Tài liệu Luận văn biện pháp nâng cao hiệu quả hoạt động hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4 5 tuổi

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI LA THỊ HẢI YẾN BIỆN PHÁP HÌNH THÀNH BIỂU TƯỢNG HÌNH DẠNG CHO TRẺ 4-5 TUỔI THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG NGOÀI TRỜI Chuyên ngành: Giáo dục học (Giáo dục mầm non) Mã số: 60.14.01.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Đỗ Thị Minh Liên Hà Nội - 2017 LỜI CẢM ƠN Bằng lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm ơn giảng viên PGS.TS. Đỗ Thị Minh Liên – Người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ em trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Em xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu, phòng quản lí sau đại học cùng toàn thể các thầy cô giáo trong hội đồng bảo vệ luận văn thạc sĩ đã chỉ dẫn, giúp đỡ, tạo điều kiện cho em trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và bảo vệ luận văn của mình. Tôi xin chân thành cảm ơn sự hợp tác của các Trường mầm non trên địa bàn thành phố Châu Đốc, tỉnh An Giang đã tạo điều kiện thuận lợi giúp tôi tiến hành nghiên cứu và thực nghiệm để hoàn thành luận văn. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã đồng hành, khích lệ, động viên giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và vững bước trên con đường khoa học. Hà Nội, tháng 10 năm 2017 Tác giả La Thị Hải Yến BẢNG VIẾT TẮT BT Biểu tượng BTHD Biểu tượng hình dạng ĐC Đối chứng DH Dạy học GV Giáo viên GVMN Giáo viên mầm non HĐ Hoạt động HĐNT Hoạt động ngoài trời HD Hình dạng MG Mẫu giáo MN Mầm non TBC Trung bình cộng TN Thực nghiệm MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................. 1 1. Lý do nghiên cứu đề tài ................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 2 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu .............................................................. 2 4. Giả thuyết khoa học ...................................................................................... 2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 3 6. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................... 3 7. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 3 8. Những đóng góp mới của đề tài .................................................................... 4 9. Cấu trúc của luận văn .................................................................................... 4 PHẦN NỘI DUNG .......................................................................................... 5 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA BIỆN PHÁP HÌNH THÀNH BIỂU TƯỢNG HÌNH DẠNG CHO TRẺ 4-5 TUỔI THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG NGOÀI TRỜI .............................................. 5 1.1. Vài nét về lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................... 5 1.1.1. Các công trình nghiên cứu sự hình thành BTHD cho trẻ mẫu giáo của các nhà Tâm lí – Giáo dục nước ngoài ............................................................. 5 1.1.2. Các công trình nghiên cứu về sự hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ mẫu giáo của các nhà Tâm lí – giáo dục trong nước .................................. 7 1.2. Cơ sở lí luận của việc hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi thông qua hoạt động ngoài trời ....................................................................... 11 1.2.1. Một số khái niệm cơ bản ....................................................................... 11 1.2.2. Đặc điểm phát triển biểu tượng hình dạng của trẻ mẫu giáo nói chung và trẻ 4-5 tuổi nói riêng ................................................................................... 14 1.2.3. Quá trình dạy học nhằm hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi ở trường mầm non .................................................................................... 19 1.2.4. Hoạt động ngoài trời với việc hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi ở trường mầm non ............................................................................. 