Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Giáo dục - Đào tạo Cao đẳng - Đại học Luận án nhân vật dương vân nga lịch sử và truyền thuyết...

Tài liệu Luận án nhân vật dương vân nga lịch sử và truyền thuyết

.PDF
186
87
75

Mô tả:

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI HOÀNG THỊ HỒNG THẮM NHÂN VẬT DƯƠNG VÂN NGA - LỊCH SỬ VÀ TRUYỀN THUYẾT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN HÀ NỘI - 2020 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI HOÀNG THỊ HỒNG THẮM NHÂN VẬT DƯƠNG VÂN NGA - LỊCH SỬ VÀ TRUYỀN THUYẾT Chuyên ngành: Văn học dân gian Mã số: 9 22 01 25 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Thị Bích Hà HÀ NỘI - 2020 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan mọi kết quả nghiên cứu của đề tài Nhân vật Dương Vân Nga - lịch sử và truyền thuyết là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi, được thực hiện dưới sự hướng dẫn của PGS. TS Nguyễn Thị Bích Hà. Các kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa được công bố dưới bất kì hình thức nào. Tôi xin chịu trách nhiệm về kết quả nghiên cứu của mình. Hà Nội, ngày 9 tháng 2 năm 2020 Tác giả Hoàng Thị Hồng Thắm ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời tri ân sâu sắc đến PGS.TS Nguyễn Thị Bích Hà, người đã tận tình hướng dẫn, giúp tôi hoàn thành luận án này. Tôi xin trân trọng cảm ơn phòng Sau Đại học, khoa Ngữ văn, các thầy cô trong tổ Văn học Việt Nam I, trường Đại học Sư phạm Hà Nội và các nhà khoa học trong các Hội đồng đánh giá luận án đã tạo điều kiện, đồng thời có những nhận xét, góp ý quý báu để luận án được hoàn thiện. Ngoài ra, trong quá trình điền dã, thực tế, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của các cơ quan, tổ chức văn hoá và nhân dân các địa phương: Ninh Bình, Nam Định, Hà Nam, Thanh Hóa và Nghệ An. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày 9 tháng 2 năm 2020 Tác giả Hoàng Thị Hồng Thắm iii MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................................... 2 3. Nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................................................... 2 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................................. 3 5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................................ 3 6. Dự kiến đóng góp của luận án ........................................................................................ 4 7. Cấu trúc luận án .............................................................................................................. 5 NỘI DUNG ........................................................................................................................... 6 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ THUYẾT CỦA ĐỀ TÀI ........................................................................................................................ 6 1.1. Tổng quan lịch sử nghiên cứu đề tài .......................................................................... 6 1.2. Một số khái niệm, thuật ngữ .................................................................................... 18 1.2.1. Về khái niệm truyền thuyết ................................................................................... 18 1.2.2. Về tên gọi Dương Vân Nga................................................................................... 21 1.3. Cơ sở lí thuyết .......................................................................................................... 23 1.3.1. Lí thuyết về mối quan hệ giữa truyền thuyết và lịch sử ........................................ 23 1.3.2. Mối quan hệ giữa truyền thuyết và tục thờ ........................................................... 30 1.3.3. Vấn đề truyền thuyết và văn bản hóa truyền thuyết .............................................. 35 Tiểu kết chương 1 .............................................................................................................. 42 CHƯƠNG 2: KHẢO SÁT TƯ LIỆU LỊCH SỬ VÀ TRUYỀN THUYẾT VỀ NHÂN VẬT DƯƠNG VÂN NGA ................................................................................................. 43 2.1. Nhân vật Dương Vân Nga qua tư liệu lịch sử .......................................................... 43 2.1.1. Bối cảnh lịch sử, xã hội và văn hóa Việt Nam thế kỉ X ........................................ 43 2.1.2. Những giả thuyết về lai lịch, xuất thân và vị thế chính trị của Dương Vân Nga .. 49 2.1.3. Từ việc lập hoàng hậu của Đinh Tiên Hoàng đến chuyện “một hậu mà lấy hai vua” .......................................................................................................................... 57 2.1.4. Dương Vân Nga, người chuyển giao quyền lực từ triều Đinh sang triều Tiền Lê 59 2.2. Nhân vật Dương Vân Nga qua tư liệu truyền thuyết .......................................... 