Tài liệu Không gian và thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn nguyễn huy thiệp

B GIÁO D C VÀ ĐÀO T O TRƯ NG Đ I H C SƯ PH M HÀ N I ----- ----- ĐOÀN TI N DŨNG KHÔNG GIAN VÀ TH I GIAN NGH THU T TRONG TRUY N NG N NGUY N HUY THI P LU N VĂN TH C SĨ KHOA H C NG HÀ N I, 2010 VĂN B GIÁO D C VÀ ĐÀO T O TRƯ NG Đ I H C SƯ PH M HÀ N I ----- ----- ĐOÀN TI N DŨNG KHÔNG GIAN VÀ TH I GIAN NGH THU T TRONG TRUY N NG N NGUY N HUY THI P Chuyên ngành Mã s : Văn h c Vi t Nam : 60.22.34 LU N VĂN TH C SĨ KHOA H C NG VĂN Ngư i hư ng d n khoa h c: GS. TS. TR N ĐĂNG XUY N HÀ N I, 2010 L I C M ƠN Lu n văn này ñư c hoàn thành t i khoa Văn, trư ng Đ i h c Sư ph m Hà N i, dư i s hư ng d n t n tình chu ñáo c a GS.TS. Tr n Đăng Xuy n. Tác gi xin bày t l i c m ơn chân thành t i th y hư ng d n, ngư i ñã dành cho tác gi nh ng g i d n khoa h c quan tr ng trong quá trình nghiên c u, hoàn thành lu n văn. Tác gi cũng xin g i l i c m ơn t i quí th y cô giáo b môn Văn h c Vi t Nam 2 trư ng Đ i h c Sư ph m Hà N i, Vi n văn h c, ñã ñóng góp nhi u ý ki n cho tác gi trong quá trình so n th o. Đ ng th i, tác gi cũng bày t l i c m ơn chân thành t i Phòng Qu n lí khoa h c trư ng Đ i h c Sư ph m Hà N i ñã t o ñi u ki n thu n l i cho tác gi trong quá trình h c t p nghiên c u. Hà N i, ngày 10 tháng 10 năm 2010 Tác gi Đoàn Ti n Dũng 1 M CL C PH N M Đ U ..................................................................................... 01 1. Lí do ch n ñ tài ............................................................................ 01 2. L ch s v n ñ ................................................................................ 03 3. Đ i tư ng và ph m vi nghiên c u......................................................... 11 4. Phương pháp nghiên c u. ............................................................... 11 5. Đóng góp c a lu n văn ......................................................................... 12 6. C u trúc lu n văn ...................................................................................... 12 CHƯƠNG 1. KHÔNG GIAN NGH THU T TRONG TRUY N NG N NGUY N HUY THI P ............................................................. 13 1.1. Không gian b i c nh xã h i. ..................................................................... 14 1.1.1. Không gian “láo nháo, th n nhiên r t ñ i và ô tr c” ... 14 1.1.2. Không gian tù ñ ng qu n quanh b t c .... .................. 21 1.2. Không gian b i c nh thiên nhiên .................................................... 26 1.2.1. Không gian dòng sông ................................................ 26 1.2.2. Không gian bi n c ..................................................... 31 1.2.3. Không gian r ng núi ................................................... 33 1.2.4. Không gian ñ ng quê.................................................. 36 1.3. Không gian tâm tr ng .................................................................... 38 1.3.1. Không gian tâm tư ng tâm linh vô th c. .................... 38 1.3.2. Không gian huy n tho i th c- o ................................. 42 2 CHƯƠNG 2. TH I GIAN NGH THU T TRONG TRUY N NG N NGUY N HUY THI P ......................................................................... 48 2.1. Th i gian tr n thu t ........................................................................ 48 2.1.1. Đ o l n th i gian s ki n .............................................. 50 2.1.2. T s dòng ý th c và ñ ng hi n th i gian .................... 59 2.2. Th i gian tâm tr ng......................................................................... 64 2.2.1. Cái nhìn h i c ............................................................... 