21 1.3. Cơ sở thực tiễn của việc hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi thông qua hoạt động ngoài trời ....................................................................... 25 1.3.1. Khách thể điều tra ............................................................................... 25 1.3.2. Nội dung điều tra .................................................................................. 26 1.3.3. Kết quả điều tra ..................................................................................... 26 Nhiệm vụ hình thành BTHD cho trẻ 4 - 5 tuổi. ................................................. 27 1.3.3. Thực trạng mức độ hình thành BTHD của trẻ 4-5 tuổi......................... 34 Tiểu kết chương 1 .......................................................................................... 38 CHƯƠNG 2: ĐỀ XUẤT MỘT SỐ BIỆN PHÁP HÌNH THÀNH BIỂU TƯỢNG HÌNH DẠNG CHO TRẺ 4-5 TUỔI THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG NGOÀI TRỜI ................................................................................... 39 2.1. Nguyên tắc xây dựng một số biện pháp hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi thông qua hoạt động ngoài trời .............................................. 39 2.1.1. Nguyên tắc 1: Dựa vào nội dung chương trình hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi ở trường mầm non ................................................ 39 2.1.3. Nguyên tắc 3: Dựa vào mục tiêu phát huy tính tích cực, độc lập của trẻ trong quá trình tham gia các hoạt động nhận biết hình dạng ........................ 41 2.1.4. Nguyên tắc 4: Dựa vào lợi thế của HĐNT để xây dựng biện pháp hình thành BTHD cho trẻ 4-5 tuổi thông qua HĐNT ............................................. 42 2.2.4. Biện pháp 4: Lồng ghép nội dung hình thành BTHD vào các trò chơi tự chọn của trẻ ...................................................................................................... 56 2.2.5. Biện pháp 5: Giáo viên tạo tình huống có vấn đề nảy sinh trong HĐNT nhằm hình thành BTHD cho trẻ ...................................................................... 60 2.4. Những điều kiện sử dụng các biện pháp hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi thông qua hoạt động ngoài trời .............................................. 66 * Tiểu kết chương 2........................................................................................ 69 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM MỘT SỐ BIỆN PHÁP HÌNH THÀNH BIỂU TƯỢNG HÌNH DẠNG CHO TRẺ 4-5 TUỔI THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG NGOÀI TRỜI ...................................................................... 70 3.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................. 70 3.2. Nội dung thực nghiệm .............................................................................. 70 3.3. Thời gian tổ chức thực nghiệm ................................................................ 70 3.4. Mẫu thực nghiệm ..................................................................................... 70 3.5. Điều kiện để tiến hành thực nghiệm ........................................................ 71 3.4. Các tiêu chí và thang đánh giá kết quả thực nghiệm ............................... 71 3.5. Cách tiến hành thực nghiệm..................................................................... 72 3.5.1. Giai đoạn 1: Thực nghiệm điều tra: Chúng tôi kiểm tra mức độ hình thành BTKT của trẻ ở 2 nhóm TN và ĐC trước khi tiến hành tác động. ....... 72 3.5.2. Giai đoạn 2: Thực nghiệm tác động: ..................................................... 72 3.5.3. Giai đoạn 3: Thực nghiệm kiểm tra: .................................................... 72 3.6. Chuẩn bị cho thực nghiệm ....................................................................... 72 3.6.1. Hướng dẫn GV thực nghiệm ................................................................. 72 3.6.2. Cách lấy số liệu và kĩ thuật đo .............................................................. 73 3.7. Phân tích kết quả thực nghiệm ................................................................. 