Tài liệu Luận án sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại hà nội trong dạy học lịch sử việt nam ở trường trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI PHẠM THỊ THANH HUYỀN SỬ DỤNG DI TÍCH LỊCH SỬ QUỐC GIA ĐẶC BIỆT TẠI HÀ NỘI TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Chuyên ngành: LL&PPDH bộ môn Lịch sử Mã số: 9.14.01.11 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Nguyễn Thị Thế Bình 2. TS. Nguyễn Xuân Trƣờng HÀ NỘI - 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào khác. Hà Nội, ngày tháng năm 2020 Tác giả Phạm Thị Thanh Huyền MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................................................ 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................................................. 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................................ 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................................... 2 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ........................................................... 3 5. Giả thuyết khoa học ................................................................................................................... 4 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ................................................................................. 4 7. Đóng góp của Luận án ............................................................................................................... 4 8. Cấu trúc của Luận án ................................................................................................................. 4 Chƣơng 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ................................................................................................................................. 5 1.1. Các công trình nghiên cứu về di tích lịch sử, di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội ....................................................................................................................................... 5 1.1.1. Các công trình nghiên cứu về di tích lịch sử và di tích lịch sử quốc gia đặc biệt ..... 5 1.1.2. Các công trình nghiên cứu về di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội ............... 7 1.2. Các công trình nghiên cứu về sử dụng di tích trong dạy học nói chung, di tích lịch sử trong dạy học lịch sử nói riêng ở trƣờng phổ thông ............................................... 12 1.2.1. Các công trình nghiên cứu về lí luận dạy học ............................................................ 12 1.2.2. Các công trình nghiên cứu về sử dụng di tích lịch sử nói chung, di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội nói riêng trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông ............. 17 1.3. Nhận xét chung về các công trình đã công bố, những vấn đề luận án kế thừa và tiếp tục nghiên cứu................................................................................................................ 22 1.3.1. Nhận xét chung ............................................................................................................. 22 1.3.2. Những vấn đề luận án kế thừa ......................................................................... 23 1.3.3. Những vấn đề đặt ra tiếp tục nghiên cứu .................................................................... 23 Chƣơng 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG DI TÍCH LỊCH SỬ QUỐC GIA ĐẶC BIỆT TẠI HÀ NỘI TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ........................................................................ 25 2.1. Cơ sở lí luận.......................................................................................................................... 25 2.1.1. Quan niệm về di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội........................................ 25 2.1.2. Quan niệm về sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông .............................................................................................. 28 2.1.3. Các loại di tích quốc gia đặc biệt tại Hà Nội .............................................................. 30 2.1.4. Đặc điểm di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội ............................................... 32 2.1.5. Giá trị di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội ..................................................... 35 2.1.6. Mối quan hệ giữa di tích lịch sử quốc gia đặc biệt với kiến thức lịch sử .............. 37 2.17. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông ............................................................ 38 2.2. Cơ sở thực tiễn của việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trƣờng trung học phổ thông .......................................................... 44 2.2.1. Thực trạng việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông................................................................................................. 44 2.2.2. Khảo sát thực trạng sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông ...................................................................... 48 Chƣơng 3: NỘI DUNG VÀ HÌNH THỨC SỬ DỤNG DI TÍCH LỊCH SỬ QUỐC GIA ĐẶC BIỆT TẠI HÀ NỘI TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ............................................................................. 61 3.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của lịch sử Việt Nam ở trƣờng trung học phổ thông ..................................................................................................................................... 61 3.1.1. Vị trí ............................................................................................................................... 61 3.1.2. Mục tiêu ......................................................................................................................... 61 3.1.3. Nội dung cơ bản của phần lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông .......... 62 3.1.4. Nội dung lịch sử Việt Nam cấp trung học phổ thông cần sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội .............................................................................................. 67 3.2. Nội dung của các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội có thể và cần khai thác để dạy học lịch sử Việt Nam ở trƣờng trung học phổ thông .................................... 72 3.2.1. Bảng thống kê các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội cần sử dụng trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông .......................................... 