65 2.2.2. Cái nhìn tr i nghi m. ..................................................... 70 2.3. Nh p ñi u th i gian ........ ................................................................. 74 2.3.1. Nh p ñi u th i gian nhanh g p ........................................ 75 2.3.2. Nh p ñi u th i gian l p l i ............................................... 80 CHƯƠNG 3. M I QUAN H GI A KHÔNG GIAN VÀ TH I GIAN NGH THU T . ..................................................................................... 86 3.1.T ch c không gian trong s k t h p v i th i gian ......... ................... 86 3.2. S luân chuy n không gian, th i gian ngh thu t.. ............................ 89 3.3. Không gian ñư c t ch c theo nguyên t c tương ph n .................... 100 3.4.Th i gian nhân v t và trình t th i gian tr n thu t ñư c hi n ñ i hoá.111 K T LU N .. ........................................................................................ 116 TÀI LI U THAM KH O.................................................................... 119 PH N M Đ U 1. Lí do ch n ñ tài 1.1. V i nhà văn có th anh ta sáng tác r t nhi u, nhưng ñ có ñư c tác ph m neo bám vào lòng ngư i ñ c là ñi u không d , th m chí r t hi m hoi. Văn chương như m t trò b p bênh ngh thu t v i nh ng lu t chơi ngo t ngoéo vô hình, ñã thách th c t t c nh ng ai lao vào con ñư ng c m bút. Nó ch ng lo i tr ai, s n sàng hê tung n u như anh ta không ñ b n lĩnh và lư ng s c mình trong cu c ñua chen choán ñ y o tư ng. Trên bư c ñư ng g p gh nh làm ngh thu t, Nguy n Huy Thi p ñã t l a cho mình m t l i ñi riêng, ñ kh ng ñ nh tên tu i mình và khu y ñ ng làn sóng phê bình văn h c. Nguy n Huy Thi p không ph i là ngư i ñ u tiên m ñ u cho s nghi p Đ i m i Văn h c Vi t Nam sau 1975, nhưng ch c ch n nh c ñ n s nghi p Đ i m i văn h c, không th không có tên ông. Nguy n Huy Thi p, trư c h t, ñư c bi t t i như là m t “hi n tư ng l ” trong cao trào ñ i m i văn h c Vi t Nam t sau 1986. Truy n ng n Nguy n Huy Thi p v a k th a, b o lưu nh ng y u t thu c v tâm th c truy n th ng, m t khác l i v a “ñ i tho i v tư tư ng gi a các nhân v t và tr thành cu c ñ i tho i v i chính b n ñ c” [77; 251]. Bên c nh ñó, do th m ñư m c m quan hi n ñ i, Nguy n Huy Thi p ñã phơi bày m t th gi i xáo tr n, ng n ngang v i nh ng m nh v hi n th c phi lý c a th i h u chi n khi chuy n sang n n kinh t th trư ng. Nhi u nhân v t trong truy n ng n c a ông mang dáng d p c a truy n truy n kì, c tích, hay nh ng nhân v t l ch s … ñ u ñư c soi chi u dư i cái nhìn “l hóa”, “gi i thiêng”, g i lên c m giác lo âu, b t an, và hơn h t là tinh th n “t phê”, “t nghi m” ñã giúp ñ c gi có cái nhìn “ph n t nh”. Có th nói không quá r ng, m t mình Nguy n Huy Thi p không làm nên ñư c di n m o c a n n văn h c Vi t Nam sau 1975 ñ n nay, nhưng m t mình 1 Nguy n l i có th ñào x i lên nhi u v n ñ thu c v b n ch t văn h c: “h t nhân các sáng tác c a anh v n không ñi ra ngoài v n ñ con ngư i” [77; 545], chính ñi u này ñã làm ñi m t a ñ truy n ng n c a ông t o nên s c b t kh i nh hư ng văn h c trư c 1975. 1.2. Ngay t nh ng sáng tác ñ u tay, tác ph m c a Nguy n Huy Thi p ñã “có m t s c h p d n khó cư ng l i ñư c” [77; 458], và ñư c các nhà nghiên c u, các nhà văn trong nư c và nư c ngoài ñánh giá cao v ngh thu t. Nhi u tác ph m c a ông th c s “gây h n” v i quan ñi m văn chương truy n th ng, nó trư t kh i khung kh truy n ng n trư c kia và tích c c ñ y xa hơn n a quá trình dân ch hóa ñ i s ng văn h c. Có th nói, Nguy n Huy Thi p là nhà văn có ý th c cách tân truy n ng n t r t s m, ñ ng th i cũng là ngư i c m bút có ý th c tri t ñ v v n ñ không gian và th i gian. Tính ña chi u không gian và nhi u l p th i gian trong truy n ng n c a ông ñ c bi t thú v , nhưng cũng h t s c ph