65 2.2.1. Tư liệu sưu tầm ................................................................................................... 65 2.2.2. Tư liệu khảo cứu ................................................................................................... 67 2.2.3. Nhận xét kết quả khảo sát ..................................................................................... 69 Tiểu kết chương 2 .............................................................................................................. 72 CHƯƠNG 3: NHÂN VẬT DƯƠNG VÂN NGA QUA LĂNG KÍNH CỦA TÁC GIẢ TRUYỀN THUYẾT ........................................................................................................... 73 3.1. Các motif trong truyền thuyết Dương Vân Nga ....................................................... 73 iv 3.1.1. Motif sự ra đời kì lạ............................................................................................... 74 3.1.2. Motif đặt tên theo đặc điểm lúc chào đời .............................................................. 77 3.1.3. Motif hồng nhan họa thủy ..................................................................................... 80 3.1.4. Motif tiếng hát mang khẩu khí đế vương .............................................................. 84 3.1.5. Motif luyến ái ........................................................................................................ 89 3.1.6. Motif trao ngôi ...................................................................................................... 93 3.1.7. Motif hiển linh ...................................................................................................... 97 3.2. Mô hình kết cấu cốt truyện Dương Vân Nga ......................................................... 101 3.3. Nhân vật Dương Vân Nga từ góc nhìn đối sánh giữa sử sách và truyền thuyết .... 103 3.3.1. Sự tương đồng - khác biệt giữa sử sách và truyền thuyết về nhân vật Dương Vân Nga ........................................................................................................................ 103 3.3.2. Lí giải nguyên nhân tương đồng, khác biệt giữa sử sách và truyền thuyết về nhân vật Dương Vân Nga ...................................................................................................... 108 Tiểu kết chương 3 ............................................................................................................ 111 CHƯƠNG 4: NHÂN VẬT DƯƠNG VÂN NGA TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA, XÃ HỘI ĐƯƠNG ĐẠI ........................................................................................................... 113 4.1. Nhân vật Dương Vân Nga trong không gian văn hóa tâm linh đương đại ............ 113 4.2. Nhân vật Dương Vân Nga trong đời sống văn hóa chính trị đương đại ................ 122 4.3. Nhân vật Dương Vân Nga trong văn học nghệ thuật đương đại ............................ 126 4.4. Nhân vật Dương Vân Nga và những nghi án hiện tồn chưa được hóa giải ........... 133 4.4.1. Về nghi án giết vua Đinh .................................................................................... 133 4.4.2. Về nghi án tư thông với Lê Hoàn ........................................................................ 139 Tiểu kết chương 4 ............................................................................................................ 144 KẾT LUẬN ....................................................................................................................... 145 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ .............................................................. 149 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................... 150 PHỤ LỤC.............................................................................................................................. 1 v DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Thông tin về năm hoàng hậu của vua Đinh Tiên Hoàng ..........................50 Bảng 2.2: Tư liệu sưu tầm truyền thuyết Dương Vân Nga .......................................66 Bảng 2.3: Truyền thuyết về Dương Vân Nga đã xuất bản ........................................68 Bảng 2.4: Không gian lưu truyền nhóm truyền thuyết về Dương Vân Nga .............71 Bảng 3.1: Bảng khảo sát các motif trong truyền thuyết Dương Vân Nga ................73 Bảng 3.2: Tâm thức dân gian và tư tưởng Nho gia trong nghi thức phụng thờ Dương Vân Nga...................................................................................................................100 Bảng 3.3: Sự tương đồng giữa sử sách và truyền thuyết về nhân vật Dương Vân Nga ... 