75 3.7.1. Kết quả đo trước thực nghiệm tác động ................................................ 75 3.7.2. Kết quả đo sau thực nghiệm tác động ................................................... 77 Tiểu kết chương 3........................................................................................... 86 PHẦN KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .......................................................... 87 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 90 PHỤ LỤC ........................................................................................................ 1 DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của việc hình thành BTHD cho trẻ 4 - 5 tuổi qua HĐNT ................................................ 26 Bảng 1.2: Nhận thức của giáo viên về nhiệm vụ hình thành BTHD cho trẻ 4 - 6 tuổi. ............................................................................................. 27 Bảng 1.3. Mức độ sử dụng các biện pháp nhằm hình thành BTHD cho trẻ 4-5 tuổi thông qua HĐNT ................................................................. 30 Bảng 1.4: Những khó khăn thường gặp khi tổ chức HĐNT nhằm hình thành BTHD cho trẻ 4 - 5 tuổi. ................................................................... 33 Bảng 1.5. Mức độ hình thành BTHD của trẻ 4-5 tuổi ............................... 36 Bảng 3.1. Mức độ hình thành BTHD của trẻ nhóm ĐC và nhóm TN trước TN tác động ...................................................................................... 76 Bảng 3.2: Mức độ hình thành BTHD của trẻ nhóm ĐC và nhóm TN sau TN tác động ............................................................................................ 78 Bảng 3.3: Kiểm định kết quả TN của trẻ nhóm TN và nhóm ĐC sau TN tác động ................................................................................................. 81 Bảng 3.4: Mức độ hình thành BTHD của trẻ nhóm TN trước và sau TN tác động ................................................................................................. 82 Bảng 3.5: Mức độ hình thành BTHD của trẻ nhóm ĐC trước và sau TN tác động ................................................................................................. 83 Bảng 3.6: Bảng kiểm định hiệu quả TN của nhóm TN và nhóm ĐC trước và sau TN tác động ........................................................................... 85 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Mức độ hình thành BTHD của trẻ nhóm ĐC và nhóm TN trước TN tác động (tính theo %)............................................................. 77 Biểu đồ 3.2: Mức độ hình thành BTHD của trẻ nhóm TN và nhóm ĐC sau TN tác động (tính theo %) ................................................................... 80 Biểu đồ 3.4: Mức độ hình thành BTHD của trẻ nhóm TN trước và sau TN tác động ............................................................................................... 82 Biểu đồ 3.5: Mức độ hình thành BTHD của trẻ nhóm ĐC trước và sau TN tác động ............................................................................................... 84 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do nghiên cứu đề tài Bậc học mầm non là bậc học đầu tiên trong hệ thống giáo dục quốc dân với mục tiêu: “Giúp trẻ phát triển về thể chất, trí tuệ, tình cảm, thẩm mỹ, hình thành những yếu tố đầu tiên của nhân cách, chuẩn bị cho trẻ vào lớp 1”. Nhiệm vụ mà giáo dục mầm non đặt ra là phải phát triển toàn diện cho trẻ. Trong đó, phát triển nhận thức là một nhiệm vụ quan trọng trong quá trình giáo dục hiện nay. Ở trường mầm non, hoạt động cho trẻ làm quen với toán, đặc biệt là việc hình thành biểu tượng hình dạng giữ vai trò quan trọng đối với sự phát triển nhận thức và có ý nghĩa to lớn trong cuộc sống của trẻ. Với trẻ 4-5 tuổi, việc hình thành biểu tượng hình dạng giúp trẻ nhận biết chính xác các hình hình học và hình dạng của các đối tượng xung quanh trẻ, từ đó phát triển khả năng ở trẻ sử dụng cấc hình hình học như hình mẫu nhằm xác định hình dạng của các vật xung quanh. Thông qua đó trẻ có khả năng vận dụng kiến thức vào những tình huống thực tế nhằm giải quyết các vấn đề trong cuộc sống và