cư i xin, trò sinh nh t, trò làm quan…Nguy n Huy Thi p
cũng t ra thông hi u nhi u vùng mi n, nhi u th h và nhi u th i ñ i. Vì v y,
không gian ngh thu t trong truy n ng n c a ông th c s phong phú và chính
xác. Bên c nh nh ng không gian êm ñ m thơ m ng c a c nh s c thiên nhiên,
sông núi, Nguy n Huy Thi p còn t o ra không gian b i c nh xã h i “tươi
ròng s s ng”. Nó có th là không gian trong lòng thuy n, trong phòng khách
và trong phòng ng c a th dân: không gian ch t ch i c a c a hàng vàng b c
bà Thi u; “phòng ng ” c a Di u, cô Phư ng h c th c; “căn b p” nhà lão
Ki n.
ñ y, thói phàm t c c a con ngư i ñã di n ra ñ m c c mua bán tâm
h n, v a lưu manh, v a trơ tr n. T t c , ñư c th hi n r t rõ qua tính ch t
“láo nháo th n nhiên r t ñ i và ô tr c”.
1.1.1. Không gian “láo nháo, th n nhiên r t ñ i và ô tr c”
Không gian b i c nh xã h i trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p
thư ng là không gian h p, ch t ch i, r t nhi u các s ki n, các thông tin ñư c
d n nén. Có khi, là không gian ñ các nhân v t di n trò sân kh u: (Không có
vua), không gian c a nhà có c ñám ma l n ñám cư i (Tư ng v hưu). Cũng
có khi, không gian ñó còn r t ô tr c, và r t t c. Đó là không gian c a cái “ch
phân” h p trong m t ti ng ñ ng h (Chuy n ông Móng), không gian c a “cái
c ng” (Huy n tho i ph phư ng), không gian
“b n xe” v i nh ng tên ñ ria
con ki n m t hau háu ñang ng m nhìn nh ng cô nàng “bò l c”.
Tính ch t sân kh u trong không gian gia ñình lão Ki n là m t minh
ch ng ñi n hình. Sau khi nhìn tr m con dâu t m, b b t qu tang, lão Ki n c
v t vát l y chút sĩ di n, b o Đoài: “Bây gi mày gi ng ñào kép di n trên tivi”
[110; 51]. Ch m t không gian h p mà hai cha con ñã làm hai ngh khác nhau,
ñ cho th y tính ch t ch i, bon chen, nh n nháo: “Nhà lão Ki n trông ra m t
ñư ng. Lão làm ngh ch a xe ñ p. C n làm ngh c t tóc...” [110; 42]. Nó còn
14
h p hơn n a khi nhà văn miêu t : “Lão Ki n loay hoay dư i b p, nghe ti ng
d i nư c
trong bu ng t m th dài, b lên nhà. Đi vài bư c, lão Ki n quay
l i vào trong b p, b c chi c gh ñ u, trèo lên nín th ngó sang bu ng t m”
[110; 50]. Có th kh ng ñ nh, không gian trong gia ñình này r t ch t vì m i
sinh ho t cá nhân h ph i “cúi xu ng r t th p”, hay “loay hoay”, “lúi húi”,
“quanh qu n”.
Theo th ng kê c a chúng tôi, trong truy n, t b p nh c l i 10 l n; nhà
nh c l i 53 l n; căn phòng nh c l i 03 l n; c a nh c l i 12 l n; và bu ng
nh c l i 06 l n. Tuy nhiên, s l p l i c a nh ng t ng này, t nó chưa ph i
là không gian ngh thu t. Chúng ch tr thành không gian ngh thu t trong
quan ni m bi u hi n mô hình th gi i c a tác gi . Vì v y, căn nhà xu t hi n
v i t n s cao nh t, trư c h t, nh m bi u th tính ch t ch t ch i, bon chen
nh n nháo, và ñ ng th i cũng chính là không gian trung tâm c a truy n. R t
nhi u nh ng bi n c , s ki n, nh ng suy nghĩ, hành ñ ng c a nhân v t di n
ra trong không gian nhà , căn phòng, gian b p m c dù nhà văn không tr c
ti p miêu t không gian ñó. Ngay ñ n căn bu ng là nơi kín ñáo nh t, nhưng
l i là ch ñ Kh m “xúc tr m g o cho vào c p”. Do ñó, không gian cư trú
như m t “s i dây vô hình” th t ng t con ngư i. Dư ng như trong gia ñình
lão Ki n m i tr t t cha - con, ch ng - v b ñ o l n: h chì chi t nhau, h
nh c nhau, tìm cách “t ng c ” nhau và th m chí còn mong nhau…ch t!
Trong m t “không gian b nh vi n” t c không gian h p, không gian có
mái che và bên ngoài là không gian hành lang, chúng ta ñã th y s ñ i l p:
Trong phòng, các bác sĩ ñang lo l ng m t 42 phút m kh i u ñ c u lão Ki n,
v y mà,
ngoài, Đoài l i th n nhiên nghĩ ñ n “tài s n không bi t chia chác
th nào”. Ch ng ki n s ñ i l p gi a hai không gian ñó, ngư i ñ c không ch
cư i mà còn cám c nh ghê t m trư c m t trí th c “gi c y” làm vi c trong B
giáo d c: “Đoài b o: Ông c ñi r i, th t may quá!” [110; 56]. V i Đoài,
15
- Xem thêm -