72 3.2.2. Nội dung các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội cần sử dụng trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông .................................................... 74 3.3. Hình thức sử dụng các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trƣờng trung học phổ thông .......................................................... 90 3.3.1. Sử dụng trực tiếp các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông .................................................................. 90 3.3.2. Sử dụng gián tiếp các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông ........................................................... 98 Chƣơng 4: CÁC BIỆN PHÁP SỬ DỤNG DI TÍCH LỊCH SỬ QUỐC GIA ĐẶC BIỆT TẠI HÀ NỘI TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƢỜNG THPT. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .................................................................................. 108 4.1. Một số yêu cầu khi lựa chọn các biện pháp sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử............................................................................. 108 4.2. Các biện pháp sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trƣờng trung học phổ thông ........................................................ 111 4.2.1. Sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội để khởi động, tạo hứng thú học tập cho học sinh........................................................................................................ 111 4.2.2. Sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội để tổ chức học sinh chiếm lĩnh kiến thức mới.................................................................................................................. 114 4.2.3. Sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội để luyện tập, củng cố kiến thức đã học ............................................................................................................................. 125 4.2.4. Sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội để kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh ....................................................................................................... 128 4.3. Thực nghiệm sƣ phạm toàn phần.................................................................................. 130 4.3.1. Mục đích, đối tượng và giáo viên thực nghiệm sư phạm.............................. 130 4.3.2. Mô hình, quy trình và nội dung thực nghiệm........................................................... 131 4.3.3. Phương pháp tiến hành và kết quả thực nghiệm ...................................................... 135 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ....................................................................................... 148 CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐỀ TÀI DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................................................. 152 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN CNTB : Chủ nghĩa tư bản CNXH : Chủ nghĩa xã hội ĐC : Đối chứng ĐHSP : Đại học Sư phạm DHLS : Dạy học lịch sử DSVH : Di sản văn hóa DTLS : Di tích lịch sử DTLSQGĐB : Di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt DTQGĐB : Di tích quốc gia đặc biệt GV : Giáo viên HS : HS LSVN : Lịch sử Việt Nam NXB : Nhà xuất bản PL : Phụ lục PPDH : Phương pháp dạy học SGK : Sách giáo khoa THCS : Trung học cơ sở THPT : Trung học phổ thông TN : Thực nghiệm DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Bảng 2.2. Nhận thức của GV về khái niệm di tích lịch sử quốc gia đặc biệt .................... 49 Nhận thức của GV về ý nghĩa của việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt trong dạy học lịch sử....................................................................................... 50 Bảng 2.3. Mức độ sử dụng các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội ...................... 51 Bảng 2.4. Mức độ hiệu quả khi sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt.......................... 52 Bảng 2.5. Các phương pháp sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử .............................................................................................. 52 Bảng 2.6. Mức độ hiệu quả của việc sử dụng các phương pháp dạy học .......................... 53 Bảng 2.7. Mức độ tổ chức các hoạt động ngoại khóa về di tích lịch sử quốc gia đặc biệt............................................................................................................. 54 Bảng 2.8. Hiệu quả của các hoạt động ngoại khóa tại di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội ................................................................................................................ 54 Bảng 2.9. Mức độ sử dụng các biện pháp khai thác di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội ................................................................................................................ 55 Bảng 2.10. Hiệu quả sử dụng các biện pháp khai thác di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội ................................................................................................................ 55 Bảng 2.11. Những khó khăn khi sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội ....... 56 Bảng 2.12. Hứng thú học tập Lịch sử của HS......................................................................... 56 Bảng 2.13. Hình thức di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội theo đánh giá của HS........ 57 Bảng 2.14. Mức độ PP sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội của GV từ HS ................................................................................................... 57 Bảng 4.1. So sánh kết quả học tập giữa lớp đối chứng và thực nghiệm biện pháp 2.1 .. 117 Bảng 4.2. So sánh kết quả học tập giữa lớp đối chứng và thực nghiệm biện pháp 2.2 . 121 Bảng 4.3. Phân phối điểm kiểm tra trước TN của các lớp TN và ĐC.............................. 136 Bảng 4.4. Phân phối điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm của lớp TN ..................... 138 Bảng 4.5. Phân phối điểm kiểm tra sau thực nghiệm của các lớp TN và ĐC ................. 139 Biểu đồ 4.5. Phân phối điểm kiểm tra sau thực nghiệm của lớp TN và ĐC ....................... 139 Bảng 4.6. Phân loại theo thang đánh giá kết quả sau TN lớp TN và ĐC ......................... 140 Bảng 4.7. Kết quả tự đánh giá hứng thú của HS trước thực nghiệm ................................ 141 Bảng 4.8. Kết quả tự đánh giá hứng thú của HS sau thực nghiệm ................................... 141 Bảng 4.9. Kết quả thực nghiệm toàn phần bài nội khóa tại di tích ................................... 