là cơ sở cho việc hình thành biểu tượng hình dạng ở giai đoạn tiếp theo. Trẻ mầm non rất thích được hoạt động ngoài trời. Khi tham gia hoạt động này thì trẻ được trải nghiệm rất nhiều với môi trường xung quanh, với các hoạt động mà trẻ yêu thích: Làm thí nghiệm, chơi các trò chơi, chơi với các đồ chơi ngoài trời… Sử dụng hoạt động ngoài trời để nâng cao hiệu quả trong việc hình thành các biểu tượng toán học nói chung và hình thành biểu tượng về hình dạng cho trẻ mầm non nói riêng là một trong những biện pháp giáo dục tích hợp hiệu quả. Thông qua hoạt động ngoài trời thì trẻ được chơi hết mình theo nhu cầu và hứng thú, và qua đây, việc hình thành cũng như phát triển biểu tượng về hình dạng trở nên nhẹ nhàng và rất hiệu quả. Hoạt động hình thành biểu tượng về hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi ở trường mầm non sẽ đạt hiệu quả cao hơn nếu người giáo viên biết kết hợp với các 1 hoạt động khác nhằm làm cho tiết học trở nên hấp dẫn và thú vị hơn. Với những phân tích ở trên thì hoạt động ngoài trời là một hoạt động thích hợp trong việc hình thành cũng như phát triển biểu tượng hình dạng cho trẻ mẫu giáo 4-5 tuổi. Cho đến nay thì giáo viên mầm non cũng đã quan tâm đến việc sử dụng hoạt động ngoài trời nhằm củng cố và phát triển biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi, nhưng trên thực tế thì hiệu quả chưa cao, giáo viên chưa biết tận dụng hết thế mạnh của các hoạt động ngoài trời trong việc hình thành và phát triển biểu tượng hình dạng cho trẻ. Chính những lí do trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài “Biện pháp hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi thông qua hoạt động ngoài trời” để nghiên cứu những vấn đề lí luận, thực trạng và đề xuất một số biện pháp, hình thức nâng cao hiệu quả trong việc hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi. 2. Mục đích nghiên cứu Xây dựng một số biện pháp hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi thông qua hoạt động ngoài trời, qua đó, phát triển nhận thức cho trẻ, góp phần phát triển toàn diện nhân cách trẻ. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu: Quá trình phát triển biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi thông qua hoạt động ngoài trời. 3.2. Đối tượng nghiên cứu: Một số biện pháp hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi thông qua hoạt động ngoài trời. 4. Giả thuyết khoa học Mức độ hình thành BTHD của trẻ 4-5 tuổi sẽ được nâng cao nếu ta nghiên cứu, xây dựng được một số biện pháp hình thành BTHD cho trẻ 4-5 tuổi thông qua HĐNT phù hợp với đặc điểm nhận thức của trẻ và phát huy được lợi thế của HĐNT, như: tạo môi trường cho trẻ tiếp xúc với các đối tượng ở ngoài 2 trời, luyện tập khả năng xác định hình dạng bằng các giác quan qua hoạt động ngoài trời, tăng cường sử dụng các trò chơi, tình huống có vấn đề nhằm hình thành BTHD cho trẻ trong HĐNT. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận của biện pháp hình thành BTHD cho trẻ 4-5 tuổi thông qua HĐNT. 5.2. Điều tra thực trạng của việc hình thành BTHD cho trẻ 4-5 tuổi thông qua HĐNT. 5.3. Đề xuất một số biện pháp hình thành BTHD cho trẻ 4-5 tuổi thông qua HĐNT. 5.4. Tiến hành thực nghiệm sư phạm các biện pháp hình thành BTHD cho trẻ 4-5 tuổi thông qua HĐNT. 6. Phạm vi nghiên cứu - Do thời gian có hạn nên chúng tôi nghiên cứu một số biện pháp hình thành BTHD cho trẻ 4-5 tuổi thông qua các HĐNT do giáo viên tổ chức ở trường mầm non. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp nghiên cứu lí luận Thu thập tài liệu, nghiên cứu, phân tích tổng hợp, khái quát hóa, hệ thống hóa những nguồn tài liệu có liên quan nhằm xây dựng cơ sở lí luận cho đề tài. 7.