c t p, khó khăn khi nghiên c u. Thú v ch nó m ra m t cái nhìn m i vào th gi i, vào con ngư i; ph c t p và khó khăn b i s ch ng ch t ña t ng không ch trên n i dung văn b n mà còn n m chi u sâu ngôn ng , không ph i ai cũng c m nh n h t. Vi c x lí không gian và th i gian trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p ñã ñư c các nhà nghiên c u ñ t thành v n ñ quan tr ng. M i nhìn qua, có v hai khái ni m này không ph i là hi n tư ng ph bi n trong sáng tác c a ông. Th nhưng, th c t cho th y, trong nhi u tác ph m, không gian và th i gian là nơi th hi n rõ nh t c m quan ñ i s ng c a Nguy n Huy Thi p. Nó chính là m ch ng m liên k t các hình tư ng văn b n ngh thu t mà ông sáng t o ra, ñ y s c thái riêng. T nh ng lí do trên, Lu n văn hi v ng s góp thêm m t ti ng nói vào vi c nghiên c u th gi i ngh thu t truy n ng n Nguy n Huy Thi p, c th là v n ñ không gian, th i gian ngh thu t. Qua vi c gi i thi u m t v n ñ ph c t p như v y, lu n văn cũng giúp cho vi c gi ng d y, nghiên c u văn h c Vi t 2 Nam hi n ñ i nói chung và truy n ng n Nguy n Huy Thi p nói riêng. Như v y, v i ñ tài: Không gian và th i gian ngh thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p v a có ý nghĩa lí lu n, v a có ý nghĩa th c ti n, nó ñáp ng ñư c nh ng tiêu chí c n thi t ñ i v i ñ tài m t lu n văn cao h c. 2. L ch s v n ñ Vi c nghiên c u không gian - th i gian ngh thu t m t cách có ý th c ch xu t hi n t sau lí thuy t thi pháp h c hi n ñ i ñư c các nhà nghiên c u gi i thi u và v n d ng ph bi n Vi t Nam. Trong khuôn kh c a m t lu n văn cao h c, dư i ñây chúng tôi s c g ng tìm hi u nh ng ý ki n c a các nhà nghiên c u v v n ñ không gian, th i gian ngh thu t nói chung. Sau ñó chúng tôi xin ñi m qua tình hình nghiên c u v không gian th i gian ngh thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p. 2.1. Tình hình nghiên c u v không gian - th i gian ngh thu t Sau ñây là nh ng bài vi t ho c công trình c a các nhà nghiên c u có ñ c p tr c ti p ho c gián ti p ñ n v n ñ không gian và th i gian các tác gi khác có liên quan ñ n ñ tài mà lu n án ñang th c hi n. D n theo th i gian xu t b n: 1. Tr n Đình S , (1982), Th i gian ngh thu t trong “Truy n Ki u” và c m quan hi n th c c a Nguy n Du, T p chí Nghiên c u văn h c s 05. Trong bài vi t này, nhà nghiên c u ñã nhìn nh n th i gian và không gian t phía khát v ng, hành ñ ng c a nhân v t, tính ch t phũ phàng c a các th l c. 2. Phan Ng c, (1985), Tìm hi u phong cách Nguy n Du trong “Truy n Ki u”, Nxb KHXH. Toàn b công trình không bàn nhi u và tr c ti p ñ n v n ñ không gian và th i gian, nhưng ñáng chú ý chương IV có tiêu ñ : Cách b c c “Truy n Ki u” theo yêu c u c a k ch. Tác gi 3 công trình ñã phân tích “nh ng l i ñoán trư c”, “nh ng gi c m ng”, t c nh ng y u t liên quan ñ n th i gian. 3. Đ ng Th H nh, (1987), Ti u thuy t Huy-gô, Nxb ĐH&THCN. Ngoài công trình này, bà còn r t nhi u bài nghiên c u trên T p chí Nghiên c u văn h c vi t v Thâm Tâm, Xuân Di u… trong ñó ñ c p nhi u ñ n v n ñ th i gian n. 4. Tr n Đình S , (1987), Thi pháp thơ T H u, Nxb Tác ph m M i. Trong cu n chuyên lu n này có 2 chương v : Không gian ngh thu t; Th i gian ngh thu t, tác gi trình bày t lí lu n ñ n th c ti n sáng tác c a các nhà văn l n trên th gi i và trong nư c, ch y u là thơ T H u. 5. Phùng Văn T u, (1990), Ti u thuy t Pháp hi n ñ i, Nh ng tìm tòi ñ i m i, Nxb KHXH và Mũi Cà Mau. Cu n sách ñư c chia là 4 chương. Trong chương 4 v i tiêu ñ : Ngư i k chuy n và các ñi m nhìn, trong ñó có ph n Di chuy n ñi m nhìn trên tr c th i gian nói v s xáo tr n không gian và th i gian trên cùng m t s ki n mà có nhi u ñi m nhìn, cách k l i vào nh ng th i ñi m khác nhau. 6. Tr n Đăng Suy n, (1991), Th i gian và không gian trong th gi i ngh thu t c a Nam Cao, T p chí Nghiên c u văn h c s 05. Trong bài vi t này, tác gi nh n ñ nh: “C m quan v th i gian và không gian g n li n v i c m quan v con ngư i và cu c ñ i, v i mơ ư c và lí tư ng c a nhà văn” [85; 243]. 