143 Bảng 4.11. Đánh giá của HS về hoạt động trải nghiệm ...................................................... 146 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 4.1. Phân phối điểm kiểm tra trước TN lớp TN và ĐC ...................................... 136 Biểu đồ 4.2. Đường lu tích điểm kiểm tra trước TN của 2 lớp TN và ĐC.................... 137 Biểu đồ 4.3. Phân phối điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm của lớp TN ................ 138 Biểu đồ 4.4. Đường lu tích điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm của lớp TN ....... 138 Biểu đồ 4.5. Phân phối điểm kiểm tra sau thực nghiệm của lớp TN và ĐC ................... 139 Biểu đô 4.6. Đường lu tích điểm kiểm tra sau TN lớp TN và ĐC ................................. 140 DANH MỤC HÌNH Hình 3.1. Hình 3.2. Hình 3.3. Hình 3.4. Hình 3.5. Di tích lịch sử Khu lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ Tịch .................. 75 Di tích lịch sử và khảo cổ Khu trung tâm Hoàng Thành Thăng Long ............. 76 Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật Văn Miếu - Quốc Tử Giám .................. 79 Di tích thành Cổ Loa ............................................................................................ 82 Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh hồ Hoàn kiếm và đền Ngọc Sơn ................. 84 Hình 3.6. Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật đền Phù Đổng, huyện Gia Lâm..................... 85 Hình 3.7. Hình 3.8. Hình 3.9. Di tích lịch sử đền Hai Bà Trưng .......................................................................... 86 Di tích lịch sử đền Hát Môn .................................................................................. 87 Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật chùa Thầy và khu vực núi đá Sài Sơn ........................................................................................................................... 88 Di tích lịch sử Gò Đống Đa................................................................................... 89 Thiết kế di tích ảo trên phần mềm Panotour ...................................................... 101 Di tích ảo Văn Miếu - Quốc Tử Giám ............................................................... 102 Di tích thành Cổ Loa .......................................................................................... 105 Hình 3.10. Hình 3.11. Hình 3.12. Hình 3.13. 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Thế kỷ XXI chứng kiến sự thay đổi nhanh chóng trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó, giáo dục và đào tạo cũng đứng trước những thách thức mới để đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao đáp ứng yêu cầu phát triển và hội nhập trong xu thế toàn cầu hóa. Đối với giáo dục phổ thông, Nghị quyết 29-NQ/TW ngày 04 tháng 11 năm 2013 về “đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế” nêu rõ: “tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho HS. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời”. Do đó, giáo dục phổ thông cần có sự đổi mới căn bản và toàn diện, trong đó, đổi mới nội dung và phương pháp dạy học là yêu cầu cấp bách. 1.2. Ở trường phổ thông, Lịch sử là môn học có ưu thế đặc biệt không chỉ giúp HS nhận thức được quá khứ, tiến trình phát triển của lịch sử dân tộc và lịch sử nhân loại, mà còn cung cấp cho người học những tri thức, bài học kinh nghiệm, giá trị văn hóa, lịch sử của cha ông để lại. Trên cơ sở đó, HS có sự nhận thức đúng đắn về hiện tại, quan trọng hơn là hình thành những phẩm chất tốt đẹp như lòng tự hào về truyền thống dân tộc, tình yêu quê hương đất nước, ý thức giữ gìn bản sắc, đề cao trách nhiệm công dân trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Do đó, vị thế, nội dung, chương trình, phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường phổ thông đang đặt ra nhiều vấn đề cần giải quyết. Thực tế đó đòi hỏi phải tìm kiếm những con đường, cách thức dạy học, biện pháp sư phạm phù hợp nhằm nâng cao chất lượng dạy và học lịch sử ở trường phổ thông, đáp ứng yêu cầu chuẩn đầu ra của môn học. Trong chương trình giáo dục phổ thông hiện hành và chương trình giáo dục phổ thông mới (2018), vấn đề đa dạng các hình thức tổ chức dạy học, đặc biệt các hoạt động trải nghiệm, thực hành được chú trọng. Từ kinh nghiệm một số nước phát triển trên thế giới trong việc đưa di sản vào giảng dạy ở trường phổ thông là một trong những con đường đem lại hiệu quả giáo dục cao được các nhà khoa học công nhận và thực tiễn chứng minh. Trong đó, di tích lịch sử nói chung, di tích lịch sử quốc gia đặc biệt nói riêng thuộc di sản văn hóa vật thể, được coi là một nguồn sử liệu quý giá đã và đang được sử dụng ngày càng phổ biến trong quá trình dạy học lịch sử ở trường phổ thông hiện nay. 1.3. Hà Nội là địa phương sở hữu số lượng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt nhiều nhất trong cả nước, (chiếm khoảng 20%). Tiêu biểu là các di tích Cổ Loa, Hoàng Thành Thăng Long, Văn Miếu - Quốc Tử Giám, Khu lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ Tịch. Cụm di tích đền Ngọc Sơn và hồ Hoàn Kiếm, …Đây là những di sản quý báu có giá trị đặc biệt, thiêng liêng của vùng đất địa linh nhân kiệt, xứ kinh kỳ từ ngàn xưa đến nay. Đồng thời, được hình thành trong quá trình lịch sử, gắn liền với những nhân vật, sự kiện lịch sử cụ thể, quan trọng của đất nước. Do đó, mỗi di tích đều phản ánh bản sắc tâm hồn, bản lĩnh, khí phách của dân tộc, minh chứng cho những sự kiện, những chiến công oanh liệt của nhân dân ta trong suốt chiều dài lịch sử. 2 Với giá trị đặc biệt như vậy, việc khai thác và sử dụng các di sản văn hóa Việt Nam nói chung, các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội nói riêng với tư cách nguồn kiến thức sống động, là công cụ dạy học đa phương tiện, là môi trường học tập gắn liền thực tiễn … ngày càng trở nên cấp thiết đối với việc hình thành kiến thức lịch sử, nâng cao hiệu quả giáo dục, phát triển năng lực và bồi dưỡng phẩm chất, nhân cách tốt đẹp cho HS. Khai thác và sử dụng hiệu quả di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội sẽ là một đóng góp không nhỏ đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục, góp phần đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, phục vụ công cuộc xây dựng và phát triển đất nước hiện nay. 1.4. Nhận thức được tầm quan trọng của việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt nói chung, di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội nói riêng trong dạy học lịch sử, nhiều GV đã xây dựng nội dung và thiết kế các hình thức tổ chức dạy học và bước đầu mang lại hiệu quả tích cực. Tuy nhiên, thực tiễn việc khai thác và sử dụng các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường THPT hiện nay chưa phản ánh đầy đủ giá trị to lớn của di tích cũng như chưa đạt được hiệu quả giá dục như mục tiêu đề ra. Thực trạng này đặt ra yêu cầu cần phải nghiên cứu k lưỡng về lý luận, xác định nội dung, thiết kế hình thức và đề xuất các biện pháp khai thác và sử dụng hiệu quả hệ thống các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong quá trình dạy học bộ môn Lịch sử ở trường THPT hiện nay. Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi quyết định chọn vấn đề “Sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông" để làm đề tài luận án Tiến sĩ chuyên ngành Lí luận và Phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử, với mong muốn khai thác giá trị to lớn của nguồn sử liệu quý giá này vào dạy học lịch sử ở trường THPT. Qua đó, góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn trước yêu cầu đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục hiện nay. 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là quá trình sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT. Trong đó, tập trung vào các hình thức và biện pháp sử dụng. 2.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nội dung: Luận án không đi sâu nghiên cứu về di tích lịch sử nói chung, mà chỉ tập trung tìm hiểu việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam cho HS THPT (áp dụng trên cả nước). - Phạm vi điều tra, khảo sát thực tiễn được tiến hành tại một số trường THPT đại diện cho các vùng miền ở các tỉnh, thành trong phạm vi cả nước. - Phạm vi vận dụng: Luận án đi sâu nghiên cứu chương trình sách giáo khoa phần LS Việt Nam để đề xuất các hình thức sử dụng DTLSQGĐB tại Hà Nội trong DHLS ở trường THPT. Các biện pháp sư phạm tập trung chủ yếu trong giờ học nội khóa trên lớp. - Phạm vi thực nghiệm: Gồm thực nghiệm từng phần và toàn phần một số bài trong giờ học nội khóa và hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm ở một số trường THPT trên địa bàn Hà Nội và một số tỉnh ở phía Bắc. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở khẳng định vai trò của việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt 3 tại Hà Nội, luận án lựa chọn nội dung cơ bản, đề xuất hình thức và biện pháp sử dụng hiệu quả di tích lịch sử quốc gia đặc biệt ở Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT. Qua đó, góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện được mục đích trên, luận án tập trung giải quyết các nhiệm vụ sau: - Xây dựng cơ sở lý luận về sử dụng các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt trong dạy học lịch sử ở trường THPT thông qua tài liệu giáo dục học, tâm lý học và giáo dục lịch sử. - Khảo sát thực trạng việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong quá trình dạy học ở các trường THPT. - Tìm hiểu nội dung chương trình SGK lịch sử Việt Nam (hiện hành và chương trình mới) ở trường THPT. Qua đó, xác định nội dung cần khai thác và sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT. - Xác định các hình thức tổ chức dạy học và đề xuất các biện pháp sử dụng trực tiếp và gián tiếp các DTLSQGĐB tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường THPT. - Soạn giáo án và tiến hành thực nghiệm sư phạm từng phần, toàn phần những biện pháp sư phạm đã đề xuất để kiểm chứng tính khả thi của đề tài. 4. Cơ sở phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở phương pháp luận Cơ sở phương pháp luận của đề tài là lí luận của chủ nghĩa Mác - Lênin về nhận thức, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng về giáo dục và giáo dục lịch sử. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành, có sự tiếp cận, kế thừa thành tựu của nhiều ngành khoa học khác. Tuy nhiên, đề tài thuộc lĩnh vực khoa học giáo dục nên chúng tôi tập trung vào bốn nhóm phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau: - Nhóm phương pháp lý thuyết: Sưu tầm, phân tích, tổng hợp, khái quát hóa các tài liệu tâm lí học, giáo dục học, phương pháp dạy học, tài liệu giáo dục lịch sử, tài liệu lịch sử văn hóa, khảo cổ học liên quan trực tiếp đến đề tài; nghiên cứu chương trình, SGK phần lịch sử Việt Nam ở trường THPT. - Nhóm phương pháp thực tiễn: + Phương pháp quan sát: Quan sát hoạt động dạy và học lịch sử của GV, HS thông qua dự giờ, thăm lớp. + Điều tra bằng phiếu hỏi: Thông qua GV lịch sử và HS ở một số trường THPT nhằm thu thập thông tin về việc sử dụng các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong quá trình dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT. + Hỏi ý kiến chuyên gia: Về các vấn đề liên quan đến luận án, đặc biệt là hình thức và biện pháp sử dụng DTLSQGĐB tại Hà Nội trong DHLS ở trường THPT. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm: + Soạn bài và tiến hành thực nghiệm sư phạm từng phần và toàn phần ở một số trường trên địa bàn Hà Nội và một số tỉnh lân cận để khẳng định tính khả thi của những biện pháp sư phạm mà luận án đề xuất. - Phương pháp xử lý dữ liệu bằng toán thống kê: Sử dụng phần mềm SPSS để xử lý các dữ liệu điều tra thực tiễn và kết quả thực nghiệm sư phạm, làm cơ sở rút ra các kết luận khoa học và kiến nghị cho đề tài. 4 5. Giả thuyết khoa học Trong thực tiễn, việc sử dụng DTLSQGĐB tại Hà Nội trong DHLS ở trường THPT còn nhiều bất cập. Nếu GV xác định được nội dung di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội cần khai thác trong dạy học lịch sử Việt Nam và đề xuất được hình thức, biện pháp sử dụng phù hợp với điều kiện nhà trường, khả năng nhận thức của HS, sẽ góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn Lịch sử hiện nay. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài - Ý nghĩa khoa học Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần làm phong phú thêm lí luận về phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử nói chung, phương pháp sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội nói riêng trong quá trình dạy học bộ môn Lịch sử ở trường THPT. - Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của đề tài giúp GV biết sử dụng hiệu quả di tích lịch sử quốc gia đặc biệt vào dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT. Qua đó, góp phần nâng cao chất lượng môn học, đồng thời góp phần gìn giữ và phát huy những giá trị của các DTLSQGĐB ở Hà Nội. Kết quả nghiên cứu còn là tài liệu tham khảo cho GV, HS, sinh viên, học viên cao học và nghiên cứu sinh trong quá trình giảng dạy, học tập và nghiên cứu. 7. Đóng góp của Luận án - Làm sáng tỏ bản chất, giá trị của di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội, khẳng định tầm quan trọng của việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường THPT. - Khảo sát và đánh giá được thực trạng sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường THPT. - Xác định được nội dung kiến thức lịch sử Việt Nam cần sử dụng di tích và nội dung các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội cần khai thác trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT. - Đề xuất được các hình thức, biện pháp sử dụng các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường THPT. Qua đó, góp phần nâng cao chất lượng bộ môn Lịch sử hiện nay. 8. Cấu trúc của Luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, Luận án gồm bốn chương: Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài. Chương 2: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử ở trường THPT. Chương 3: Nội dung và hình thức sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT. Chương 4: Các biện pháp sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT. Thực nghiệm sư phạm. 5 Chương 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI DTLS nói chung, DTLSQGĐB tại Hà Nội nói riêng được nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu. Các nhà quản lý văn hoá thường tiếp cận theo hướng bảo tồn và phát triển các DTLS. Các nhà sử học tập trung nghiên cứu nguồn gốc hình thành, quá trình phát triển và giá trị của DTLS đối với dân tộc và nhân loại. Các nhà giáo dục lịch sử coi DTLS như một nguồn kiến thức khoa học, một phương tiện trực quan, một môi trường giáo dục lí tưởng đối với HS. Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài luận án, chúng tôi tiếp cận theo hai hướng sau: 1.1. Các công trình nghiên cứu về di tích lịch sử, di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội 1.1.1. Các công trình nghiên cứu về di tích lịch sử và di tích lịch sử quốc gia đặc biệt 1.1.1.1. Công trình của tác giả nước ngoài Trong việc nghiên cứu lịch sử, văn hóa, xã hội Việt Nam thời tiền thực dân, có một nguồn tư liệu phong phú, đa dạng và quan trọng đó là các tài liệu ghi chép và những chuyên khảo của các tác giả phương Tây. Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã xuất bản 6/10 tập thuộc bộ sách Việt Nam trong quá khứ: Tư liệu nước ngoài trong đó hai cuốn đáng chú ý là Tập du ký mới và kỳ thú về vương quốc Đàng Ngoài của Jean Baptiste Tavernier, dịch giả Lê Tư Lành. Nhà xuất bản Thế giới, 2005. Cuốn sách là những chuyên khảo, các bản thảo, tranh ảnh, bản đồ về xứ sở Đàng Ngoài với trung tâm là kinh thành Thăng Long của Đại Việt thế kỷ XVII – XVIII. Cuốn sách phác họa bức tranh toàn cảnh về tự nhiên, kinh thành, phố thị với những công trình văn hóa, phong tục, tập quán, tôn giáo của người Thăng Long xưa. Từ góc nhìn của những học giả phương Tây cho thấy họ rất quan tâm, thích thú, ngưỡng mộ nền văn hóa lâu đời Thăng Long, không chỉ thế, họ còn đem sự ngưỡng mộ đó quảng bá đến bạn bè thế giới. Mặc dù chưa đề cập trực tiếp đến DTLSQGĐB tại Hà Nội, nhưng cuốn sách là cơ sở để nhận thức về giá trị lịch sử - văn hóa Thăng Long và định hướng cho công tác giáo dục, bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống Thăng Long – Hà Nội trong nhà trường nói chung, DHLS nói riêng. Cuốn thứ hai trong bộ sách là Một chuyến du hành đến Đàng Ngoài năm 1688 của William Dampier, Nhà xuất bản Thế giới, 2011. Trong số những nhà du hành châu Âu đến thăm và mô tả về vương quốc Đàng Ngoài cuối thời trung đại, William Dampier được coi là một trong những nhà du hành vĩ đại nhất của thời đại. Chuyến du hành của ông tới Đàng Ngoài được thực hiện năm 1688, ngay sau khi ông vừa từ miền Tây Ấn vượt Thái Bình Dương sang phương Đông. W.Dampier đã kỳ công nghiên cứu, quan sát và học hỏi để viết nên cuốn du ký nổi tiếng. Cuốn sách gồm 5 nội dung chính: Chương I. Hành trình của W.Dampier từ Achin đến Malacca và Đàng Ngoài; Chương II. Điều kiện tự nhiên của Đàng Ngoài; Chương III. Về dân cư bản địa, phong 6 tục tập quán, tôn giáo và thương mại; Chương IV. Về chính quyền, những người cầm quyền, binh lính và quan lại; Chương V. Chuyến đi đến Tenan (Hải Ninh), hành trình đường bộ đến Kẻ Chợ và những sự kiện diễn ra trên đường đi. Đây là nguồn tư liệu quý giá về điều kiện tự nhiên, kinh tế, văn hóa, phong tục tập quán, tôn giáo, kinh tế, thương mại… của Đàng Ngoài thế kỷ XVII. Điều đặc biệt là trong cuốn sách có viết về những giao tiếp với chính quyền chúa Trịnh. Điều đó cho thấy sự kế thừa và tiếp nối của trung tâm quyền lực lớn nhất Đại Việt – Hoàng Thành - Thăng Long, một trong những di tích lịch sử quốc gia đặc biệt quan trọng. Cuốn sách cho thấy giá trị to lớn của vùng đất Kinh kì – nơi chứa đựng những giá trị tinh hoa của dân tộc Việt. Hippolyte Le Breton – một học giả người Pháp đã viết An Tĩnh cổ lục (Le vieux An - Tĩnh), Tập san Đô Thành hiếu cổ xuất bản năm 1936, sau này được NXB Nghệ An và Trung tâm văn hóa Đông Tây tái bản năm 2005 viết về lịch sử, văn hóa xứ Nghệ nói chung. Trong tác phẩm tác giả đã có phần riêng viết về các danh lam thắng tích xứ Diễn Châu và Vinh. Tác phẩm đã cho thấy sự quan tâm của những học giả nước ngoài trong bảo tồn và phát huy giá trị di sản Việt Nam, tạo động lực và nguồn cảm hứng cho nghiên cứu sinh trong quá trình nghiên cứu về DTLSQGĐB tại Hà Nội. 1.1.1.2. Công trình của tác giả trong nước Tác giả Nguyễn Đăng Duy – Trịnh Minh Đức trong cuốn Bảo tồn di tích lịch sử văn hóa, NXB Đại học văn hóa Hà Nội, 1993, đã khẳng định tầm quan trọng của DTLS văn hóa, coi đó là bộ mặt quá khứ của một dân tộc, là những di sản quý báu mà cha ông để lại. Đồng thời nhấn mạnh, việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị của DTLS văn hóa là trách nhiệm của toàn xã hội. Nhận định trên là cơ sở để chúng tôi khẳng định tầm quan trọng của việc sử dụng DTLS trong DHLS ở trường phổ thông. Trong cuốn Một số vấn đề về bảo tồn và phát triển di sản văn hoá dân tộc (NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1997) Hoàng Vinh đã nêu lên một hệ thống lý luận về DSVH dựa trên những quan niệm quốc tế. Trên cơ sở đó, bước đầu tác giả đã vận dụng nghiên cứu thực tiễn: tiến hành phân loại; đề xuất một số giải pháp bảo tồn, gìn giữ và phát huy DSVH dân tộc. Trong đó, nhấn mạnh kinh nghiệm từ Nhật Bản trong việc phát huy các giá trị văn hóa bằng việc đưa chúng thâm nhập vào đời sống cộng đồng, bảo tồn DSVH được nhấn mạnh trong nhận thức con người. DTLS là một bộ phận của DSVH nên kết quả của công trình nghiên cứu là những gợi ý quan trọng để nghiên cứu sinh vận dụng trong quá trình phân loại DTLS định hướng xác định hình thức, biện pháp sử dụng DTLSQGĐB tại Hà Nội trong DHLS ở trường THPT. Bộ sách Một con đƣờng tiếp cận di sản văn hoá Việt Nam gồm 07 tập, do Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch cùng với Cục Di sản văn hóa biên soạn từ 2005 - 2014 là tập hợp các công trình nghiên cứu của nhiều tác giả trên các tạp chí Di sản văn hóa. Trong đó, DSVH đã được tiếp cận nghiên cứu dưới nhiều góc độ khác nhau, góp phần hỗ trợ cho hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị văn hoá dân tộc. Bộ sách đã giải mã nhiều hiện tượng văn hoá, cung cấp phong phú những hiểu biết về hệ thống DSVH của dân tộc nói chung, DTLS nói riêng. Vì vậy, góp phần định hướng cho luận án lựa chọn những nội dung di tích phù hợp với việc sử dụng trong DHLS ở trường phổ thông. 