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn 7.2.1. Phương pháp điều tra Sử dụng phiếu điều tra với giáo viên và cán bộ quản lí nhằm nghiên cứu thực trạng hình thành BTHD cho trẻ 4-5 tuổi thông qua HĐNT. 7.2.2. Phương pháp quan sát Quan sát hoạt động của giáo viên và trẻ trong giờ HĐNT nhằm hình thành BTHD cho trẻ. 3 7.2.3. Phương pháp đàm thoại - Trò chuyện với cán bộ quản lí, GVMN và với trẻ nhằm điều tra thực trạng quá trình hình thành BTHD của trẻ 4-5 tuổi. 7.2.4. Phương pháp khảo sát Sử dụng bài tập để khảo sát mức độ hình thành BTHD của trẻ 4-5 tuổi. 7.2.5. Phương pháp nghiên cứu sản phẩm hoạt động của trẻ Dựa vào sản phẩm hoạt động ngoài trời của trẻ để tìm hiểu thực trạng hình thành BTHD và hỗ trợ cho các phương pháp khác trong quá trình đánh giá tính khả thi của các biện pháp đưa ra. 7.2.6. Phương pháp thực nghiệm Tiến hành TNSP nhằm kiểm nghiệm tính khả thi và tính hiệu quả của các biện pháp hình thành BTHD cho trẻ 4-5 tuổi thông qua HĐNT. 7.2.7. Phương pháp xử lý số liệu Sử dụng toán thống kế để xử lí các số liệu thu được từ việc khảo sát thực trạng và thực nghiệm trong quá trình nghiên cứu. 8. Những đóng góp mới của đề tài Góp phần làm phong phú thêm lí luận và thực tiễn về biện pháp hình thành BTHD cho trẻ 4-5 tuổi thông qua HĐNT ở trường mầm non. 9. Cấu trúc của luận văn * Phần mở đầu * Phần nội dung: Gồm 3 chương - Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của biện pháp hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi thông qua hoạt động ngoài trời. - Chương 2: Đề xuất một số biện pháp hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi thông qua hoạt động ngoài trời. - Chương 3: Thực nghiệm một số biện pháp hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi thông qua hoạt động ngoài trời. * Kết luận và kiến nghị sư phạm * Tài liệu tham khảo * Phụ lục 4 PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA BIỆN PHÁP HÌNH THÀNH BIỂU TƯỢNG HÌNH DẠNG CHO TRẺ 4-5 TUỔI THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG NGOÀI TRỜI 1.1. Vài nét về lịch sử nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Các công trình nghiên cứu sự hình thành BTHD cho trẻ mẫu giáo của các nhà Tâm lí – Giáo dục nước ngoài Các công trình nghiên cứu dưới sự hướng dẫn của A.V. Gapôrôdest và A.P. Uxôva [30] đã khẳng định vai trò đặt biệt quan trọng của việc rèn luyện cho trẻ những phương thức khảo sát khái quát về hình thức của đồ vật như màu sắc, kích thước, hình dạng… điều này có ý nghĩa to lớn đối với việc phát triển các quá trình tư duy của trẻ. Việc khảo sát những thuộc tính bên ngoài của đối tượng là cần thiết để rèn luyện những thao tác nhận biết, so sánh và khái quát hóa. Từ đó giúp trẻ dễ dàng nhận ra và diễn đạt bằng lời nói sự giống và khác nhau về hình dạng giữa hai hay vài đối tượng. Nội dung giáo dục trí tuệ trong khoa học sư phạm mẫu giáo được hiểu là sự hình thành ở trẻ khối lượng tri thức nhất định về các đối tượng, các hiện tượng và những phương thức hoạt động tư duy nhất định như: kĩ năng quan sát, so sánh, phân tích, khái quát hóa đơn giản. Nhà giáo dục A.P.Usôva nhận định rằng khi đem lại cho trẻ em những thông tin về các đối tượng và hiện tượng khác nhau về cuộc sống hiện thực cần phải làm cho trẻ nắm được các dấu hiệu hình dạng đặc trưng của đối tượng, hiểu và nắm được cách sắp xếp các nhóm vật theo dấu hiệu hình dạng. Vào thế kỉ XVII – XIX, các nhà giáo dục J.A.Komensky, J.H. Pestalozzi, K.Đ.Usinxki, L.N.Tolxtoi…trong công trình nghiên cứu của mình đã đề cập đến vấn đề nội dung, phương pháp hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ. Xuất phát từ nhu cầu thực tiễn mà các nhà giáo dục này đều cho rằng nhất 5 thiết phải chuẩn bị cho trẻ lĩnh hội toán học trong tương lai. Họ đưa ra các ý kiến riêng về nội dung và phương pháp dạy toán cho trẻ trong gia đình. Cuối thế kỉ XIX, với việc hình thành và phát triển khoa học “Phương pháp hình thành những biểu tượng toán học sơ đẳng cho trẻ mầm non”, nhà giáo dục Grube (người Đức) và Pestalosư (Thụy Điển) đã đưa ra phương pháp mô phỏng đánh dấu bước ngoặc quan trọng trong việc dạy toán cho trẻ nhỏ. Hai ông đã nhấn mạnh đến vai trò của trực quan và coi nó là cơ sở đầu tiên cho sự phát triển nhận thức lí tính ở trẻ em. Sau này, nhiều nghiên cứu sư phạm và tâm lí học dưới sự hướng dẫn của L.M.Jurova và T.V.Taruntaeva nhằm soạn thảo một hệ thống phương pháp mới hiệu quả hơn cho việc dạy các yếu tố toán học như: số lượng, con số, hình dạng, kích thước… và dạy chữ ở vườn trẻ.