7. Nguy n Xuân Kính, (1992), Thi pháp ca dao, Nxb KHHXH. Trong công trình này, tác gi nghiên c u v th i gian trong ca dao và cho r ng th i gian trong ca dao là th i gian hi n t i, th i gian di n xư ng… 8. A. JA Guervich, (1996), Các ph m trù văn hoá trung c (Ngư i d ch: Hoàng Ng c Hi n), Nxb GD. Trong m c Nh ng bi u tư ng không gian 4 – th i gian th i Trung c , tác gi cho r ng: “Th i gian và không gian là nh ng thông s quy t ñ nh s t n t i c a th gi i” [34; 30]. 9. Nguy n Th Bình (1996), Nh ng ñ i m i c a văn xuôi ngh thu t Vi t Nam sau 1975 (kh o sát trên nh ng nét l n), LA. PTSKH Ng văn, ĐH Sư ph m Hà N i. Nhà nghiên c u cho r ng: “Văn xuôi sau 1975, không gian ngh thu t ph bi n là không gian sinh ho t ñ i thư ng, không gian mang tính ch t cá nhân riêng tư” [15; 136]. 10. Bùi Văn Ti ng (1997), Th i gian ngh thu t trong ti u thuy t Vũ Tr ng Ph ng, Nxb Văn hóa. công trình này, tác gi nghiên c u th i gian và không gian trong nh ng ti u thuy t tiêu bi u c a Vũ Tr ng Ph ng. 11. Tr n Đình S , (1998), D n lu n thi pháp h c, Nxb GD. Trong cu n sách này tác gi ñã dành 2 chương IV và V ñ nói v th i gian và không gian ngh thu t. 12. Nguy n Thái Hòa, (2000), Nh ng v n ñ thi pháp c a truy n, Nxb GD. M c ñích c a công trình nh m “miêu t nh ng khái ni m cơ s c a Thi pháp h c th lo i truy n góc nhìn ngôn ng h c” [40; 03]. 13. Đ ng Anh Đào, (2001), Đ i m i ngh thu t ti u thuy t phương Tây hi n ñ i, Nxb Đ i h c Qu c gia, H. Trong m c VIII c a cu n sách, tác gi cho r ng: “Th i gian là m t v n ñ lưu ý ñ c bi t trong ngh thu t k chuy n…Riêng ñ i v i lý lu n phương Tây, s quan tâm ñ c bi t l i nghiêng h n v tr c th i gian hơn không gian” [26; 85]. 14. Đào Duy Hi p, (2008), Phê bình văn h c t lí thuy t hi n ñ i, Nxb GD. Trong công trình này, tác gi ñã v n d ng m t s lí thuy t phê bình hi n ñ i ñ ti p c n sáng tác văn h c t các c p ñ th i gian. Tác gi ñã ng d ng lí thuy t vào phân tích m t s Maupassant, Proust… 5 sáng tác c a Cervantes, 15. Nguy n M nh Quỳnh (2008), Ti u thuy t Vũ Tr ng Ph ng nhìn t lí thuy t th i gian t s c a G. Genette, Lu n án Ti n s Ng văn, Trư ng ĐHSP Hà N i. Trong công trình này, tác gi ñã xác ñ nh ñư c mô hình th i gian t s trong t ng lo i ti u thuy t Vũ Tr ng Ph ng theo lí thuy t c a Genette. 16. Ph m H ng Lan, (2009), Không gian và th i gian ngh thu t trong ti u thuy t hi n th c 1930-1945, Lu n án Lu n án Ti n s Ng văn, ĐHSP Hà N i. Trong công trình nghiên c u này, tác gi nghiên c u không gian và th i gian ngh thu t trong ti u thuy t hi n th c. 17. Tr n Văn Toàn, (2010), T th c v i ho t ñ ng hi n ñ i hoá văn xuôi hư c u (fiction) giao th i, (kh o sát trên ch t li u văn h c công khai), Lu n án Ti n s Ng văn ĐHSP Hà N i. Trong công trình này, chương 2, tác gi ñã ñưa ra mô hình không – th i gian trong văn xuôi hư c u giao th i và v n ñ t th c. Nh n xét: Các nhà nghiên c u trên ñ u ñã ñ c p t i nh ng lu n ñi m quan tr ng như: Khái ni m không gian; th i gian; th i gian tr n thu t; nh p ñi u th i gian...T t c nh ng nh n ñ nh c a h r t xác ñáng, ñ c bi t khá th ng nh t khi ñưa ra mô hình không - th i gian ñ i v i t ng giai ño n văn h c. T k t qu nghiên c u th t ñáng quí các công trình trên, chúng tôi có th tìm ñư c các g i ý c n thi t ñ ñi sâu nghiên c u m t cách tương ñ i toàn di n hơn v n ñ không gian và th i gian ngh thu t trong truy n ng n c a Nguy n Huy Thi p. 2.2. Tình hình nghiên c u không - th i gian trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p 6 Xung quanh hi n tư