104 Bảng 3.4: Sự khác biệt giữa sử sách và truyền thuyết về nhân vật Dương Vân Nga ....106 Bảng 4.1: Các di tích thờ tự Dương Vân Nga còn lưu tồn đến ngày nay ...............113 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Trong tiến trình lịch sử Việt Nam, thế kỉ X là một mốc son chói lọi đánh dấu bước ngoặt vĩ đại của dân tộc: chuyển từ đêm trường nghìn năm Bắc thuộc sang thời kì độc lập tự chủ. Trong thế kỉ này đã xuất hiện những anh hùng hào kiệt làm nên lịch sử như Khúc Thừa Dụ, Ngô Quyền, Đinh Bộ Lĩnh, Lê Hoàn… Có một nhân vật cũng tham gia và giữ vai trò vô cùng quan trọng trong lịch sử giai đoạn này, là người chuyển giao quyền lực từ vương triều Đinh sang Tiền Lê nhưng không được vinh danh như các nhân vật trên vì những tồn nghi và dư luận trái chiều. Đó là Thái hậu họ Dương mà người đời sau quen gọi là Dương Vân Nga. Với đóng góp nổi bật trong tiến trình phát triển chung của lịch sử, bà xứng đáng được hậu thế ghi nhớ công trạng và tôn vinh. 1.2. Dương Thái hậu vốn là hoàng hậu của vua Đinh Tiên Hoàng nhưng sau khi nhà vua bị sát hại, triều đình rối loạn, bà đã trao ngai vàng của con trai mình cho Thập đạo tướng quân Lê Hoàn và sau trở thành hoàng hậu của vị tướng tiền triều này. Với hành động này, người chỉ trích bà là dâm phụ, vì tư tình mà đặt dấu chấm hết cho một dòng họ đế vương; người lại ngợi ca bà có con mắt sáng suốt, biết nhìn xa trông rộng, hi sinh lợi ích cá nhân vì sự sống còn của cả dân tộc. Trong khi các cuốn sử phong kiến ra sức phê phán thì truyền thuyết dân gian chủ yếu lại ca ngợi, ghi nhận công trạng của bà đối với nhân dân và đất nước. Hệ thống đền thờ và phối thờ bà chính là chứng tích sinh động cho lòng biết ơn của dân chúng đối với bà. Sự trái chiều trong đánh giá, quan điểm khác nhau trong việc ghi công luận tội của hậu thế đã tạo nên nét thú vị và hấp dẫn về vị hoàng hậu “một vai gánh vác cả đôi sơn hà”. Sự lí thú ấy đã trở thành động lực để chúng tôi tiếp cận nhân vật này từ truyền thuyết, nhằm khám phá cách cảm, cách nghĩ của dân gian trong đối sánh với sử sách về bà. 1.3. Trong truyền thuyết người Việt, nhóm truyện về các nhân vật lịch sử, đặc biệt là anh hùng dân tộc chiếm một khối lượng lớn và có vị trí quan trọng. Các nhân vật này khi được lựa chọn đưa vào các cấp học đều là những anh hùng dân tộc với âm hưởng chung là ngợi ca, tôn vinh. Những nhân vật gây tranh cãi như Dương Vân Nga, Trần Thủ Độ… chỉ được nhắc đến với những đánh giá dè dặt, khiêm tốn bởi xung quanh cuộc đời và hành trạng của họ đến nay vẫn còn những khoảng trống tồn nghi và dư luận nhiều chiều. Vấn đề 2 phân định công hay tội dành cho họ có thể chưa được thống nhất nhưng có một thực tế là họ đã tham gia và trở thành cầu nối chuyển giao lịch sử. Đó là điều không thể phủ nhận và cũng không nên né tránh. Việc tiếp cận nhóm nhân vật này nói chung và trường hợp Thái hậu họ Dương nói riêng ở phương diện truyền thuyết là cần thiết đối với công tác giảng dạy và nghiên cứu văn học dân gian hiện nay. Đó cũng là một trong những lí do thúc đẩy chúng tôi lựa chọn đề tài Nhân vật Dương Vân Nga - lịch sử và truyền thuyết làm đối tượng nghiên cứu của mình. Hi vọng từ địa hạt của truyền thuyết, đề tài sẽ góp thêm cách nhìn mới mẻ về một trong những hiện tượng đặc biệt của lịch sử Việt Nam. 2. Mục đích nghiên cứu Mục đích của chúng tôi khi nghiên cứu đề tài này nhằm tìm hiểu sự tương đồng và khác biệt giữa lịch sử và truyền thuyết về Dương Vân Nga, từ đó có thể thấy quan điểm, thái độ tác giả dân gian đối với nhân vật này, đồng thời mong muốn tìm hiểu sâu và trọn vẹn hơn về thể loại truyền thuyết, hỗ trợ cho việc nghiên cứu - giảng dạy truyền thuyết của chúng tôi ở bậc Đại học. Dương hậu/ Dương Thái hậu là một trong những nhân vật đặc biệt của lịch sử Việt Nam, cho đến nay bà vẫn có một vị trí nhất định trong tâm thức và đời sống văn hóa, chính trị người Việt. Từ góc độ truyền thuyết, chúng tôi đặt nhân vật này trong một phạm vi rộng hơn là văn hóa và xã hội đương đại (cụ thể là văn hóa tâm linh, văn hóa chính trị, văn học nghệ thuật đương đại và những nghi án hiện tồn) nhằm hướng đến những đánh giá đầy đủ, khách quan hơn về Dương Vân Nga cũng như thấy được những thể hiện mới mẻ và sức sống mạnh mẽ của nhân vật lịch sử đặc biệt này trong dòng chảy của thời gian. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu Trong luận án này, chúng tôi xác định các nhiệm vụ nghiên cứu như sau: - Hệ thống hóa tư liệu lịch sử và truyền thuyết về Dương Vân Nga - Tìm hiểu thêm hoặc xác định lại nguồn tư liệu sẵn có về nhân vật Dương Vân Nga qua việc điền dã ở các địa phương - Tìm hiểu lịch sử nghiên cứu nhân vật Dương Vân Nga dưới hai góc độ lịch sử - truyền thuyết và theo trục thời gian từ quá khứ đến đương đại - Xác định những vấn đề lí luận liên quan đến truyền thuyết nhằm làm chỗ dựa để nghiên cứu đề tài này 3 - Tìm và phân tích các motif cơ bản cấu tạo nên truyền thuyết Dương Vân Nga - So sánh sự tương đồng và khác biệt giữa sử sách và truyền thuyết về Dương Vân Nga và lí giải nguyên nhân - Đưa ra