[28] Các nhà tâm lí học D.B. Elkonin, P.Ia. Galperin, V.V. Davưdôv… coi trọng việc dạy trẻ nắm được bản chất và nguồn gốc của những ý niệm sơ đẳng về hình dạng. Họ đánh giá cao việc sử dụng rộng rãi các trò chơi học tập cũng như việc mô hình hóa, trực quan hóa các dấu hiệu hình dạng khác nhau trong DH với trẻ mầm non. Theo họ thì các phương pháp ấy kích thích trẻ có những hành động thực tiễn khác nhau như: hành động khảo sát, so sánh, khái quát hóa hình dạng của các đối tượng. Các nhà giáo dục như L.M.Jurova, T.V.Taruntaeva, L.A.Venger cho rằng các trò chơi học tập và các bài luyện tập giúp trẻ mẫu giáo thật sự thích thú hành động với những đồ vật, đồ chơi, trẻ nhận biết hình dạng của chúng, so sánh hình dạng chúng với nhau, trẻ học cách sử dụng các hình mẫu đã biết để xác định hình dạng của các vật từ đơn giản đến phức tạp. Hai tác giả A.M. Lêusina trong cuốn sách “Phương pháp hình thành biểu tượng toán học sơ đẳng cho trẻ mầm non” và V.V Đanhilôva trong cuốn sách “Chuẩn bị cho trẻ học toán ở trường mầm non” đã đi sâu nghiên cứu đặc điểm phát triển các biểu tượng về kích thước của trẻ mầm non các lứa tuổi khác nhau. Họ cho rằng các biểu tượng kích thước xuất hiện ở trẻ rất sớm và sự 6 hình thành, phát triển của nó có sự tham gia của tất cả các cơ quan phân tích khác nhau như xúc giác, thị giác và họ khẳng định vai trò của hoạt động của trẻ với các đồ vật, đồ chơi có kích thước khác nhau trong việc tích lũy kinh nghiệm cảm nhận hình dạng của trẻ. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu đặc điểm phát triển nhận thức của trẻ mẫu giáo về hình dạng, về mối quan hệ hình dạng giữa các vật, các tác giả đã đề xuất nội dung, phương pháp và biện pháp hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ từng lứa tuổi.[28], [29]. Nhìn chung, việc hình thành các biểu tượng hình dạng cho trẻ mẫu giáo đã được các nhà khoa học trên thế giới đề cập đến trong các công trình nghiên cứu của mình, những thành tựu mà họ để lại được xem như là “kim chỉ nam” định hướng cho các nhà nghiên cứu sau này cũng như những nhà giáo dục nghiên cứu nội dung và phương pháp tổ chức hoạt động hình thành BTHD cho trẻ ở trường mầm non. 1.1.2. Các công trình nghiên cứu về sự hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ mẫu giáo của các nhà Tâm lí – giáo dục trong nước Vấn đề hình thành những biểu tượng toán học sơ đẳng cho trẻ mầm non nói chung và hình thành BTHD cho trẻ mẫu giáo nói riêng được nhiều nhà giáo dục quan tâm nghiên cứu, kết quả các nghiên cứu này được thể hiện trong các chương trình “Chăm sóc – giáo dục trẻ mầm non”. Trong chương trình “MG cải tiến” (1978 – 1984) có bộ môn “Cho trẻ làm quen với toán”. chương trình đã đề ra nội dung dạy trẻ những kiến thức ban đầu về hình dạng. Tuy nhiên, phương pháp tổ chức hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ của chương trình này vẫn mang tính phổ thông nặng nề, tức là cô giảng, trò nghe rồi ghi nhớ và nhắc lại. Vì vậy, trẻ học một cách thụ động và mất dần khả năng sáng tạo. Giai đoạn 1985 – 1989: Chương trình “Cải cách Mẫu giáo” (Giai đoạn 1985 – 1989) đã đem lại sự đột phá về phương pháp DH nhằm hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ MG, tuy nội dung dạy học này còn nghèo nàn 7 và còn tồn tại độc lập, thiếu sự lồng ghép tích hợp với những nội dung giáo dục khác, nhưng chúng được đưa đến trẻ theo hướng tổ chức HĐ thực tiễn đa dạng cho trẻ. Chương trình “Mẫu giáo cải cách” hướng vào việc thực hiện nội dung hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ trên các tiết học toán ở trường MN mà chưa có sự chú ý tới việc dạy trẻ ở mọi lúc, mọi nơi. Hơn thế, chương trình chưa chú ý tới việc dạy trẻ vận dụng các biểu tượng hình dạng vào cuộc sống thực tiễn của trẻ. Mặt khác, khi dạy trẻ đa số GV phụ thuộc vào tài liệu hướng dẫn thực hiện chương trình, vì vậy phương pháp tổ chức các tiết học được GV tiến hành gần giống nhau mà thiếu sự sáng tạo, linh hoạt để phù hợp với điều kiện thực tế của lớp và địa phương. DH vẫn theo kiểu đồng loạt, áp đặt, giáo viên chưa thực sự là người tổ chức, điều khiển, hướng dẫn trẻ HĐ. Trẻ chưa thực sự là chủ thể của HĐ học tập để tự chiếm lĩnh kiến thức. GV thường không chú ý đến đặc điểm và khả năng phát triển của từng cá nhân, chưa tận dụng kinh nghiệm đã có của trẻ vào bài dạy. Do đó, hạn