ng văn chương Nguy n Huy Thi p có r t nhi u ý ki n gây tranh cãi b i nhi u khuynh hư ng khác nhau vì nhà văn này quá ph c t p. Tuy v y, Nguy n Huy Thi p v n c vi t, và m i tác ph m c a ông ra ñ i l i là m t s ki n tranh lu n. Nhà văn trong nư c, ngoài nư c, soi chi u tác ph m Nguy n Huy Thi p dư i nhi u góc ñ , có truy n ñánh giá ñ ng qui, có truy n khen chê tách bi t. Sau ñây chúng tôi xin ñ c p ñ n m t s cách ti p c n và ñánh giá truy n ng n c a ông: Th nh t, cách ti p c n và ñánh giá sáng tác c a Nguy n Huy Thi p t góc ñ mĩ h c, xã h i h c: M t s ngư i ñã qui ch p th ng th n cho nh ng sáng t o văn chương ngh thu t c a ông “ch ng qua là l i vi t quá cũ có ngư i ñã t ng dùng cách ñây vài trăm năm, nay ph c ch l i. Đây là ki u tái hi n văn h c hi n th c nh ng năm 30-40 c a th k trư c” [77; 8]. Đ Văn Khang cho r ng: Văn c a Nguy n Huy Thi p “l nh lùng h n h c quá”, nhà văn ñã c tình xuyên t c l ch s : “M t Quang Trung l m li t anh minh ñánh tan 20 v n quân Thanh như tr bàn tay, dư i ngòi bút Nguy n Huy Thi p tr thành anh vua hèn. M t Nguy n Du văn chương như in như t c vào cu c ñ i, b ng ch c hóa thành ñ a con hoang c a cô gái ñ ng trinh b tên ñàn ông kh n n n là n n văn minh Trung Hoa cư ng hi p” [77; 415]. Đ ng th i, khi lí gi i v “s sa sút văn chương Nguy n Huy Thi p”, tác gi còn ch trích: “Văn Nguy n Huy Thi p ngày càng m t b n ch t nhân văn…càng thô l t c t n…và ngày càng rơi vào thói vô chính ph v l ch s ” [77; 411]. Cùng chi u v i lu ng suy nghĩ c a Đ Văn Khang, trong bài Cái tâm và cái tài c a ngư i vi t, Mai Ng cho r ng: “Truy n ng n Nguy n Huy Thi p ta th y có c tâm lí chán chư ng, s ch i b không thương ti c m i quá kh , và tâm lí phá phách h b th n tư ng” [77; 421]. Bên c nh ñó theo nh n ñ nh Nguy n Vy Khanh: “chuy n anh hùng Đ Thám trong truy n Nguy n 7 Huy Thi p cũng là ngư i nhu như c…Đ Thám cũng sùi b t như ngư i thư ng; m t anh bán bánh ña m t ch K ” [77; 387]. Th hai, cách ti p c n phong cách h c: Tiêu bi u cho l i ti p c n này có l là nhà nghiên c u Nguy n Đăng M nh v i l i ti p c n chân dung – phong cách, nh m khám phá tư tư ng ngh thu t c a nhà văn. Nhà nghiên c u kh ng ñ nh và ch ng minh m t cách khá thuy t ph c: “Thi p là ngư i không có ý ñ nh che gi u cái tôi c a mình. M t cái tôi lư ng phân: m t m t coi ñ i là vô nghĩa, là trò ñùa m t m t là cái tôi nghiêm ch nh ñi tìm khuôn m u c a con ngư i ñích th c” [77; 460]. Còn Lê Minh Hà ñã kh c ho chân dung Nguy n Huy Thi p như sau: “Gương m t ông nhàu. Tôi bi t r ng có th ông không nh t thi t tr i qua toàn b nh ng c nh ñ i mà nhân v t c a ông ñã tr i” [77; 488]. Ngoài ra, khuynh hư ng ti p c n và ñánh giá sáng tác c a Nguy n Huy Thi p như là nh ng tác ph m ngh thu t ñ c ñáo, h ñã tìm th y trong ñ y nh ng “gi t vàng ròng”, tiêu bi u là Đ Đ c Hi u cho r ng: Nguy n Huy Thi p ñã “tái t o truy n ng n Vi t Nam vào nh ng năm cu i th k XX và nâng nó lên m t t m cao m i”. Tác gi ñã th y “m i liên h gi a chuy n và truy n ng n như: không gian truy n là mơ h , th i gian truy n không xác ñ nh, nhân v t truy n không có cá tính” [77; 474]. Sean Tamis Rose, trong bài Trái tim Thi p, cho r ng: “V i Nguy n Huy Thi p c n ph i luôn luôn dè ch ng: ñó là nhà văn th c s , ông ta bi t cách ñánh l a ngôn ng ” [77; 498]. Hoàng Ng c Hi n, “ngư i tiên c m trư c con ñư ng ñ y sóng gió c a Nguy n Huy Thi p”, trong l n tranh lu n tr c ti p v i Đ Văn Khang ñã phân tích m i quan h gi a Quang Trung, Gia Long v i Vinh Hoa, ñ ch ng minh r ng không ph i Nguy n Huy Thi p “bôi nh l ch s ” [77; 539]. 8 Các ý ki n tranh cãi dù còn ñ i l p, v n cho th y m t ñi m chung: “Nguy n Huy Thi p là m t tài năng hi m, ñ c ñáo. Và h t nhân sáng tác c a anh v n không ñi ra ngoài v n ñ con ngư i” [77; 564]. Tuy v y, nh ng nghiên c u v không gian, th i gian trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p còn r t ít, dư i ñây chúng tôi xin tóm t t c nh ng ý ki n tr c ti p cũng như gián ti p bàn v v n ñ này: 1. Hoàng Ng c Hi n trong bài Tôi không chúc b n thu n bu m xuôi gió ñã ñ c p gián ti p ñ n không gian ngh thu t trong truy n ng n Huy n tho i ph phư ng. Tác gi cho r ng: “C nh H nh mò c ng tìm nh n th t là th m...y x n tay áo r i ñưa tay mò d c theo cái rãnh ñ y bùn, lõng bõng nư c ch y, th m chí có c c c phân ngư i” [77; 11]. 2. Nguy n Th Hương trong bài vi t: L i tho i trong truy n ng n Tư ng v hưu c a Nguy n Huy Thi p ñã cho r ng không gian trong gia ñình “Tư ng v hưu” là “m t t n trò ñ i” thu nh . Đ các m i h ng ngư i, tư ng lĩnh, kĩ sư, bác sĩ, ngư i làm công, cô gái l làng, th ng tù…Đ các s ki n tang ma, cư i h i” [77; 11]. Ch ng y con ngư i trong không gian m t gia ñình t n t i nh ng s “chân th t ñ n l nh bu t”. 3. Đào Duy Hi p trong bài: Đ c Chút thoáng Xuân Hương ñã chú ý ñ n không gian - th i gian: “Không gian dòng sông con thuy n tư ng trưng cho s ph n ngư i ph n gi a sóng nư c cu c ñ i” [77; 83]. T ñi m nhìn c a nhân v t T ng Cóc ñã cho th y ngư i k chuy n ñ ng ngôi th ba không xưng tôi, mà ngư i ñ c như th y l i chính T ng Cóc ñang k nh ng suy nghĩ, do ñó ñã m t ñi vai trò “ngư i k chuy n bi t tu t” [77; 81]. Ngoài nh ng bài phê bình trên, Không gian và th i gian ngh thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p còn ñư c ñ c p th p thoáng trong các công trình nghiên c u t ng phương di n c th . Ch ng h n, lu n văn th c sĩ c a Lê Th Phư ng (2004), M t s phương di n ñ c s c trong ngh thu t k t 9 c u truy n ng n Nguy n Huy Thi p; Lu n văn c a Nguy n Hoàng Di u Th y (2005), Nguy n Huy Thi p t ý th c t v n ñ n cách tân ngh thu t quan tr ng; ho c lu n văn c a tác gi Nguy n Thành Nam (2006) v i ñ tài Ngôn ng ngh thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p. Theo Ph m Xuân Nguyên trong cu n Đi tìm Nguy n Huy Thi p, Nxb H i nhà văn, 2001, tác gi ñã sưu t m 54 bài phê bình vi t v tác ph m c a Nguy n Huy Thi p. Ngoài ra, còn r t nhi u khoá lu n t t nghi p ñ i h c ho c sau ñ i h c tr c ti p l y tác ph m c a Nguy n Huy Thi p làm ñ tài nghiên c u. Qua kh o sát, t năm 2001 ñ n năm 2009, ĐHSP Hà N i ñã có 13 lu n văn cao h c nghiên c u v tác ph m c a Nguy n Huy Thi p. Vì v y, trong ch ng m c m t lu n văn cao h c chúng tôi khó có th t ng thu t t m ñư c. Sau ñây, chúng tôi xin nh n xét sơ b v vi c nghiên c u truy n ng n Nguy n Huy Thi p nói chung và không gian, th i gian trong truy n ng n c a ông nói riêng: Truy n ng n Nguy n Huy Thi p dành ñư c s quan tâm ñ c bi t c a gi i nghiên c u v i nhi u mũi ti p c n khác nhau. M i cách ti p c n ñã khám phá nh ng chi u sâu khác nhau trong th gi i ngh thu t và khơi d y nh ng v ñ p trong n i dung và ngh thu t trong truy n ng n c a nhà văn. Riêng v v n ñ không gian, th i gian ngh thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p chúng tôi th y n i lên hai v n ñ chính: M t là, dù ñã ñư c chú ý, song v n ñ không gian, th i gian ngh thu t v n chưa ñư c nghiên c u m t cách có h th ng. Nh ng ý ki n phân tích c a m t s tác gi ch t p trung m t vài khía c nh riêng bi t, ch chưa bao quát toàn b truy n ng n c a nhà văn. Hai là, vi c khám phá v n ñ không gian chưa th y nh ng bi u hi n ña d ng, và v n ñ th i gian ch y u ñư c nghiên c u t c p ñ th i gian câu 10 chuy n (th i gian ñư c tr n thu t) mà chưa chú ý ñ n th i gian tr n thu t, cũng như m i quan h không – th i gian ngh thu t trong tác ph m. Qua kh o sát nh ng bài c u v truy n ng n Nguy n Huy Thi p và nh ng công trình có liên quan ñ n v n ñ không gian và th i gian ngh thu t, chúng