7 Cuốn sách Con đƣờng tiếp cận di sản văn hoá Việt Nam của nhiều tác giả (NXB Văn hoá dân tộc, Hà Hội, 2014) gồm 04 phần, trong đó, các tác giả dành Phần 1 đề cập những vấn đề chung về DSVH, phần còn lại nghiên cứu sâu về DSVH phi vật thể, văn hóa vật thể và bảo tàng. Công trình đề xuất các giải pháp để bảo tồn và phát huy giá trị của di sản, trong đó có DTLSQGĐB với sự tham gia tích cực của cộng đồng. Đây là những gợi ý quý báu để luận án vận dụng linh hoạt trong quá trình xác định hình thức và biện pháp sử dụng DTLSQGĐB tại Hà Nội trong DHLS ở trường THPT. Cuốn Di sản văn hóa trong xã hội Việt Nam đƣơng đại của Nhiều tác giả (NXB Thế giới, 2014) được thực hiện với sự tài trợ của Viện Harvard Yenching. Các bài viết được tập hợp trong cuốn sách đã thể hiện những cách tiếp cận đa chiều về DSVH Việt Nam trong bối cảnh xã hội đương đại. Đó là sự vận động, biến đổi của DSVH với tác động của những biến chuyển về tình hình chính trị, kinh tế, xã hội; là quá trình hội nhập văn hoá, sáng tạo truyền thống, phục hồi DS, bảo tồn, khai thác DS trong bối cảnh mới. DSVH nói chung, DTLSQGĐB nói riêng là sợi dây kết nối giữa hiện tại với quá khứ lịch sử, với tác động của xã hội đương đại đã có sự vận động và thay đổi nhất định. Theo đó, cần có cách tiếp cận đa chiều để khai thác hợp lý và khoa học giá trị của DTLS trong dạy học bộ môn LS ở trường THPT. Vì vậy, cuốn sách có đóng góp thiết thực về lý luận và thực tiễn cho hướng nghiên cứu của đề tài luận án. Các công trình nghiên cứu trên có những con đường tiếp cận khác nhau, góp phần làm rõ cơ sở lý luận cho đề tài nghiên cứu. Đó là khái niệm di tích lịch sử văn hóa, di tích lịch sử quốc gia, di tích lịch sử quốc gia đặc biệt. Khẳng định giá trị quan trọng của di tích trong các lĩnh vực của cuộc sống - trong đó có lĩnh vực giáo dục - đào tạo, coi di tích lịch sử quốc gia đặc biệt là nguồn tài nguyên quý báu của quốc gia; gợi ý cách tiếp cận di tích lịch sử quốc gia đặc biệt đa chiều, nhấn mạnh việc cần thiết bảo tồn và phát huy giá trị của di tích. Đồng thời, bước đầu gợi ý một số định hướng trong việc phát huy giá trị di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội trong công tác giáo dục và đào tạo thế hệ trẻ. 1.1.2. Các công trình nghiên cứu về di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội 1.1.2.1. Công trình của tác giả nước ngoài Nghiên cứu về Thăng Long - Hà Nội nói chung, DTLSQGĐB tại Hà Nội nói riêng được sự quan tâm của nhiều nhà khoa học nước ngoài. Đặc biệt là các học giả Pháp, tiêu biểu là một số công trình sau: Cuốn Hanoi pendant la periode heroique 1873-1888 (Hà Nội giai đoạn 1873 – 1888) của André Masson. Ông vốn là nhân viên lưu trữ tại Sở Lưu trữ và Thư viện Đông Dương. Cuốn sách được in lần đầu vào năm 1929 bằng tiếng Pháp NXB P. Geuthner, Paris 1929, đã được Lưu Đình Tuân dịch ra tiếng Việt, NXB Hải Phòng, 2003. NXB Hà Nội tái bản năm 2009. Cuốn sách đã mô tả lại chi tiết những thay đổi của Hà Nội trong một thời kỳ lịch sử đặc biệt khi đô thị này chuyển mình từ thành thị phương Đông bao gồm thành lu phong kiến và các phường thợ thủ công sang một đô thị theo kiểu Âu châu dưới sự kiểm soát của chính quyền thực dân Pháp. Lời tựa cho cuốn sách của Paul Boudet, Giám đốc Sở Lưu trữ và Thư viện Đông Dương "... những trang dành cho thành Hà Nội biện minh đầy đủ cho đề nghị xếp hạng lịch sử cho 8 những vết tích cuối cùng của tường lu . Tương tự, những chi tiết chính xác về các khu khác, là những lập luận vững chắc nhất để ngăn chặn sự lấn chiếm các công trình hiện đại vào mảnh đất gắn với nhiều kỷ niệm" [1, tr.3]. Mặc dù cuốn sách không đề cập trực tiếp đến các DTLSQGĐB tại Hà Nội, nhưng kết quả của công trình là những gợi ý quan trọng cho tác giả nghiên cứu cơ sở lí luận của đề tài. Hanoï - Le cycle des metamorphoses (Hà Nội - Chu kỳ của những đổi thay), thuộc Tập san nghiên cứu kiến trúc đô thị và xã hội do Pierre Clément và Nathalie Lancret (cb) thuộc dự án Đào tạo chuyên ngành đô thị Hà Nội, hợp tác giữa Hội đồng vùng Ile-de-France với UBND TP. Hà Nội, người dịch Mạc Thu Hương, Trương Quốc Toàn, NXB Khoa học và K thuật - Hà Nội, 2003. Sách là tập hợp các bài viết có giá trị của 22 tác giả đến từ các trung tâm nghiên cứu nổi tiếng của Pháp và Viện Viễn Đông Bác Cổ. Nội dung quyển sách đi sâu tìm hiểu về di sản và hình thái đặc trưng của thành phố. Đặc biệt là hệ thống bản đồ sớm nhất về Hà Nội. Điểm rất có giá trị là hầu như tất cả các bản đồ và bản vẽ của người Pháp chú thích rất chi tiết về người thực hiện. Đây là một trong những cuốn sách giá trị nhất về Hà Nội những năm gần đây. Vì vậy, giúp chúng tôi có nhận thức tổng quát khi nghiên cứu về các DTLSQGĐB tại Hà Nội. Cuốn Famous communal houses and temples in Thăng Long - Hà Nội của Ban chỉ đạo quốc gia kỉ niệm 1000 năm Thăng Long – Hà Nội, Lê Thanh Hương, Nguyễn Thu Hà dịch, NXB Thế giới, 2009. Sách giới thiệu về lịch sử, đặc điểm nghệ thuật kiến trúc các ngôi đình, đền ở Việt Nam. Đặc biệt, đi sâu tìm hiểu những nét riêng biệt của các ngôi đình, đền ở Hà Nội xưa. Đây là nguồn tư liệu quý để chúng tôi tham khảo trong quá trình lựa chọn nội dung DTLSQGĐB tại Hà Nội trong DHLS. Như vậy, các công trình nghiên cứu của các học giả Pháp đã đề cập đến nhiều lĩnh vực khác nhau của Hà Nội trong một khoảng thời gian dài, giúp cho người đọc có cái nhìn tổng quan về lịch sử phát triển của Hà Nội. Mặc dù không trực tiếp đề cập đến những DTLS của Hà Nội nhưng đó là những gợi ý đầu tiên cho chúng tôi trong quá trình khảo cứu nguồn tư liệu về DTLSQGĐB tại Hà Nội, đặt cơ sở cho việc nghiên cứu cơ sở lí luận của đề tài. 1.1.2.2. Công trình của tác giả trong nước Nghiên cứu về DTLS nói chung, DTLS tại Hà Nội nói riêng, thu hút được nhiều nhà khoa học trong nước tham gia, tiêu biểu là Cuốn Thăng Long - Hà Nội Thƣ mục chọn lọc - Catalogue sélectif rất đồ sộ với 754 trang nhân dịp kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội do Phan Thị Kim Dung, Chu Tuyết Lan (chủ biên), NXB Thư viện Quốc gia Việt Nam, 2010. Ở phần phụ lục của bộ sách này có các tư liệu quý do các học giả người Pháp viết vào các giai đoạn khác nhau trong lịch sử. Cuốn sách cũng cung cấp cho bạn đọc nguồn tư liệu phản ánh bức tranh toàn cảnh về Thăng Long - Hà Nội trên các lĩnh vực lịch sử, địa lý, kinh tế, chính trị, văn hóa và xã hội, nhằm cung cấp thông tin toàn diện về quá trình hình