chế tính tích cực, độc lập, sáng tạo của trẻ. Giai đoạn 1998 - 2009, chương trình “Đổi mới hình thức tổ chức hoạt động GD ở trường MN” ra đời và từ năm 2009 đến nay là chương trình “GDMN mới”. Trong các chương trình này, nội dung hình thành BTHD được cấu trúc lại theo từng chủ đề, chủ điểm thích hợp và được lồng ghép tích hợp với các nội dung GD khác. Phương pháp hình thành BTHD cho trẻ MG theo các chương trình này cũng được xây dựng dựa trên các phương pháp dạy học tích cực nhằm hướng tới kích thích trẻ tự tìm tòi, khám phá và trải nghiệm với sự tham gia tích cực của các giác quan., trẻ tự phản ảnh bằng lời nói những điều mình nhận biết được, tích cực, độc lập áp dụng những kiến thức, kinh nghiệm thu được vào thực tiễn. Do đó, trẻ được chủ động hơn, ngôn ngữ tư duy có nhiều cơ hội phát triển hơn, kiến thức trẻ thu được sẽ vững chắc hơn, từ đó hiệu quả DH sẽ cao hơn. Còn GV sẽ là người tổ chức, hướng dẫn, tạo điều kiện cho trẻ phát huy tính tích cực, nhu cầu, hứng thú, kinh nghiệm 8 trong quá trình HĐ. Tuy nhiên, DH theo phương pháp mới này không có nghĩa là gạt bỏ các phương pháp truyền thống mà là phát triển các phương pháp trực quan, thực hành theo kiểu tìm tòi, khám phá, phát hiện, giải quyết vấn đề.[1], [2]. Vấn đề hình thành những biểu tượng hình dạng cho trẻ mầm non cho trẻ mẫu giáo còn được nhiều nhà giáo dục quan tâm nghiên cứu, như: Nguyễn Thanh Sơn, Đào Như Trang, Trịnh Minh Loan với giáo trình “Toán học và phương pháp hình thành các biểu tượng toán học ban đầu cho trẻ mầm non” [23]; Trương Xuân Huệ “Phương pháp hình thành các biểu tượng toán ban đầu của trẻ mẫu giáo” [12]; Nguyễn Duy Thịnh và Trịnh Minh Loan “Toán và phương pháp cho trẻ làm quen với biểu tượng toán”; Đinh Thị Nhung “Toán và phương pháp hình thành các biểu tượng toán học cho trẻ mẫu giáo” [18]; Đỗ Thị Minh Liên “ Lý luận và phương pháp hình thành biểu tượng toán học sơ đẳng cho trẻ mầm non” [15], [16]; Lê Thị Thanh Nga “Phương pháp hướng dẫn trẻ mầm non làm quen với biểu tượng toán ban đầu”. Các công trình này đã nghiên cứu đặc điểm phát triển BTHD của trẻ em lứa tuổi mầm non, trên cơ sở đó các tác giả nghiên cứu nhiệm vụ, nội dung và phương pháp, hình thức, phương tiện hình thành BTHD cho trẻ mầm non theo từng lứa tuổi trẻ. Nhìn chung, các tác giả đều chú trọng đến việc phối hợp sử dụng các phương pháp dạy học trực quan, dùng lời nói và thực hành luyện tập với các bài tập và trò chơi đa dạng… nhằm hình thành và phát triển các BTHD cho trẻ phù hợp với khả năng của trẻ và điều kiện thực tiễn của trường, lớp. Các nghiên cứu cho thấy rằng hình thức tổ chức dạy học toán cho trẻ mầm non rất đa dạng và phong phú. Tuy nhiên, nhìn chung thì hình thức truyền thống vẫn đang được áp dụng rộng rãi trong các trường mầm non chủ yếu là tổ chức dạy BTHD cho trẻ trong hoạt động làm quen với toán và được củng cố mọi lúc, mọi nơi. Tuy nhiên phương pháp tổ chức các hoạt động hình thành BTHD mới chỉ được đề cập một cách chung nhất, khái quát nhất cho trẻ mầm non, vì vậy cần có 9 nghiên cứu cụ thể, sâu hơn nữa trong lĩnh vực hình thành BTHD cho trẻ sao cho phù hợp với khả năng nhận thức của lứa tuổi trẻ, với đặc điểm cuả từng hoạt động của trẻ ở trường mầm non (HĐ vui chơi, HĐ ngoài trời, HĐ với đồ vật…) và điều kiện thực tiễn của vùng, miền trẻ sinh sống.. Gần đây, trong một số khóa luận và luận văn của các tác giả cũng đã nghiên cứu về việc hình thành biểu tượng kích thước cho trẻ mẫu giáo. Tác giả Phan Thị Thúy Hằng trong luận văn thạc sĩ “Một số biện pháp hình thành kĩ năng so sánh cho trẻ 4-5 tuổi trong hoạt động làm quen với toán” có đề cập đến việc hình thành kĩ năng so sánh hình dạng các đối tượng cho trẻ, tác giả đã nghiên cứu khả năng so sánh hình dạng của trẻ, trên cơ sở đó đề xuất các bài tập, trò chơi học tập nhằm phát triển khả năng so sánh hình dạng cho trẻ [13]. Tác giả Đinh Thị Thu với đề tài luận văn “Một số biện pháp nâng cao hiệu quả hình thành BTHD cho trẻ 4-5 tuổi theo hướng tích hợp” đã đưa ra rất nhiều biện pháp như: Tăng cường sử dụng đồ dùng trực quan, tạo hứng thú hướng trẻ đến BTHD, tạo tình huống có vấn đề, tăng cường sử dụng hệ thống bài tập, trò chơi, đánh giá mức độ phát triển BTHD của trẻ và cách thức phối hợp sử dụng các biện pháp này vào việc tổ chức hướng dẫn các hoạt động hình thành BTHD cho trẻ 4-5 tuổi theo hướng tích hợp. Như vậy, việc hình thành BTHD cho trẻ đã được các nhà tâm lí – giáo dục học trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu. Trong đó, phát triển BTHD cho trẻ thông qua HĐNT là một hướng nghiên cứu phù hợp với quan điểm giáo dục tích hợp hiện nay. HĐNT là một HĐ diễn ra trong chế độ sinh hoạt hàng ngày của trẻ, HĐNT có lợi thế lớn đối với việc chăm sóc, GD trẻ, vì thông qua hoạt động này thì trẻ không chỉ được rèn luyện sức khỏe, được vui chơi theo ý thích mà còn được luyện tập củng cố, ứng dụng các kiến thức, kĩ năng đã học một cách nhẹ nhàng mà đầy thú vị. Tuy nhiên còn thiếu các nghiên cứu cụ thể về việc hình thành BTHD thông qua HĐNT cho trẻ sao cho 10 phù hợp với đặc thù của HĐ này và với điều kiện cơ sở vật chất của từng trường, lớp. Kế thừa những nghiên cứu trên, chúng tôi tiến hành nghiên cứu và xây dựng biện pháp hình thành BTHD cho trẻ 4-5 tuổi thông qua HĐNT. 1.2. Cơ sở lí luận của việc hình thành biểu tượng hình dạng cho trẻ 4-5 tuổi thông qua hoạt động ngoài trời 1.2.1. Một số khái niệm cơ bản 1.2.1.1. Khái niệm biểu tượng hình dạng a. Khái niệm biểu tượng Có nhiều khái niệm khác nhau về biểu tượng: Theo quan điểm của Triết học duy vật biện chứng thì Biểu tượng (BT) là hình ảnh của khách thể đã được tri giác còn lưu lại trong bộ óc con người và do một tác động nào đó được tái hiện, nhớ lại. Biểu tượng cũng như cảm giác, tri giác, là “hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan”. Nhưng khác với cảm giác và tri giác, BT phản ánh khách thể một cách gián tiếp, là “hình ảnh của hình ảnh”. Ngoài ra, với những BT cũ, con người có thể sáng tạo ra những BT mới bằng tưởng tượng của mình. Theo từ điển Tâm lý học, “Biểu tượng là hình ảnh của các vật thể, cảnh tượng và sự xuất hiện trên cơ sở nhớ lại hay tưởng tượng. Khác với tri giác, BT có thể mang tính khái quát. Nếu tri giác chỉ liên quan đến hiện tại thì BT liên quan đến cả quá khứ và tương lai.” [22] Theo từ điển Tiếng Việt của Hoàng Phê làm chủ biên [ 20,tr30], “biểu tượng là hình ảnh tượng trưng, hình ảnh của nhận thức, cao hơn cảm giác, cho ta hình ảnh của sự vật còn giữ lại trong đầu óc khi tác dụng của sự vật vào các giác quan đã chấm dứt”. Như vậy, biểu tượng là những hình ảnh của sự vật hiện tượng trong thế giới xung quanh, được hình thành trên cơ sở các cảm giác và tri giác đã xãy 11 ra trước đó, được lưu giữ lại trong ý thức hay là hình ảnh mới được hình thành trên cơ sở những hình ảnh đã có từ trước. b. Khái niệm hình dạng Hình dạng là khái niệm chung, tổng quát biểu thị giới hạn của các vật với không gian xung quanh… Mỗi vật cụ thể đều có hình dạng riêng, tuy nhiên chúng đều được qui về một kiểu hình hình học hay là sự kết hợp của các hình hình học theo một kiểu nhất định trong không gian.. [18] c. Khái niệm biểu tượng hình dạng BTHD là hình ảnh chỉ giới hạn của đối tượng với không gian xung quanh, chúng còn lưu lại và được tái hiện trong trí óc khi hình dạng của đối tượng đó không còn được tri giác trực tiếp, không còn tác động vào các giác quan như trước. 1.2.1.2. Khái niệm hoạt động ngoài trời a. Khái niệm hoạt động Bất kì sự vật hiện tượng nào cũng luôn vận động. Thông qua vận động và bằng vận động mà các sự vật hiện tượng tồn tại và thể hiện đặc tính vốn có của nó. Nếu vận động là phương thức tồn tại của sự vật nói chung thì hoạt động chính là phương thức tồn tại của con người. Có rất nhiều khái niệm khác nhau về hoạt động dưới nhiều góc độ: - Dưới góc độ Triết học, hoạt động là quá trình chuyển hóa trong mối quan hệ biện chứng giữa chủ thể và khách thể. - Dưới góc độ Sinh học, hoạt động là sự tiêu hao năng lượng thần kinh và cơ bắp của con người khi tác động vào hiện thực khách quan nhằm thỏa mãn nhu cầu vật chất và tinh thần của con người. - Dưới góc độ Tâm lý học, hoạt động chính là sự tương tác tích cực với hiện thực xung quanh, trong đó cơ thể sống xuất hiện với tư cách chủ thể, tác động một cách có mục đích lên đối tượng và bằng cách đó thỏa mãn các nhu cầu của bản thân. [22] 12