tôi rút ra k t lu n, v m t ñ tài, chưa có m t công trình c u nào trùng l p v i ñ tài lu n án ñang ti n hành. 3. Đ i tư ng, ph m vi nghiên c u Lu n văn t p trung tri n khai các khía c nh thu c ph m trù thi pháp h c như: không gian ngh thu t, th i gian ngh thu t, m i liên h không – th i gian. Đ i tư ng nghiên c u chính c a lu n văn g m nh ng t p truy n ng n sau: 1. Nguy n Huy Thi p, (2000), Thương c cho ñ i b c, Nxb Văn hóa Thông tin. 2. Nguy n Huy Thi p (2003), T p truy n ng n, Nxb Văn h c. 3. Nguy n Huy Thi p, (2005), T p truy n ng n, Nxb H i nhà văn. 4. Phương pháp nghiên c u Trong quá trình tri n khai ñ tài, tác gi lu n văn s d ng các phương pháp nghiên c u ch y u sau ñây: 1. Phương pháp th ng kê kh o sát 2. Phương pháp h th ng 3. Phương pháp phân tích, t ng h p 4. Phương pháp so sánh 5. Đóng góp c a lu n văn D ki n lu n văn có nh ng ñóng góp sau: Là công trình nghiên c u ñ u tiên và h th ng v Không gian th i gian và ngh thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p. K t qu nghiên c u m 11 ra nhi u kh năng ti p c n trong k ch ti u thuy t, phê bình ti u lu n c a nhà văn có tài và cá tính này. Đóng góp vào thành t u chung trong công vi c nghiên c u tác ph m Nguy n Huy Thi p trong ti n trình văn h c Vi t Nam hi n ñ i. 6. C u trúc c a lu n văn Ngoài ph n M ñ u, ph n K t lu n, n i dung chính c a lu n văn ñư c tri n khai qua ba chương: Chương 1. Không gian ngh thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p Chương 2. Th i gian ngh thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p Chương 3. M i quan h không gian - th i gian ngh thu t trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p PH N N I DUNG CHƯƠNG 1. KHÔNG GIAN NGH THU T TRONG TRUY N NG N NGUY N HUY THI P 12 A. JA. Gurevich cho r ng: “Th i gian và không gian là nh ng thông s quy t ñ nh s t n t i c a th gi i, là nh ng hình th c cơ b n c a kinh nghi m con ngư i” [34; 30]. Không gian ngh thu t là hình th c t n t i c a th gi i ngh thu t, không có hình tư ng ngh thu t nào n m ngoài không gian và th i gian. Đ c trưng cơ b n c a không gian ngh thu t là: Không gian ngh thu t mang tính ch quan ngoài không gian v t th còn có không gian tâm tr ng. Không gian ngh thu t không nh ng cho th y c u trúc n i t i c a tác ph m văn h c mà còn cho th y quan ni m v th gi i c a tác gi hay m t giai ño n văn h c. Theo Nguy n Th Bình: “Trong văn xuôi sau 1975, không gian ngh thu t ph bi n là không gian sinh ho t ñ i thư ng, không gian mang tính ch t cá nhân riêng tư” [15; 136]. Nh ng căn phòng ch t h p, b c b i, th gi i ñ v t chen l n, chèn ép cu c s ng tinh th n. Đó là kho ng không gian xác th c b t bu c con ngư i ph i b c l ñ n t n cùng b n ch t c a mình, không có cơ h i l ng tráng trách nhi m cá nhân, không gian ñó làm cho m i trò c a con ngư i di n b l t t y. Nó tham gia vào cu c ñ i m i ngư i, g n li n v i bu n vui, v i c m quan ñ i s ng. Đ ng th i, nó cũng là nơi chen chúc nh ng d c v ng t m thư ng và nh ng o tư ng thê th m c a ki p ngư i b tha hoá. V i tư cách là nh ng ngư i ñi sau, ti p thu thành qu nghiên c u c a ngư i ñi trư c, dư i ñây, chúng tôi xin ñi sâu nghiên c u v không gian b i c nh xã h i trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p. 1.1. Không gian b i c nh xã h i R. Wellek cho r ng: “Văn h c là m t th ch c a xã h i, s d ng ngôn ng làm phương ti n bi u ñ t và cũng là m t t o v t c a xã h i” [34; 157]. Trên bình di n không gian b i c nh xã h i trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p chúng tôi nh n th y, nhà văn có nhi u sáng t o b t ng ñ c ñáo. T t c 13 m i không gian, nhân v t ñ u có th coi là sân kh u ñ làm trò, t trò t thi n, trò hi u ñ , trò cư i xin, trò sinh nh t, trò làm quan…Nguy n Huy Thi p cũng t ra thông hi u nhi u vùng mi n, nhi u th h và nhi u th i ñ i. Vì v y, không gian ngh thu t trong truy n ng n c a ông th c s phong phú và chính xác. Bên c nh nh ng không gian êm ñ m thơ m ng c a c nh s c thiên nhiên, sông núi, Nguy n Huy Thi p còn t o ra không gian b i c nh xã h i “tươi ròng s s ng”. Nó có th là không gian trong lòng thuy n, trong phòng khách và trong phòng ng c a th dân: không gian ch t ch i c a c a hàng vàng b c bà Thi u; “phòng ng ” c a Di u, cô Phư ng h c th c; “căn b p” nhà lão Ki n. ñ y, thói phàm t c c a con ngư i ñã di n ra ñ m c c mua bán tâm h n, v a lưu manh, v a trơ tr n. T t c , ñư c th hi n r t rõ qua tính ch t “láo nháo th n nhiên r t ñ i và ô tr c”. 1.1.1. Không gian “láo nháo, th n nhiên r t ñ i và ô tr c” Không gian b i c nh xã h i trong truy n ng n Nguy n Huy Thi p thư ng là không gian h p, ch t ch i, r t nhi u các s ki n, các thông tin ñư c d n nén. Có khi, là không gian ñ các nhân v t di n trò sân kh u: (Không có vua), không gian c a nhà có c ñám ma l n ñám cư i (Tư ng v hưu). Cũng có khi, không gian ñó còn r t ô tr c, và r t t c. Đó là không gian c a cái “ch phân” h p trong m t ti ng ñ ng h (Chuy n ông Móng), không gian c a “cái c ng” (Huy n tho i ph phư ng), không gian “b n xe” v i nh ng tên ñ ria con ki n m t hau háu ñang ng m nhìn nh ng cô nàng “bò l c”. Tính ch t sân kh u trong không gian gia ñình lão Ki n là m t minh ch ng ñi n hình. Sau khi nhìn tr m con dâu t m, b b t qu tang, lão Ki n c v t vát l y chút sĩ di n, b o Đoài: “Bây gi mày gi ng ñào kép di n trên tivi” [110; 51]. Ch m t không gian h p mà hai cha con ñã làm hai ngh khác nhau, ñ cho th y tính ch t ch i, bon chen, nh n nháo: “Nhà lão Ki n trông ra m t ñư ng. Lão làm ngh ch a xe ñ p. C n làm ngh c t tóc...” [110; 42]. Nó còn 14 h p hơn n a khi nhà văn miêu t : “Lão Ki n loay hoay dư i b p, nghe ti ng d i nư c trong bu ng t m th dài, b lên nhà. Đi vài bư c, lão Ki n quay l i vào trong b p, b c chi c gh ñ u, trèo lên nín th ngó sang bu ng t m” [110; 50]. Có th kh ng ñ nh, không gian trong gia ñình này r t ch t vì m i sinh ho t cá nhân h ph i “cúi xu ng r t th p”, hay “loay hoay”, “lúi húi”, “quanh qu n”. Theo th ng kê c a chúng tôi, trong truy n, t b p nh c l i 10 l n; nhà nh c l i 53 l n; căn phòng nh c l i 03 l n; c a nh c l i 12 l n; và bu ng nh c l i 06 l n. Tuy nhiên, s l p l i c a nh ng t ng này, t nó chưa ph i là không gian ngh thu t. Chúng ch tr thành không gian ngh thu t trong quan ni m bi u hi n mô hình th gi i c a tác gi . Vì v y, căn nhà xu t hi n v i t n s cao nh t, trư c h t, nh m bi u th tính ch t ch t ch i, bon chen nh n nháo, và ñ ng th i cũng chính là không gian trung tâm c a truy n. R t nhi u nh ng bi n c , s ki n, nh ng suy nghĩ, hành ñ ng c a nhân v t di n ra trong không gian nhà , căn phòng, gian b p m c dù nhà văn không tr c ti p miêu t không gian ñó. Ngay ñ n căn bu ng là nơi kín ñáo nh t, nhưng l i là ch ñ Kh m “xúc tr m g o cho vào c p”. Do ñó, không gian cư trú như m t “s i dây vô hình” th t ng t con ngư i. Dư ng như trong gia ñình lão Ki n m i tr t t cha - con, ch ng - v b ñ o l n: h chì chi t nhau, h nh c nhau, tìm cách “t ng c ” nhau và th m chí còn mong nhau…ch t! Trong m t “không gian b nh vi n” t c không gian h p, không gian có mái che và bên ngoài là không gian hành lang, chúng ta ñã th y s ñ i l p: Trong phòng, các bác sĩ ñang lo l ng m t 42 phút m kh i u ñ c u lão Ki n, v y mà, ngoài, Đoài l i th n nhiên nghĩ ñ n “tài s n không bi t chia chác th nào”. Ch ng ki n s ñ i l p gi a hai không gian ñó, ngư i ñ c không ch cư i mà còn cám c nh ghê t m trư c m t trí th c “gi c y” làm vi c trong B giáo d c: “Đoài b o: Ông c ñi r i, th t may quá!” [110; 56]. V i Đoài, 15