thành, xây dựng, bảo vệ, hội nhập và phát triển của Thăng Long - Hà Nội trong suốt chiều dài 1000 năm lịch sử. Sách cũng dành một phần viết về Văn hóa vật thể, đây thực sự là nguồn tư liệu quý giá cho luận án trong quá trình xác định bản chất và nội dung của DTLSQGĐB tại Hà Nội. 9 Cuốn sách Văn Bia Quốc Tử Giám, Hà Nội do Đỗ Văn Ninh biên soạn, NXB Văn hóa Thông tin, năm 2001 với nội dung 651 trang gồm hai phần: Phần 1: Lịch sử xây dựng và phát triển di tích Quốc Tử Giám (Hà Nội). Phần 2: 82 tấm bia Tiến sĩ. Cuốn sách xuất bản đúng dịp cả nước kỷ niệm 1000 năm Thăng Long – Hà Nội, cũng là cơ sở cho tác giả luận án xác định các nội dung DTLSQGĐB tại Hà Nội có thể và cần khai thác trong DHLS ở trường THPT hiệu quả. Nhà xuất bản Thông Tấn xuất bản cuốn Di tích Văn Miếu - Quốc Tử Giám của Trần Mạnh Thường (2/2004), cung cấp cho người đọc những thông tin ngắn gọn về giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật kiến trúc của di tích. Đồng thời, giới thiệu đôi nét về nền giáo dục dưới các triều đại phong kiến Việt Nam. Đặc biệt là nghiên cứu về 82 bia đá Tiến sĩ trong Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Cuốn sách chỉ 74 trang nhưng phản ánh khá đầy đủ, súc tích và hấp dẫn, đặc biệt phù hợp với người nước ngoài khi đến thăm khu di tích và đối tượng là HS phổ thông. Đây cũng là một nguồn tài liệu có giá trị cho luận án tham khảo để chọn lọc những nội dung tiêu biểu nhất của di tích Văn Miếu – Quốc Tử Giám phục vụ cho quá trình DHLS ở trường THPT. Cuốn Di tích lịch sử văn hóa Hà Nội của tác giả Hà Nguyễn, NXB Thông tin và truyền thông, năm 2010 được xuất bản bằng Tiếng Việt và Tiếng Anh (do Châu Quốc Hùng dịch). Qua những trang viết, Thăng Long – Đông Đô – Hà Nội hiện lên qua các di tích lịch sử - văn hóa – biểu tượng của sức sống nội tại, một quá khứ vàng son của phẩm chất, đặc trưng cho con người Hà Nội. Cuốn sách đã giới thiệu được bốn di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội, đó là khu di tích Cổ Loa, Văn Miếu – Quốc Tử Giám, chùa Thầy, khu di tích đền Sóc – chùa Non Nước, góp phần quảng bá vẻ đẹp cổ kính của Hà Nội đến bạn bè quốc tế. Tác phẩm là một tư liệu quý cho tác giả luận án chọn lọc nội dung của DTLSGQĐB tại Hà Nội để phục vụ cho quá trình giảng dạy LS ở trường THPT. Tác giả Đinh Ngọc Bảo (chủ biên) trong cuốn Một số di tích lịch sử văn hóa Việt Nam. Dùng trong nhà trƣờng, NXB ĐHSP (2012), đã sưu tầm và sắp xếp thành hệ thống các di tích lịch sử văn hóa theo tỉnh. Trong phần viết về Hà Nội, đã giới thiệu mười bảy di tích lịch sử văn hóa tiêu biểu. Trong số đó, giới thiệu được 6 DTLSQGĐB tại Hà Nội gồm Chùa Thầy và khu núi đá Sài Sơn; đền Ngọc Sơn và khu vực hồ Hoàn Kiếm; Hoàng Thành Thăng Long; Khu di tích Phủ Chủ Tịch; Khu di tích Phù Đổng, Gia Lâm; thành Cổ Loa; Văn Miếu – Quốc Tử Giám. Với cách viết súc tích, ngắn gọn, dễ hiểu nhưng khá đầy đủ thông tin, từ lịch sử tên gọi, quá trình hình thành khu di tích, đặc điểm nổi bật, giá trị của di tích,…Đó là nguồn tư liệu hữu ích giúp tác giả luận án xác định và chọn lựa nội dung tiêu biểu của DTLSQGĐB tại Hà Nội trong DHLS ở trường THPT. Phan Văn Các, Trần Ngọc Vương cho ra mắt bạn đọc cuốn sách Di sản văn chƣơng Văn Miếu - Quốc Tử Giám, NXB Hà Nội, 2010 trong dịp kỷ niệm đại lễ ngàn năm Thăng Long – Hà Nội. Tác giả khẳng định giá trị to lớn của DTLSQGĐB Văn Miếu - Quốc Tử Giám.. Bởi vì, đây là nơi gìn giữ và tôn vinh đạo học, lưu giữ và thể hiện đặc sắc nhất những giá trị nổi bật của nền văn hiến Việt Nam. Với bề dày lịch sử và chiều sâu văn hóa, Văn Miếu - Quốc Tử Giám là nơi lưu giữ rất nhiều những “di văn”, trong đó có 82 tấm bia đề danh tiến 10 sĩ được UNESCO công nhận là di sản tư liệu thế giới. Cuốn sách không chỉ là nguồn tư liệu phong phú phản ánh các giai đoạn lịch sử của dân tộc, mà còn là bức tranh sinh động về việc tuyển dụng và đào tạo nhân tài độc đáo ở Việt Nam, thể hiện tư tưởng trị quốc dựa vào nhân tài của cha ông ta. Cuốn sách là nguồn tài liệu tốt cho công tác nghiên cứu và giảng dạy lịch sử. Đồng thời, là cơ sở để luận án khẳng định giá trị của DTLS và xác định nội dung DTLSQGĐB tại Hà Nội trong quá trình DHLS ở trường phổ thông. Nhiều bài viết của cơ quan bảo tồn di sản và nhà khoa học đã đề cập đến những khía cạnh khác nhau của các di tích lịch sử quốc gia đặc biệt tại Hà Nội, tiêu biểu như: Bài viết Giới thiệu di tích lịch sử Hà Nội tại Phòng bảo tồn bảo tàng, Sở Văn hoá - Thông tin Hà Nội, 1971 (tr.16), giới thiệu những nét chính về sự tích, lịch sử xây dựng, trùng tu, kiến trúc của một số di tích lịch sử tiêu biểu của Hà Nội như Thành Cổ Loa, Đền Hai Bà Trưng, Đền Quan Thánh, Chùa Một Cột, Đền Voi Phục, Chùa Láng, Chùa Trấn Quốc, Chùa Liên Phái, Chùa Bộc, Khu Đống Đa, Hồ Hoàn Kiếm và Đền Ngọc Sơn, Đền Phù Đổng. Những kiến thức tổng hợp về những khu di tích này giúp tác giả luận án có cái nhìn khái quát về các DTLSQGĐB tại Hà Nội, làm cơ sở để lựa chọn nội dung tiêu biểu của DTLSQGĐB tại Hà Nội phục vụ cho việc khai thác và sử dụng hiệu quả trong quá trình DHLS ở trường THPT. Bài viết Một số kiến trúc xƣa của Thăng Long - Hà Nội của Nguyễn Du Chi, Tạp chí Văn hoá dân gian, 1983, số 3- 4 đã giới thiệu một số công trình kiến trúc cổ của Thăng Long - Hà Nội. Trong đó, có DTLSQGĐB tại Hà Nội như: Văn Miếu - Quốc Tử Giám; chùa Tây Phương (xã Thạch Xá, huyện Thạch Thất). Những nghiên cứu của bài viết khẳng định giá trị lịch sử - văn hóa của những công trình này. Đó là nguồn tư liệu quan trọng giúp chúng tôi trong quá trình xác định bản chất, nội dung và dự kiến cách thức khai thác trong quá trình DHLS ở trường THPT. Trong Tạp chí Khảo cổ với chủ đề Những phát hiện mới về khảo cổ học năm 1987- 1988 có bài viết của Bùi Thiết về Cấu trúc mặt bằng thành Thăng Long thế kỷ XV - thế kỷ XVIII, trình bày cấu trúc mặt bằng thành Thăng Long thế kỷ XV - thế kỷ XVIII, dựa vào hệ thống tài liệu chữ viết, địa danh, bản đồ, tài liệu khảo cổ học. Đặc biệt là dựa vào hệ thống thoát nước lộ thiên của khu di tích là cơ sở quan trọng và tin cậy để dựng lại được cấu trúc thành Thăng Long. Những nghiên cứu mới về khảo cổ học là cơ sở khoa học để khẳng định giá trị lịch sử - văn hóa của Hoàng Thành Thăng Long – một trong những DTLSQGĐB tiêu biểu nhất của Hà Nội cần khai thác và đưa vào giảng dạy trong môn Lịch sử ở nhà trường phổ thông phù hợp và hiệu quả. Bài viết “Di tích lịch sử - văn hoá trong khu phố cổ và xung quanh hồ Hoàn Kiếm - Hà Nội” của Trần Thanh Tùng - Nguyễn Doãn Văn, trên trang http://thegioidisan.vn/vi/cacdi-tich-xung-quanh-ho-hoan-kiem.html cho người đọc hình dung đầy đủ về không gian lịch sử - văn hóa Hồ Hoàn Kiếm gồm: đền Bà Kiệu, Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục, Hội Khai Trí Tiến Đức, Khu tưởng niệm Vua Lê, đình Nam Hương, tháp Báo Thiên, cụm di tích đình - đền - chùa Vũ Thạch, tháp Hòa Phong, Tượng đài vua Lý Thái Tổ. Đặc biệt, Hồ Gươm là nền cảnh và tháp Rùa là di tích điểm nhấn quan trọng góp vào sự đa dạng, hấp dẫn của quần thể di tích lịch sử - văn hóa quanh Hồ Gươm. Đó là một gợi ý quan trọng để tác giả luận 11 án xác định địa điểm tổ chức hoạt động trải nghiệm cho HS trong hoạt động tham quan ngoại khóa khi tiến hành thực nghiệm sư phạm cho luận án. Bài viết Hoàng thành Thăng Long những phát hiện mới của khảo cổ học của Đào Hùng, đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, Số 1, năm 2004, đã giới thiệu những phát hiện mới trong quá trình khai thác khảo cổ học ở khu Hoàng thành Thăng Long, thông qua những hiện vật thu được ở khu 18 Hoàng Diệu. Tác giả khẳng định, Hoàng thành Thăng Long là phát hiện mới, có giá trị khoa học đặc biệt quan trong của ngành Khảo cổ học nước nhà. Bởi vì, nơi đây là bằng chứng lưu giữ thời kì phát triển rực rỡ của chế độ phong kiến Đại Việt, với những hiện vật phản ánh nét đặc trưng của các triều đại Lý – Trần – Lê sơ. Đó là nguồn tư liệu gốc quý giá giúp NCS hiểu được giá trị, cũng như xác định nội dung và hình thức sử dụng khu di tích này vào dạy học bộ môn LS ở trường THPT phù hợp và hiệu quả. Một số Luận án Tiến sĩ đã nghiên cứu về lịch sử Hà Nội và các di tích lịch sử - văn hóa tại Hà Nội, nổi bật trong số đó là: Luận án phó tiến sĩ Sử học của Nguyễn Thừa Hỷ với đề tài Thăng Long - Hà Nội thế kỷ XVII - XVIII – XIX, (1982) tập trung nghiên cứu sự chuyển biến về kinh tế, xã hội của Hà Nội trong các thế kỷ XVII, XVIII, XIX. Đồng thời, đánh giá vai trò của nhà nước phong kiến trong kết cấu kinh tế - xã hội Việt Nam. Tuy luận án không trực tiếp đề cập đến từng DTGQĐB tại Hà Nội, nhưng những nghiên cứu của tác giả là gợi ý để NCS có sự nhận thức khái quát về tiến trình phát triển của Thăng Long – Hà Nội trong suốt chiều dài của lịch sử dân tộc Việt Nam, làm cơ sở để lựa chọn những DTLSQGĐB tại Hà Nội trong quá trình DHLS ở trường THPT. Luận án phó tiến sĩ Lịch sử của Nguyễn Doãn Huân với đề tài Lịch sử khu di tích Cổ Loa, (1997) tập trung nghiên cứu về khu di tích lịch sử thành Cổ Loa trên các bình diện lịch sử, văn hoá trải qua các thời kỳ trước An Dương Vương và thời kỳ sau An Dương Vương. Thành công của tác giả giúp cho NCS hiểu được sâu sắc giá trị lịch sử - văn hóa của DTLSQGĐB Cổ Loa. Từ đó, định hướng cho tác giả trong việc xác định nội dung và hình thức khai thác, sử dụng khu di tích này hiệu quả trong quá trình DHLS ở trường THPT dưới các hình thức khác nhau. Những di vật thời Tây Sơn ở Hà Nội (tƣợng, bia đá, sắc phong) là luận án phó tiến sĩ Khảo cổ học của Nguyễn Văn Hùng (1996). Tác giả đi sâu phân loại, mô tả và nhận xét về 3 nhóm di vật thời Tây Sơn như tượng, bia đá, sắc phong. Qua đó, tìm hiểu đặc trưng của những di vật, đánh giá giá trị của chúng đối với dân tộc và bước đầu lý giải tính phát triển tất yếu và tính kế thừa có quy luật của chúng. Đây là nguồn tư liệu gốc đặc biệt, gắn liền với phong trào Tây Sơn và triều đại Tây Sơn (thế kỷ XVIII), nên có giá trị khoa học to lớn trong công tác nghiên cứu và giảng dạy lịch sử. Đồng thời, cũng là nguồn sử liệu quý để NCS sử dụng trong quá trình làm luận án. Như vậy, những công trình nghiên cứu trên có những con đường tiếp cận khác nhau về DTLSQGĐB tại Hà Nội ở những khía cạnh khác nhau, như tìm hiểu nguồn gốc, lịch sử hình thành, phát triển, đánh giá thực trạng và bước đầu xác định giá trị của di tích trên một số lĩnh vực văn hoá, lịch sử, xã hội... Kết quả nghiên cứu của các công 12 trình là nguồn tài liệu quan trọng về nội dung DTLSQGĐB tại Hà Nội, là cơ sở để chúng tôi lựa chọn và sử dụng trong từng bài học cụ thể trong quá trình DHLS ở trường THPT. Mặc dù các công trình nghiên cứu trên không đề cập nhiều đến việc khai thác, sử dụng DTLSQGĐB tại Hà Nội trong quá trình DH, nhưng đã góp phần quan trọng định hướng cho chúng tôi khi viết cơ sở lý luận của đề tài. Đó là làm rõ khái niệm DTLS, DTLSQGĐB, khẳng định giá trị quan trọng của DTLSQGĐB tại Hà Nội trong các lĩnh vực của cuộc sống, trong đó có lĩnh vực giáo dục - đào tạo. Vì thế, việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị của chúng là nhiệm vụ chính trị qua trọng đối với toàn xã hội nói chung, trong DH bộ môn LS ở trường THPT nói riêng. 1.2. Các công trình nghiên cứu về sử dụng di tích trong dạy học nói chung, di tích lịch sử trong dạy học lịch sử nói riêng ở trƣờng phổ thông Chúng tôi tiếp cận các công trình dưới góc độ DTLSQG là một phương tiện trực quan, là một nguồn kiến thức cơ bản, là môi trường học tập quan trọng đối với HS trong quá trình dạy học bộ môn lịch sử ở trường THPT. 1.2.1. Các công trình nghiên cứu về lí luận dạy học 1.2.1.1. Công trình nghiên cứu của các tác giả nước ngoài Tác giả M.Crugiắc trong cuốn Phát triển tƣ duy HS nhƣ thế nào, NXB Moscow, 1976 (Tài liệu dịch lưu trữ tại thư viện ĐHSP Hà Nội) đã khẳng định, phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan là phương pháp tốt nhất đem lại sự phát triển tư duy cho HS. DTLS lại là một loại đồ dùng trực quan đặc biệt có ích trong phát triển tư duy HS. Vì vậy, kết quả nghiên cứu của công trình là những gợi ý để chúng tôi xác định các biện pháp sử dụng DTLSQGĐB tại Hà Nội để phát triển kĩ năng tư duy của HS trong quá trình học tập bộ môn LS ở trường THPT. Aleexep (chủ biên) trong cuốn Phát triển tƣ duy HS, NXB Moscow, năm 1976, (Tài liệu dịch lưu trữ tại thư viện ĐHSP Hà Nội) nhấn mạnh, công tác tham quan, học tập tại di tích lịch sử văn hóa là một hoạt động quan trọng trong nhà trường đó là một phương thức dạy cho HS đọc cuốn sách của cuộc sống. Là một nghiên cứu có ý nghĩa khoa học giúp các nhà giáo dục nói chung, NCS nói riêng trong quá trình xác định được các nguyên tắc, phương pháp và hình thức học tập tại di tích lịch sử cho HS trong DHLS ở trường THPT. I.F.Kharlamov trong cuốn Phát huy tính tích cực học tập của HS nhƣ thế nào, NXBGD Hà Nội, 1978 Nguyễn Ngọc Quang và Trần Thị Trang dịch khẳng định, tác dụng của đồ dùng trực quan kết hợp với lời nói sinh động đem lại hiệu quả cao trong việc dạy học. Sử dụng đồ dùng trực quan giúp HS thấy được bản chất của các đối tượng, kích thích sự ham tìm hiểu, khám phá của HS. Ông nhấn mạnh, hoạt động tự học và việc tham gia khám phá kiến thức một cách chủ động của HS trong quá trình học tập giữ vai trò quan trọng trong việc nâng cao tính tích cực hoạt động trí tuệ của HS. Những nhận định của tác giả là cơ sở để chúng tôi khẳng định giá trị to lớn của DTLSQGĐB – một loại hình đặc biệt của đồ dùng trực quan. Đồng thời, là cơ sở để xác định các biện pháp sử dụng DTLSQGĐB trong quá trình DHLS ở trường THPT theo nguyên tắc phát huy tính tích cực của HS.