và kiến giải, đánh giá góc nhìn của dân gian đương đại về nhân vật Dương Vân Nga 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Chọn đề tài Nhân vật Dương Vân Nga - lịch sử và truyền thuyết, chúng tôi xác định đối tượng nghiên cứu là nhân vật Dương Vân Nga từ hai phương diện lịch sử và truyền thuyết dân gian. Về phạm vi tư liệu, chúng tôi khảo sát 27 truyền thuyết (13 truyền thuyết đã được sưu tầm và xuất bản, 14 truyền thuyết còn hiện tồn trong dân gian) liên quan đến Dương Thái hậu, kết hợp điền dã những nơi có dấu tích, bút tích lịch sử về nhân vật này. Về lịch sử, chúng tôi quan tâm đến những cuốn chính sử bao gồm sử phong kiến và sử hiện đại ghi chép về con người và thời đại của bà như Đại Việt sử lược, Đại Việt sử kí toàn thư (Ngô Sĩ Liên), Đại Việt sử kí tiền biên (Ngô Thì Sĩ), Việt sử tiêu án (Ngô Thì Sĩ), Khâm định Việt sử thông giám cương mục (Quốc sử quán triều Nguyễn), Lịch sử Việt Nam (từ nguồn gốc đến cuối thế kỉ XIX) - Đào Duy Anh, Lịch sử Việt Nam, tập 1 (Ủy ban khoa học xã hội Việt Nam), Tiến trình lịch sử Việt Nam (Nguyễn Quang Ngọc chủ biên) nhằm có một sự đánh giá tổng thể, hệ thống về bà với tư cách nhân chứng lịch sử và nhân vật của truyền thuyết dân gian. Không gian nghiên cứu của đề tài tập trung ở Ninh Bình và mở rộng ra các tỉnh Nam Định, Hà Nam, Thanh Hóa và Nghệ An, những địa phương có truyền thuyết hoặc di tích thờ tự Dương Vân Nga. 5. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi sử dụng các phương pháp sau: - Phương pháp điền dã: Sự tồn tại đích thực của văn học dân gian là trong môi trường diễn xướng của nó. Do đó, quá trình điền dã giúp chúng tôi thu thập được những tư liệu và thông tin hữu ích cho đề tài luận án của mình đồng thời xác định lại nguồn tư liệu đã có, qua đó thấy được mối quan hệ giữa tư liệu truyền thuyết, tư liệu lịch sử với di tích thờ tự. 4 - Phương pháp so sánh loại hình: chúng tôi sử dụng phương pháp so sánh loại hình – phương pháp so sánh dựa trên sự tương đồng loại hình giữa nhóm truyện về Dương Vân Nga và truyện dân gian để tìm ra các motif cấu thành cốt truyện Dương Vân Nga, cụ thể là các motif sự ra đời kì lạ, đặt tên theo đặc điểm lúc chào đời, hồng nhan họa thủy, tiếng hát mang khẩu khí đế vương, luyến ái, trao ngôi và hiển linh. - Phương pháp phân tích tài liệu thứ cấp: chúng tôi tiến hành phân loại, đánh giá và sử dụng các nguồn tài liệu đã được công bố liên quan đến đề tài (bài báo khoa học, báo cáo khoa học, tài liệu giáo trình...) tùy theo những yêu cầu cụ thể của luận án nhằm phục vụ một cách tốt nhất cho mục đích nghiên cứu của mình. - Phương pháp nghiên cứu ngữ văn dân gian: từ phạm vi nghiên cứu của đề tài, chúng tôi tiếp cận nhóm truyện về Dương Vân Nga dựa trên những đặc trưng của thể loại truyền thuyết, đồng thời cũng luôn ý thức rằng văn học dân gian là một bộ phận của văn học, nên những thao tác như phân tích, mô tả, suy luận, tổng hợp… - những thao tác công cụ của ngữ văn đã được chúng tôi sử dụng khá triệt để trong luận án. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành: vận dụng phương pháp này vào quá trình nghiên cứu, chúng tôi tìm hiểu văn học dân gian, cụ thể là truyền thuyết trong mối quan hệ với các ngành khoa học và các phạm trù khác như lịch sử, văn hóa, dân tộc học, nghệ thuật, tín ngưỡng… nhằm có được một hướng tiếp cận đa chiều, đa diện và bao quát về nhóm truyền thuyết Dương Vân Nga. 6. Dự kiến đóng góp của luận án Đề tài Nhân vật Dương Vân Nga - lịch sử và truyền thuyết là công trình đầu tiên tái hiện và hệ thống hóa các truyền thuyết đã được xuất bản và đang lưu truyền trong dân gian (hiện chúng tôi được biết) về Thái hậu họ Dương, một nhân vật nổi tiếng trong lịch sử thời Đinh – Lê (xin xem Phụ lục trang 1). Dựa trên phương pháp so sánh loại hình, chúng tôi cũng đã tìm, phân tích bảy motif cơ bản cấu tạo nên truyền thuyết Dương Vân Nga. Những motif này cho thấy sự tương đồng giữa truyền thuyết về Dương Vân Nga với một số truyền thuyết khác, đồng thời là minh chứng sinh động cho đặc điểm chung của truyện kể dân gian. Với 27 truyền thuyết về Dương Vân Nga mà chúng tôi đã hệ thống hóa, với 11 di tích thờ tự riêng và phối thờ bà, với việc hệ thống hóa các ý kiến và quan điểm trái chiều về bà…, luận án Nhân vật Dương Vân Nga - lịch sử và truyền thuyết sẽ là 5 một tư liệu tham khảo bổ ích về nhân vật Dương Vân Nga, đồng thời góp phần làm phong phú cho hệ thống truyền thuyết về các nhân vật lịch sử Việt Nam. Không giống các nhân vật khác trong nhóm truyền thuyết nhân vật lịch sử thường xuất hiện với cảm hứng chủ đạo là được tôn vinh, ngợi ca, Dương Vân Nga là một trong số ít những nhân vật đứng giữa hai chiều tranh luận. Quá trình phân tích bảy motif chính, sơ đồ hóa mô hình kết cấu cốt truyện và so sánh sự tương đồng - khác biệt giữa sử sách và truyền thuyết về Dương Vân Nga của chúng tôi nhằm làm nổi bật giá trị của nhóm truyền thuyết cũng như quan điểm của dân gian trong cách đánh giá nhân vật lịch sử phức tạp này. Khi đề cập đến lịch sử thời Đinh – Lê, chúng ta không thể không nhắc đến nhân vật Dương Thái hậu với vai trò chuyển giao quyền lực từ triều đại nhà Đinh sang Tiền Lê. Tuy nhiên, sự xuất hiện của bà thường khá mờ nhạt bên cạnh những tên tuổi lừng lẫy như Đinh Tiên Hoàng, Lê Hoàn... Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi muốn dành cho bà một vị trí xứng đáng hơn trong đời sống văn hóa, xã hội hôm nay. Ở góc độ văn hóa học, luận án đã tiếp cận các phương diện: văn hóa tâm linh, văn hóa chính trị và văn học nghệ thuật đương đại, đồng thời cũng phân tích hai nghi án hiện tồn về Dương Thái hậu để thấy rằng những cuộc tranh luận liên quan đến bà trong xã hội đương đại vẫn còn hiện diện một cách sống động trong đời sống văn hóa người Việt. 7. Cấu trúc luận án Ngoài các phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, luận án gồm 4 chương, cụ thể như sau: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lí thuyết của đề tài Chương 2: Khảo sát tư liệu lịch sử và truyền thuyết về nhân vật Dương Vân Nga Chương 3: Nhân vật Dương Vân Nga qua lăng kính của tác giả truyền thuyết Chương 4: Nhân vật Dương Vân Nga trong đời sống văn hóa, xã hội đương đại 6 NỘI DUNG CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ THUYẾT CỦA ĐỀ TÀI Nhiệm vụ trọng tâm của chương 1 là lược thuật tình hình nghiên cứu và trình bày những vấn đề lí thuyết cơ bản. Về lịch sử nghiên cứu, các tài liệu liên quan đến nhân vật Dương Vân Nga bao gồm sử biên niên và các công trình nghiên cứu độc lập. Những tài liệu này chủ yếu chỉ giới hạn ở góc độ sử học và tập trung vào việc đánh giá, bày tỏ quan điểm về hành trạng của bà (sự kiện trao ngôi cho Lê Hoàn và sau đó tái giá với ông). Về cơ sở lí thuyết, chúng tôi sẽ trình bày những vấn đề cơ bản, có liên quan mật thiết và làm chỗ dựa cho việc triển khai đề tài. Đó là mối quan hệ giữa truyền thuyết và lịch sử, mối quan hệ giữa truyền thuyết và tục thờ, vấn đề truyền thuyết và văn bản hóa truyền thuyết cùng một số lí thuyết khác. 1.1. Tổng quan lịch sử nghiên cứu đề tài Với số phận đặc biệt “Một vai gánh vác cả đôi sơn hà”, Dương Thái hậu đã trở thành đề tài bàn luận của các nhà chép sử, các nhà nghiên cứu và tác giả dân gian. Những tư liệu mà chúng tôi sưu tập được về nhân vật lịch sử này bao gồm: sử biên niên (Đại Việt sử lược, Đại Việt sử kí toàn thư, Đại Việt sử kí tiền biên, Khâm định Việt sử thông giám cương mục...), chí (Lịch triều hiến chương loại chí), các công trình nghiên cứu từ góc độ lịch sử (Nguyễn Danh Phiệt, Nguyễn Thị Phương Chi, Trần Trọng Dương...), từ góc độ y học kết hợp với tâm lí học (Bùi Minh Đức) hoặc từ quan điểm cá nhân (Song Cối, Nguyễn Thế Giang...), truyền thuyết lưu truyền trong dân gian (tài liệu điền dã), truyền thuyết được văn bản hóa (do Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Nguyễn Thị Kim Cúc, Nguyễn Văn Trò sưu tầm...), truyền thuyết được văn học hóa (Hoàng Công Khanh, Bùi Anh Tấn, Nguyễn Huy Sanh, Trương Đình Tưởng...), diễn ca (Thiên Nam ngữ lục, Đại Nam quốc sử diễn ca...) và gia phả (Phả hệ họ Ngô Việt Nam). Những tư liệu này được phân loại và sử dụng theo những mục đích khác nhau trong luận án, trong đó, các cuốn sử biên niên là chỗ dựa tin cậy về phương diện lịch sử; các nghiên cứu từ góc độ lịch sử gợi mở, 7 bổ sung thêm cho hướng nghiên cứu của đề tài; những truyền thuyết dân gian cùng các bài viết thể hiện quan điểm cá nhân sẽ giúp chúng tôi nhận diện được quan niệm, thái độ của người đời sau đối với bà hoàng hậu của hai triều Đinh - Lê. Những nghiên cứu về nhân vật lịch sử Dương hậu/ Dương Thái hậu thời Đinh - Lê Với những biến cố liên tiếp dưới triều Đinh cuối năm 979 và đặc biệt là sự kiện trao áo long bào cho Lê Hoàn vào năm 980, Dương Thái hậu đã chính thức tham gia vào lịch sử và để lại tên tuổi trong các cuốn sử biên niên. Đại việt sử lược, cuốn sử được cho là ra đời sớm nhất ở nước ta, đã bắt đầu ghi chép về bà. Điều đáng chú ý là tác giả không hề bày tỏ thái độ của mình về hành động trao ngôi của Dương Thái hậu như các sử gia đời sau, cụ thể là: năm 980, khi nhà Tống phát binh sang đánh chiếm Đại Cồ Việt, Thái hậu đã sai Phạm Cự Lượng đốc suất quân lính đánh giặc. Trước ngày xuất quân, Phạm Cự Lượng đã vào nội điện nói với vua nhỏ rằng: “Nay chúa thượng còn nhỏ dại chưa hiểu biết được sự siêng năng, khó nhọc của bọn chúng tôi. Nếu như có một thước tấc công lao nào thì rồi ai biết cho. Không bằng cái cách là trước đưa Thập đạo tướng quân lên ngôi thiên tử rồi sau mới ra quân”. Quân sĩ nghe vậy đều hô “vạn tuế”. Thái hậu thấy tình người vui thuận mới sai lấy áo long cổn khoác lên mình Lê Hoàn và xin ngài lên ngôi” [20, tr. 97-98]. Bên cạnh đó, việc Dương Thái hậu trở thành hoàng hậu của Lê Hoàn cũng không được tác giả ghi chép cụ thể, chỉ có một dòng ngắn gọn: “Năm Nhâm Ngọ là năm thứ hai niên hiệu Thiên Phúc vua lập vương hậu năm bà” [20, tr 99], thậm chí ông còn cho rằng việc vua Lê, vua Lý lập nhiều hoàng hậu trước hết là do lỗi của Đinh Tiên Hoàng đã “khởi xướng sự rối loạn thứ bậc”. Nếu như tác giả của Đại Việt sử lược không thể hiện thái độ đối với Dương Vân Nga khi ghi chép sự kiện bà trao ngôi cho Lê Hoàn thì Đại Việt sử kí toàn thư, Đại Việt sử kí tiền biên và Khâm định Việt sử thông giám cương mục đều lên tiếng phê phán Dương Thái hậu vì “yêu mến”, “phải lòng” nên tư thông với Lê Hoàn, thậm chí “cho Hoàn quyền tạm làm công việc thay vua như Chu Công khi trước” [70, tr. 244]. Còn Ngô Thì Sĩ thì luận tội bà một cách đanh thép rằng “Người cướp ngôi của Vệ Vương là Dương hậu, chứ không phải Thập đạo (tướng quân)” [75, tr. 165]. 8 Song Cối (Hoa Bằng) là một trong những “luật sư” sớm lên tiếng chiêu tuyết cho Dương hậu. Năm 1942, trong bài viết “Tôi bào chữa cho Dương Thái hậu”, ông đã ghi nhận công lao của bà đối với đất nước trong hoàn cảnh “nghìn cân treo sợi tóc”: “Dương hậu đối với nhà Đinh tuy có khuyết điểm nhưng đối với quốc dân, bà là một người hoàn toàn vô tội nếu không kể là có công” [dẫn theo tài liệu 78, tr. 78]. Trong Đại Nam dật sử - sử ta so với sử Tàu (in lần đầu trên tạp chí Tri Tân năm 1943), Nguyễn Văn Tố không trực tiếp bày tỏ quan điểm về sự kiện bà Dương Thái hậu trao ngôi cho Lê Hoàn mà dẫn lời bàn của Nguyễn Đình Tuân về chuyện này như sau: “Lê Hoàn thay nhà Đinh, do các tướng tôn lên, là bắt chước việc Tống Thái Tổ ở Trần Kiều nhưng đã cùng bọn Phạm Cự Lạng ngầm mưu kết làm tâm phúc từ trước, chứ không phải việc ngẫu nhiên (...), lấy vợ vua trước cho ở hậu cung (nguyên mẹ Đinh Toàn là họ Dương, trước lấy Đinh Tiên Hoàng sinh ra Toàn, khi Toàn nối ngôi mới lên sáu tuổi, mẹ Toàn tư thông với Lê Hoàn, bàn mưu cướp ngôi, đến năm 982, Lê Hoàn đã làm vua được ba năm, phong mẹ Đinh Toàn làm Đại Thắng Minh hoàng hậu)” [95, tr. 257-258]. Việc Nguyễn Văn Tố dẫn một lời bàn không mấy thiện cảm dành cho Dương Thái hậu như trên cũng có thể coi là một cách thể hiện quan điểm riêng vậy. Vào năm 1981, với bài báo Dương hậu - Dương Thái hậu, lịch sử và huyền thoại, Nguyễn Danh Phiệt đã lí giải mối quan hệ tình cảm giữa Lê Hoàn và Dương hậu trong bối cảnh lịch sử của thế kỉ X chưa bị ràng buộc bởi đạo Nho. Trong xã hội Đại Cồ Việt khi ấy, “những sinh hoạt thoải mái, phóng khoáng trong bối cảnh văn hóa cộng đồng làng xã người Việt thuần khiết vẫn chưa bị lớp mây mù văn hóa Tàu vây ám. Sinh hoạt đó không chỉ bao trùm nơi dân dã mà còn chiếm lĩnh cả chốn cung đình. Trong bối cảnh đó thì hiện tượng Dương Thái hậu - Lê Hoàn cũng là một chuyện bình thường, hợp lẽ... Đinh Bộ Lĩnh chết, Dương Thái hậu lấy Lê Hoàn là theo tập tục thông thường của xã hội. Lê Hoàn lên ngôi vua, đứng đầu cả nước là theo truyền thống “lựa chọn”, “suy tôn” thủ lĩnh phổ biến trong sinh hoạt cộng đồng” [dẫn theo tài liệu 78, tr.79]. 9 Trong cuốn sách Kinh đô cũ Hoa Lư (1982), Nguyễn Thế Giang nhân bàn về hai triều đại Đinh - Lê đã ca ngợi, đề cao Dương Vân Nga với vai trò của một Thái hậu chấp chính. Tác giả dựa vào hoàn cảnh nước sôi lửa bỏng lúc bấy giờ để bình luận về Dương hậu: “Khi đất nước lâm nguy, hiểm họa xâm lăng đe dọa dân tộc quá lớn mà tự lượng sức mình không đảm đương, giải quyết nổi, bà quyết định trao ngôi báu và uy quyền cho người đủ sức đảm đương, cứu nguy cho đất nước. Đối với bà, ngôi báu không phải là cơ nghiệp riêng của dòng họ Đinh mà lúc này bà là người đại diện, ngôi báu là của chung của dân tộc. Và không có ngôi báu nào cao hơn sự sống còn của đất nước”... “Bà đã hành động một cách thẳng thắn trước mặt bá quan văn võ. Bà lấy áo long cổn của chồng tự tay khoác lên người quan Thập đạo tướng quân Lê Hoàn (...). Hành động sáng suốt của bà đã mở lối thoát cho triều đình (...). Ngày nay, chúng ta trìu mến và kính phục gọi: “Thái hậu Dương Vân Nga là một phụ nữ thức thời yêu nước” [29, tr. 114-115]. Lã Đăng Bật là một nhà nghiên cứu đã dành rất nhiều tâm huyết tìm hiểu văn hóa, lịch sử Ninh Bình. Về hành động Dương Thái hậu trao ngôi cho Lê Hoàn, ông đánh giá đó là công lớn nhất của bà, là suy nghĩ thức thời, tiến bộ: “Công lao lớn nhất của bà là lượng sức mình không đảm đương nổi việc nước, bà đã quyết định trao ngôi báu cho Lê Hoàn, tức là đã truất bỏ cơ nghiệp của nhà Đinh, xây dựng nhà Tiền Lê. Đây là việc làm hợp với lòng trời và lòng người khi đó. Bà là người phụ nữ thức thời, nghĩ đến vận mệnh đất nước trên hết, bỏ qua những lời bàn tán, phản đối, thậm chí cả những dư luận xấu của triều đình lúc bấy giờ” [8, tr. 55]. Năm 2000, nữ tác giả Lee Seon Hee nghiên cứu nhân vật Dương Vân Nga trong mối tương quan với phụ nữ Việt Nam thế kỉ thứ X. Tác giả đã nhận xét bà Dương hậu từ bốn góc độ: “Một là, Thái hậu Dương Vân Nga đã biết hi sinh quyền lợi hạn hẹp của gia đình gia tộc và bản thân để đặt lợi ích chung của quốc gia dân tộc, cộng đồng lên trên hết... Hai là, mặc dầu Dương Vân Nga là phụ nữ, nhưng bà đã có tầm nhìn chiến lược, chính xác và cũng rất nhân bản để nhận ra cái chân giá trị của Lê Hoàn... Ba là, Dương Vân Nga là người phụ nữ Việt Nam đầu tiên trong lịch sử chính thống đã nêu một tấm gương sáng về quyền tự quyết định vận mệnh của bản thân mình - quyền tự do yêu đương, tự do hôn nhân mà không bị lệ thuộc 10 vào giáo lí phong kiến cũng như thói thường của dư luận... Cuối cùng, ở Thái hậu Dương Vân Nga còn có một giá trị tổng thể, nằm trong sự đánh giá, định vị và lưu giữ của cộng đồng dân tộc Việt... Nhân dân đồng cảm và đồng tình với mối tình cao đẹp của Thái hậu” [Dẫn theo tài liệu 78, tr. 80]. Các tác giả của tập biên niên khảo Các triều đại Việt Nam (năm 2001) đã đánh giá Dương Vân Nga từ góc độ của một người cầm quyền trị nước để thấy hành động trao áo long bào cho Lê Hoàn là thức thời: “Sự tỏ ý nhường ngôi của Dương Vân Nga trong hoàn cảnh ấy đã biểu hiện thái độ chính trị sáng suốt của một người thức thời, có tầm nhìn xa trông rộng, xứng đáng được coi là anh hùng” [14, tr. 71]. Dành khá nhiều trang viết về Dương Thái hậu nhưng nhóm tác giả của cuốn Nhìn lại lịch sử (2013) lại chủ yếu phê phán, lên án bà gay gắt trong các bài Người phụ nữ ba lần là hoàng hậu và vụ án lịch sử: ai giết vua Đinh; Điền dã, khảo sát các di tích lịch sử, các tư liệu thành văn về: Đinh Điền - Nguyễn Bặc; Dương hậu Lê Hoàn và Nét độc đáo tình sử. Họ cho rằng hành động Dương Thái hậu trao ngôi cho Lê Hoàn là một màn kịch được dụng tâm dựng sẵn: “Nếu Lê Hoàn hành động như một trung thần, nghĩa là vẫn chỉ huy quân đội chiến đấu để bảo vệ đất nước và vương quyền cho họ Đinh, thì làm gì có “màn kịch” trao áo long cổn của tình nhân Dương Thái hậu cho quan Thập đạo. Thế nhưng màn kịch đã được dàn dựng và được hoàn tất, với sự tham gia của các diễn viên chính Dương Thái hậu, Lê Hoàn, Phạm Cự Lượng và với sự tổng đạo diễn của quân sư Hồng Hiến” [41, tr. 225]. Năm 2005, trong hội thảo Bối cảnh định đô Thăng Long và sự nghiệp của Lê Hoàn, TS. Nguyễn Thị Phương Chi đã công bố bài viết Vai trò của Thái hậu Dương Vân Nga đối với đất nước Đại Cồ Việt hồi thế kỉ X. Tác giả đã khái quát những ý kiến khác nhau của các sử gia, nhà nghiên cứu từ cổ chí kim về Dương hậu như Ngô Sĩ Liên, Nguyễn Văn Tố, Song Cối (Hoa Bằng), Nguyễn Danh Phiệt và Lee Seon Hee (Hàn Quốc)... Về phần mình, tác giả khẳng định Dương Vân Nga là một phụ nữ “thông minh, tài giỏi”, một “người mẹ can đảm mới đi đến quyết định sáng suốt như vậy. Bà hiểu rằng con trai bà - vua Đinh Toàn mới 6 tuổi lên làm vua theo chế độ cha truyền con nối, chưa hề có công lao gì đối với đất nước (...). Nếu như 11 trong hoàn cảnh đất nước bình yên, sự việc trên có thể cho rằng bà vì tình riêng” nhưng “bà thực hiện việc trao ngôi báu cho Lê Hoàn một cách đàng hoàng trước sự đồng tình của các tướng sĩ quân đội. Vì vậy, Dương Vân Nga chính là người phụ nữ của chính trường, thông minh, mưu lược, vì đất nước vì nhân dân mà “hi sinh” quyền lực chính trị của mình cho một người có đầy đủ uy tín và khả năng lãnh đạo đất nước” [78, tr. 83]. Năm 2007, trong hội thảo Thân thế, sự nghiệp và tượng đài Lê Đại Hành Dương Vân Nga tổ chức ở Ninh Bình, các nhà khoa học đã nêu lên những quan điểm trái chiều về Dương Vân Nga, trong đó, đa số ca ngợi, bênh vực bà, tiêu biểu như: GS. Vũ Khiêu đặt vị trí của bà trong hoàn cảnh khó khăn của đất nước để khẳng định: “Bà đã sẵn sàng hi sinh quyền lợi của cá nhân và của con mình để đặt vận mệnh của đất nước lên trên hết. Nhân dân Hoa Lư từ trước vẫn tôn trọng bà. Sử gia thời Trần như Lê Văn Hưu cũng không chê trách bà. Chỉ từ khi những tư tưởng tiêu cực của Nho giáo với những quan điểm khinh rẻ người phụ nữ và trói buộc phụ nữ vào “tam tòng, tứ đức” thì mới nảy sinh ra sự phê phán Dương Vân Nga và xây dựng xung quanh bà những chuyện riêng tư với Lê Hoàn”. Tác giả cho rằng, theo quan điểm sáng suốt của dân tộc ta từ trước, theo quan điểm nhân văn của nhân loại tiến bộ cũng như theo quan điểm đạo đức tiên tiến của nhân dân ta ngày nay thì bà là một người “sống với bản lĩnh vững vàng của người phụ nữ Việt Nam, vừa có tinh thần yêu nước, thương dân, vừa khẳng định quyền lợi chính đáng của người phụ nữ”. Trong hoàn cảnh của mình, bà đã “giao toàn bộ sự nghiệp của tổ quốc vào tay một vị anh hùng. Đó là một sự lựa chọn sáng suốt. Việc kết duyên cùng Lê Hoàn và trao gửi con của mình cho Lê Hoàn cũng là một việc mà Thái hậu họ Dương cần phải làm để bảo vệ cho dòng họ Đinh, bảo vệ mạng sống của các con mình và gia thất (...). Việc Đinh Toàn được Lê Hoàn coi như con đẻ, chính sử đã nêu rõ điều ấy. Trong cuộc chiến đấu, Đinh Toàn tử trận thì Lê Hoàn đã đau xót thét lên một tiếng và xông lên giết giặc. Không nên suy luận thành việc Lê Hoàn mượn tay giặc để giết Đinh Toàn. Cũng không thể dựng lên việc này để chê trách Dương Vân Nga” [79, tr. 20]. 12 Với PGS.TS Nguyễn Danh Phiệt, bà Dương Thái hậu đã khéo xử lí hài hòa mối quan hệ giữa lí trí và tình cảm, chính điều đó đã giúp bà vừa trọn tình riêng, vừa vẹn nghĩa chung: “Việc yêu Lê Hoàn, nặng tình với Lê Hoàn là việc riêng của bà, thuộc về lĩnh vực tình cảm, về con tim, còn trao cho Lê Hoàn tổ chức chống giặc, đồng tình với quân sĩ tôn ông lên ngôi vua lại liên quan đến lợi ích của dân, của nước, là vấn đề chung, vấn đề của lí trí. Ở đây có sự hài hòa giữa lí trí và tình cảm, giữa con tim và khối óc. Bà đã xử lí đúng đắn, hợp với lòng mong mỏi của quân dân, phù hợp với lợi ích của tổ quốc và thuận theo nhịp đập của trái tim bà. Có thể nghĩ rằng trong tình thế đó khó có một cách xử lí nào hợp lí hơn, đẹp đẽ hơn” [79, tr. 74]. PGS.TS Phan Khanh xuất phát từ quan điểm: để xác định một danh nhân lịch sử - văn hóa thì trước tiên phải xét đến những lợi ích chung mà danh nhân đó mang lại vì sự phát triển tiến bộ của dân tộc, đất nước, chứ không chỉ vì lợi ích riêng của một triều đại, một dòng họ để đi đến nhận định: “Câu chuyện Thái hậu Dương Vân Nga năm 979 trao áo long cổn, nhường ngôi vua của con trai còn nhỏ cho Thập đạo tướng quân Lê Hoàn thực sự đã tạo nên bước ngoặt lịch sử quyết định và là một sự kiện quyền biến lịch sử theo hướng tiến bộ đáng được ghi tạc vào văn hóa dân tộc ta” [79; tr. 53]... “Dương Vân Nga đã quyết định, hành động đúng đòi hỏi của vận mệnh đất nước để giữ sơn hà xã tắc, đúng với đạo trời, lòng người của năm 979. Đó là tư tưởng và hành động của một phụ nữ chính thống, quyền quý, thức thời và khả kính của Việt Nam, của thế kỉ thứ X” [79, tr. 57]. PGS Vũ Ngọc Khánh (Viện Nghiên cứu Văn hóa) coi hành động trao hoàng bào của bà Dương Thái hậu cho Thập đạo tướng quân Lê Hoàn là “hành động đẹp”, “phi thường”: “Bất ngờ, bà đã có một cử chỉ, một hành động đẹp, là khoác áo hoàng bào lên vai Lê Hoàn. Không một lời phát biểu (sử sách không hề chép), không một chút do dự, đột nhiên bà đã có một sáng kiến, một hành động rất bình thường mà lại rất phi thường. Một cử chỉ nhỏ mà gây được sự náo nức lòng quân dân, sự ổn định của triều đình và cuối cùng là đưa đến thắng lợi vĩ đại của lịch sử. Nhỏ nhặt mà trọng đại, bình thường mà phi thường, việc nhỏ trước mắt mà thành việc lớn lâu dài. Cái đẹp của bà là ở đó, và đây cũng là một hiện tượng đẹp trong lịch sử Việt Nam” [79; tr. 128]. 13 PGS. TS. Trần Thị Vinh (Viện sử học) cho rằng “giữa lúc vận mệnh sống còn của đất nước và dân tộc đặt lên hàng đầu thì quyết định về chuyển giao quyền lực từ nhà Đinh sang nhà Tiền Lê của Thái hậu Dương Vân Nga là hợp lí”. Tác giả còn dẫn nhận định của Phan Huy Lê (người khảo tác giả - văn bản - tác phẩm Đại Việt sử kí toàn thư) về bà Dương Thái hậu nhằm khẳng định thêm quan điểm của mình: “... Dương Vân Nga là một người phụ nữ yêu nước biết xử sự việc nội bộ cung đình một cách sáng suốt, đúng đắn, có lợi cho dân cho nước (...). Ảnh hưởng của Nho giáo đã làm cho Ngô Sĩ Liên và nhiều sử thần phong kiến xa rời đạo lí truyền thống đó, đi đến những lời buộc tội bất công và oan uổng cho Lê Hoàn và Dương Vân Nga” [79, tr. 136-137]. Vũ Bá Tiên đã không tiếc lời ca ngợi bà Dương Thái hậu là “nữ anh hùng cái thế, đã hiến dâng cả cuộc đời vì nền độc lập dân tộc và nhà nước phong kiến tập quyền vừa mới phôi thai. Có thể nói, bà là người phụ nữ cao quý và quả hiếm hoi trong lịch sử “một vai gánh vác cả đôi sơn hà”, làm hoàng hậu gần suốt hai triều vua, có đóng góp bất hủ trong lịch sử dựng nước” [79, tr. 211]. Riêng GS. Đinh Xuân Lâm, Phó Chủ tịch hội Khoa học lịch sử Việt Nam đã không tán đồng việc dựng tượng Dương Vân Nga ở Ninh Bình vì cho rằng: “... qua vài dòng sử ghi chép về quá trình Lê Hoàn thâu tóm quyền hành vào tay mình rồi lên ngôi hoàng đế, có thể khẳng định trong sự nghiệp đó có vai trò to lớn (và chủ động) của hoàng hậu họ Dương. Chính vì hành tung bí mật (theo lối thâm cung bí sử) đó mà đương thời có nhiều điều dị nghị, đặt nghi vấn rằng đây có phải là một vụ án cung đình khi hai cha con Đinh Bộ Lĩnh và Đinh Liễn bị ám sát ngay trong cung cấm. Hiện nay, cũng đã có ý kiến rằng nhân vật Đỗ Thích xưa nay vẫn bị cho là người giết cha con Đinh Tiên Hoàng là oan” [79, tr. 33]... GS. Đinh Xuân Lâm cho rằng muốn “đánh giá” bà Dương hậu thì nên “tham khảo” cách người dân địa phương đặt tượng bà: “Còn về việc đánh giá bà, có lẽ nên tham khảo cách ứng xử của người xưa, tượng bà trước kia không được đặt trên bàn thờ trong đền vua Đinh, mà đặt dưới đất nơi cửa ra vào, mãi sau này mới được định vị như ngày nay. Dù sao thì riêng việc đặt tượng dưới đất cũng cho thấy thái độ của người xưa đối với Thái hậu họ Dương” [79, tr. 34]. Cuối cùng ông kết luận rằng “cần rất thận trọng trong
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan