Tài liệu Luận văn đánh giá hiệu quả và đề xuất các loại sử dụng đất nông nghiệp trên địa bàn huyện thanh liêm, tỉnh hà nam

BỘ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG HÀ NỘI PHẠM THỊ LỆ QUYÊN ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ VÀ ĐỀ XUẤT CÁC LOẠI HÌNH SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN THANH LIÊM, TỈNH HÀ NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ Hà Nội – Năm 2019 BỘ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG HÀ NỘI PHẠM THỊ LỆ QUYÊN ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ VÀ ĐỀ XUẤT CÁC LOẠI HÌNH SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN THANH LIÊM, TỈNH HÀ NAM Chuyên ngành : Quản lý đất đai Mã số : 8850103 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1: PGS.TS NGUYỄN THẾ HƢNG 2: TS. LÊ THỊ KIM DUNG Hà Nội – Năm 2019 i CÔNG TRÌNH ĐƢỢC HOÀN THÀNH TẠI TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG HÀ NỘI Cán bộ hƣớng dẫn chính: PGS.TS NGUYỄN THẾ HƢNG Cán bộ hƣớng dẫn phụ: TS. LÊ THỊ KIM DUNG Cán bộ chấm phản biện 1: TS. NGUYỄN TIẾN SỸ Cán bộ chấm phản biện 2: TS. NGUYỄN THỊ KHUY Luận văn thạc sĩ đƣợc bảo vệ tại: HỘI ĐỒNG CHẤM LUẬN VĂN THẠC SĨ TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG HÀ NỘI Ngày 20 tháng 01 năm 2019 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Tôi cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã đƣợc cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đƣợc chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày......... tháng........ năm 2019 Tác giả luận văn Phạm Thị Lệ Quyên iii LỜI CẢM ƠN Tôi xin trân trọng cảm ơn các thầy giáo, cô giáo Khoa Quản lý đất đai, Đại học Tài nguyên và Môi trƣờng Hà Nội đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và nhiệt tình giảng dạy, hƣớng dẫn tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu luận văn này. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới PGS.TS Nguyễn Thế Hƣng và TS. Lê Thị Kim Dung, là ngƣời trực tiếp hƣớng dẫn khoa học, đã tận tình giúp đỡ và hƣớng dẫn tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn UBND huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và cung cấp đầy đủ các thông tin, số liệu, trong quá trình nghiên cứu luận văn này. Cuối cùng, tôi xin trân trọng cám ơn các bạn học viên cùng lớp, những ngƣời thân trong gia đình và bạn bè đã giúp đỡ và động viên tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu để hoàn thành luận văn này. Tác giả luận văn Phạm Thị Lệ Quyên iv MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................ii LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... iii MỤC LỤC .................................................................................................................. iv THÔNG TIN LUẬN VĂN .......................................................................................vii DANH MỤC BẢNG ................................................................................................... x DANH MỤC HÌNH ................................................................................................... xi MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu của đề tài .............................................................................. 2 3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ................................................................ 2 CHƢƠNG I: TỔNG QUAN TÀI LIỆU ..................................................................... 3 1.1. Một số khái niệm có liên quan đến đề tài nghiên cứu .......................................... 3 1.2. Các quan điểm về hiệu quả sử dụng đất và đánh giá hiệu quả sử dụng đất ......... 4 1.2.1. Vai trò và ý nghĩa của đất đai trong sản xuất nông nghiệp .............................. 4 1.2.2. Khái quát hiệu quả sử dụng đất ........................................................................ 5 1.2.3. Ý nghĩa của đánh giá hiệu quả sử dụng đất đối với sản xuất nông nghiệp ...... 7 1.2.4. Một số quan điểm về đánh giá hiệu quả sử dụng đất ....................................... 7 1.2.4. Quan điểm đánh giá hiệu quả sử dụng đất của FAO........................................ 9 1.3. Sử dụng đất nông nghiệp theo quan điểm sinh thái và phát triển bền vững ...... 11 1.4. Các kinh nghiệm đánh giá sử dụng đất nông nghiệp trên thế giới, Việt Nam và khu vực nghiên cứu ................................................................................................... 13 1.4.1. Trên thế giới .................................................................................................... 13 1.4.2. Ở Việt Nam ...................................................................................................... 15 1.4.3. Ở tỉnh Hà Nam ................................................................................................ 17 CHƢƠNG II: NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......................... 19 2.1. Đối tƣợng nghiên cứu......................................................................................... 19 2.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................ 19 2.3. Nội dung nghiên cứu .......................................................................................... 19 v 2.4. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................... 20 2.4.1. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu............................................................... 20 2.4.2. Phương pháp thu thập số liệu, tài liệu ............................................................ 21 2.4.3. Phương pháp kế thừa các tài liệu có liên quan đến đề tài .............................. 21 2.4.4. Phương pháp chỉ tiêu đánh giá hiệu quả ........................................................ 21 CHƢƠNG III: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ................................ 25 3.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam ............. 25 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ........................................................................................... 25 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ................................................................................ 34 3.1.3. Đánh giá chung về mối quan hệ giữa điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội với hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp trên địa bàn huyện Thanh Liêm ........................ 43 3.2. Đánh giá hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp và biến động diện tích đất nông nghiệp tại huyện Thanh Liêm ................................................................................... 45 3.2.1. Hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp tại huyện Thanh Liêm .......................... 45 3.2.2. Biến động diện tích đất nông nghiệp 2014-2017 ............................................ 50 3.3. Đánh giá hiệu quả các loại sử dụng đất trên địa bàn huyện Thanh Liêm. ......... 53 3.3.1. Xác định các loại hình đất chính .................................................................... 53 3.3.2. Mô tả các loại sử dụng đất. ............................................................................. 57 3.4. Đánh giá hiệu quả các loại sử dụng đất.............................................................. 63 3.4.1. Hiệu quả kinh tế .............................................................................................. 63 3.4.2. Hiệu quả xã hội ................................................................................................. 68 3.4.3. Hiệu quả môi trường ......................................................................................... 72 3.5. Lựa chọn các loại sử dụng đất ............................................................................ 78 3.5.1. Những căn cứ lựa chọn loại sử dụng đất ........................................................ 78 3.5.2. Kết quả lựa chọn các loại hình và kiểu sử dụng đất ....................................... 78 3.6. Đề xuất các loại sử dụng đất có triển vọng ............................................................ 79 3.6.1. Phương hướng, mục tiêu phát triển nông nghiệp huyện Thanh Liêm ............ 79 3.6.2. Đề xuất loại sử dụng đất có triển vọng trên địa bàn huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam ..................................................................................................................... 80 vi 3.7. Một số giải pháp mở rộng diện tích các loại sử dụng đất triển vọng ................. 82 3.7.1. Giải pháp chung .............................................................................................. 82 3.7.2. Những giải pháp cụ thể ................................................................................. 85 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ................................................................................... 86 KẾT LUẬN................................................................................................................ 86 KIẾN NGHỊ .............................................................................................................. 88 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 89 PHỤ LỤC .................................................................................................................. 92 vii THÔNG TIN LUẬN VĂN Nội dung trình bày gồm: Họ và tên học viên: Phạm Thị Lệ Quyên Lớp: CH3AQĐ Khóa: 3 Cán bộ hƣớng dẫn: 1. PGS.TS Nguyễn Thế Hƣng 2. TS. Lê Thị Kim Dung Tên đề tài: Đánh giá hiệu quả và đề xuất các loại sử dụng đất nông nghiệp trên địa bàn huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam. Thông tin luận văn: Thanh Liêm có hệ thống giao thông đƣờng quốc lộ 1A, quốc lộ 21A, sông Đáy, sông Châu Giang là những tuyến đƣờng giao thông đƣờng bộ và đƣờng thủy quan trọng và thuận lợi cho việc tiếp cận với vùng kinh tế trọng điểm của các tỉnh phía Bắc. Điều kiện khí hậu nhiệt đới gió mùa đất đai màu mỡ, cơ sở hạ tầng tƣơng đối hoàn chỉnh, phân bố đều, chất lƣợng khá. Huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam có tổng diện tích đất nông nghiệp là 9011,0ha (chiếm 54,64% diện tích đất toàn huyện). Trong đó, đất sản xuất nông nghiệp là 7235,2ha (chiếm 43,87% tổng diện tích đất toàn huyện) bao gồm 6 loại sử dụng đất, với 15 kiểu sử dụng đất - LUT nuôi trồng thủy sản (Chuyên cá) - LUT lúa - cá (Lúa xuân - cá) - LUT 2 lúa (Lúa xuân - lúa mùa) - LUT 1 lúa - 2 màu (Đậu tƣơng - lúa mùa - ngô đông và Đậu tƣơng - lúa mùa - khoai lang) - LUT 2 lúa - 1 màu (Lúa xuân - lúa mùa - ngô đông, lúa xuân - lúa mùa - lạc đông và lúa xuân - lúa mùa - khoai lang) - LUT chuyên rau, màu (Dƣa chuột - su hào - cà chua đông, cà chua - rau cải - khoai tây đông, Dƣa lê - đậu đũa - rau cải đông, lạc xuân - ngô hè - đậu tƣơng, lạc xuân - đậu tƣơng - ngô đông và chuyên sắn). Qua kết quả đánh giá hiệu quả sử dụng đất trên địa bàn huyện Thanh Liêm, viii tỉnh Hà Nam, đề xuất định hƣớng sử dụng đất phù hợp với điều kiện tự nhiên của huyện, mang lại hiệu quả kinh tế, xã hội và môi trƣờng. Để nâng cao hiệu quả sử dụng đất mang lại hiệu quả cao. ix DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ 1 BVTV Bảo vệ thực vật 2 CN Công nghiệp 3 CPTG Chi phí trung gian 4 FAO Food and Agriculture Organization - Tổ chức Nông nghiệp và Lƣơng thực thế giới 5 GB Giá bán 6 GTNCLĐ Giá trị ngày công lao động 7 GTGT Giá trị gia tăng 8 GTSX Giá trị sản xuất 9 HQKT Hiệu quả kinh tế 10 LUT Land Use Type - Loại sử dụng đất 11 NN&PTNT Nông nghiệp và phát triển nông thôn 12 NS Năng suất 13 NSX Nhà sản xuất 14 SCLĐ Số công lao động 15 TNT Thu nhập thuần 16 TTCN Tiểu thủ công nghiệp 17 TSLN Tỷ suất lợi nhuận x DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Hiện trạng sử dụng đất huyện Thanh Liêm năm 2017 ................... 45 Bảng 3.2. Tình hình biến động diện tích đất nông nghiệp ở huyện Thanh Liêm giai đoạn 2014- 2017 ....................................................................................... 50 Bảng 3.3. Hiện trạng các loại sử dụng đất nông nghiệp huyện Thanh Liêm.. 53 Bảng 3.4. Hiệu quả kinh tế các loại sử dụng đất tiểu vùng 1.......................... 64 Bảng 3.5. Hiệu quả kinh tế các loại sử dụng đất tiểu vùng 2.......................... 66 Bảng 3.6. Hiệu quả kinh tế các loại sử dụng đất tiểu vùng 3.......................... 67 Bảng 3.7. Hiệu quả xã hội của tiểu vùng 1 ......................................................... 69 Bảng 3.8. Hiệu quả xã hội tiểu vùng 2 ............................................................... 71 Bảng 3.9. Hiệu quả xã hội tiểu vùng 3 ............................................................ 72 Bảng 3.10 : Mức độ sử dụng phân bón của các cây trồng chính .................... 73 huyện Thanh Liêm. ......................................................................................... 73 Bảng 3.11: Hiện trạng sử dụng thuốc bảo vệ thực vật ở huyện Thanh Liêm . 75 Bảng 3.12. Tổng hợp đánh giá khả năng sử dụng bền vững của các LUT ..... 77 xi DANH MỤC HÌNH Hình 3.1. Biểu đồ các nhóm đất chính ở huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam............. 47 Hình 3.2. Biểu đồ hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam năm 2017 (theo tỷ lệ %) ................................................................................... 47 Hình 3.4. Sự biến động diện tích các nhóm đất chính giai đoạn 2014 -2017 ........... 52 Hình 3.5. Sự biến động diện tích đất nông nghiệp giai đoạn 2014 - 2017 ............... 53 Hình 3.6. Sơ đồ phân bố các loại sử dụng đất huyện Thanh Liêm, .......................... 55 Hình 3.7. Hiện trạng các loại sử dụng đất nông nghiệp tại ....................................... 56 huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam .............................................................................. 56 Hình 3.8. Cánh đồng 2 lúa xã Thanh Nguyên, huyện Thanh Liêm .......................... 58 Hình 3.9. Cánh đồng trồng lúa kết hợp nuôi cá xã Liêm Phong, .............................. 59 Hình 3.10. LUT nuôi trồng thủy sản xã Thanh Hải, huyện Thanh Liêm.................. 60 Hình 3.11. Cánh đồng ngô xã Liêm Túc, huyện Thanh Liêm .................................. 61 Hình 3.12. Cánh đồng trồng lạc xã Thanh Hà, huyện Thanh Liêm .......................... 63 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Một vài thập kỷ gần đây, do dân số tăng nhanh đã thúc đẩy nhu cầu lƣơng thực, thực phẩm ngày càng tăng, gây sức ép đối với đất đai đặc biệt là những diện tích đất có khả năng sản xuất nông nghiệp. Việc sử dụng đất thiếu quy hoạch của con ngƣời, đồng thời với nhịp độ phát triển dân số và quá trình đô thị hóa đã góp phần quan trọng trong việc làm thay đổi môi trƣờng tự nhiên theo chiều hƣớng tiêu cực. Trƣớc thực tế đó, thì việc đánh giá hiệu quả của các loại sử dụng đất đƣợc đặt lên hàng đầu. Thanh Liêm là huyện bán sơn địa nằm ở phía Tây Nam của tỉnh Hà Nam, có diện tích tự nhiên 16.491,4 ha, trong đó diện tích đất nông nghiệp là 9.011,0 ha, chiếm 54,64% diện tích đất tự nhiên của huyện. Trong những năm gần đây, sản xuất nông nghiệp của Thanh Liêm đã có nhiều chuyển biến tích cực trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp, nông thôn và áp dụng các hệ thống sản xuất đa dạng. Bên cạnh những thành tựu đó, Thanh Liêm còn bộc lộ một số vấn đề bất cập về hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp. Cho đến nay, các công trình nghiên cứu tài nguyên đất ở huyện Thanh Liêm chủ yếu tập trung nghiên cứu tài nguyên đất dƣới góc độ lớp phủ thổ nhƣỡng nhƣ tính chất lý, hoá học, sinh học của đất kết hợp với các yếu tố tự nhiên có liên quan (nƣớc mặt, khí hậu). Những nghiên cứu chi tiết cụ thể, đặc biệt là phân tích, đánh giá hiệu quả các loại sử dụng đất hiện tại để lựac chọn các loại sử dụng đất bền vững phù hợp với điều kiện kinh tế, xã hội của huyện hầu nhƣ chƣa đƣợc đề cập đến. Xuất phát từ cơ sở thực tiễn trên, chúng tôi lựa chọn đề tài: “Đánh giá hiệu quả và đề xuất các loại sử dụng đất nông nghiệp trên địa bàn huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam”. 2 2. Mục đích nghiên cứu của đề tài - Đánh giá đƣợc hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp và các loại sử dụng đất nông nghiệp chủ yếu trên địa bàn huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam. - Đề xuất đƣợc những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững cả về kinh tế - xã hội và môi trƣờng. 3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài - Góp phần bổ sung thêm dẫn liệu khoa học về việc sử dụng đất nông nghiệp tại huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam. Kết quả phân tích đánh giá hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp của huyện Thanh Liêm, tỉnh Hà Nam là cơ sở khoa học cho các nhà quản lý, nhà sản xuất nông nghiệp đƣa ra những chính sách phù hợp trong việc sử dụng đất bền vững vả về kinh tế - xã hội và môi trƣờng. 3 CHƢƠNG I: TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Một số khái niệm có liên quan đến đề tài nghiên cứu - Đất nông nghiệp: Đất nông nghiệp là đất sử dụng vào mục đích sản xuất, nghiên cứu, thí nghiệm về nông nghiệp, lâm nghiệp, nuôi trồng thủy sản, làm muối và mục đích bảo vệ, phát triển rừng. Nhƣ vậy, đất nông nghiệp bao gồm đất sản xuất nông nghiệp, đất lâm nghiệp, đất nuôi trồng thủy sản, đất làm muối và đất nông nghiệp khác. + Đất sản xuất nông nghiệp: Là đất phục vụ vào mục đích sản xuất nông nghiệp bao gồm: Đất trồng cây hàng năm và đất trồng cây lâu năm. + Đất lâm nghiệp: Là đất có rừng tự nhiên hoặc có rừng trồng đạt tiêu chuẩn rừng theo quy định của pháp luật về bảo vệ và phát triển rừng, đất khoanh nuôi phục hồi rừng, đất để trồng rừng mới.Đất lâm nghiệp bao gồm đất rừng sản xuất, đất rừng phòng hộ, đất rừng đặc dụng. + Đất nuôi trồng thuỷ sản: Là đất đƣợc sử dụng chuyên cho mục đích nuôi, trồng thuỷ sản, bao gồm đất nuôi trồng nƣớc lợ, nƣớc mặn và đất chuyên nuôi trồng nƣớc ngọt. + Đất làm muối: Là đất các ruộng muối để sử dụng vào mục đích sản xuất muối. + Đất nông nghiệp khác: Là đất tại nông thôn sử dụng để xây dựng nhà kính hoặc các loại nhà khác phục vụ mục đích trồng trọt kể cả các hình thức trồng trọt không trực tiếp trên đất; xây dựng chuồng trại chăn nuôi gia súc, gia cầm và các loại động vật khác đƣợc pháp luật cho phép; xây dựng trạm, trại nghiên cứu thí nghiệm nông nghiệp, lâm nghiệp, diêm nghiệp, thủy sản, xây dựng cơ sở ƣơm tạo cây giống, con giống; xây dựng kho, nhà của hộ gia đình, cá nhân để chứa nông sản, thuốc bảo vệ thực vật, phân bón, máy móc, công cụ sản xuất nông nghiệp. - Loại sử dụng đất (LUT): Mô tả thực trạng sử dụng đất của một vùng đất với những phƣơng thức sản xuất và quản lý trong các điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội và kỹ thuật xác định. - Hiệu quả sử dụng đất: Sử dụng các nguồn tài nguyên đất có hiệu quả cao trong sản xuất để đảm bảo phát triển một nền nông nghiệp bền vững. Với việc sử dụng đất thiếu hiệu quả, diện tích đất nông nghiệp ngày càng bị thu hẹp, đặc biệt trong bối 4 cảnh biến đổi khí hậu, thì việc nâng cao hiệu quả sử dụng đất là xu thế tất yếu đối với các nƣớc trên thế giới. Sử dụng các nguồn tài nguyên có hiệu quả thông qua việc bố trí cơ cấu cây trồng, vật nuôi là một trong những vấn đề đƣợc chú ý hiện nay của hầu hết các nƣớc trên thế giới. Nó không chỉ thu hút sự quan tâm của các nhà khoa học, các nhà hoạch định chính sách, các nhà kinh doanh nông nghiệp mà còn là sự mong muốn của nông dân, những ngƣời trực tiếp tham gia vào quá trình sản xuất nông nghiệp (Đào Châu Thu, 1999). Sử dụng đất đai có hiệu quả là hệ thống các biện pháp nhằm điều hòa mối quan hệ ngƣời - đất trong tổ hợp các nguồn tài nguyên khác và môi trƣờng. Căn cứ chọn vào các sản phẩm có ƣu thế ở từng địa phƣơng, từ đó nghiên cứu áp dụng công nghệ mới nhằm làm cho sản phẩm có tính cạnh tranh cao, đảm bảo sự thống nhất giữa các ngành, đó là một trong những điều kiện để phát triển nông nghiệp hƣớng về sản xuất có tính ổn định và bền vững, đồng thời phát huy tối đa công dụng của đất nhằm đạt tới hiệu quả kinh tế- xã hội và môi trƣờng cao nhất (Nguyễn Đình Hợi, 1993)[8]. Việc sử dụng đất có hiệu quả đƣợc thể hiện ở các nội dung chủ yếu sau đây: + Sử dụng hợp ý về không gian để hình thành hiệu quả kinh tế không gian sử dụng đất. + Phân phối hợp lý cơ cấu sử dụng đất đai trên diện tích đất đƣợc sử dụng, hình thành cơ cấu kinh tế sử dụng đất hiệu quả. + Quy mô sử dụng đất cần có sự tập trung thích hợp, hình thành quy mô kinh tế sử dụng đất. 1.2. Các quan điểm về hiệu quả sử dụng đất và đánh giá hiệu quả sử dụng đất 1.2.1. Vai trò và ý nghĩa của đất đai trong sản xuất nông nghiệp Đất đai là nguồn tài nguyên vô cùng quý giá, là điều kiện cho sự sống của động vật, thực vật, vi sinh vật và con ngƣời trên Trái Đất. Đất đai là điều kiện cần thiết để con ngƣời tồn tại và tái xuất các thế hệ kế tiếp nhau của loài ngƣời cũng là khoảng không gian lãnh thổ cần thiết đối với mọi quá trình sản xuất trong ngành 5 kinh tế quốc dân và mọi hoạt động của xã hội. Tuy vậy, đối với từng ngành cụ thể, đất đai có vị trí khác nhau. Trong công nghiệp, thƣơng mại, giao thông đất đai là cơ sở, nền móng để xây dựng nhà cửa, cửa hàng, mạng lƣới giao thông, thì ngƣợc lại trong nông nghiệp ruộng đất tham gia với tƣ cách là yếu tố tích cực của sản xuất, là tƣ liệu sản xuất chủ yếu không thể thay thế đƣợc. Trong nông nghiệp, đất đai là tƣ liệu sản xuất đặc biệt, không thể thay thế đƣợc thì đất đai còn là không gian để sản xuất nông nghiệp, đất còn có 2 chức năng đặc biệt quan trọng. (I) Đất là đối tƣợng chịu tác động trực tiếp của con ngƣời trong quá trình sản xuất. (II) Đất tham gia tích cực vào quá trình sản xuất, cung cấp cho cây trồng nƣớc, muối khoáng, không khí và các chất cần thiết cho cây trồng sinh trƣởng và phát triển (Lê Văn Khoa, 2007) [11]. 1.2.2. Khái quát hiệu quả sử dụng đất Hiệu quả kinh tế Theo Các Mác, bản chất của hiệu quả kinh tế là sự thực hiện yêu cầu của quy luật tiết kiệm thời gian biểu hiện trình độ sử dụng nguồn lực của xã hội. Trong đó quy luật tiết kiệm thời gian là quy luật có tầm quan trọng đặc biệt, mọi hoạt động của con ngƣời đều tuân theo quy luật đó, đồng thời nó quyết định động lực phát triển của lực lƣợng sản xuất, tạo điều kiện phát triển văn minh xã hội và nâng cao đời sống của con ngƣời qua mọi thời đại. Theo các nhà khoa học Đức (Stenien, Hanau, Rusteruyer, Simmerman), hiệu quả kinh tế là chỉ tiêu so sánh mức độ tiết kiệm chi phí trong một đơn vị kết quả hữu ích và mức tăng kết quả hữu ích của hoạt động sản xuất vật chất trong một thời kỳ, góp phần làm tăng thêm lợi ích của xã hội. Hiệu quả kinh tế đƣợc hiểu là mối tƣơng quan so sánh giữa lượng kết quả đạt được và lượng chi phí bỏ ra trong hoạt động sản xuất kinh doanh. Lượng kết quả đạt được là phần giá trị thu đƣợc của sản phẩm đầu ra, lượng chi phí bỏ ra là phần giá trị của các nguồn lực đầu vào. Vậy, bản chất của phạm trù kinh tế sử dụng đất 6 là: với một diện tích đất đai nhất định sản xuất ra một khối lƣợng của cải vật chất nhiều nhất với một lƣợng đầu tƣ chi phí về vật chất và lao động thấp nhất, nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng về vật chất của xã hội. Hiệu quả kinh tế là khâu trung tâm của tất cả các loại hiệu quả và có vai trò quyết định đối với các loại hiệu quả khác. Hiệu quả kinh tế là loại hiệu quả có khả năng lƣợng hoá, đƣợc tính toán tƣơng đối chính xác và biểu hiện bằng các hệ thống các chỉ tiêu (Nguyễn Văn Hảo, 2007)[7]. Hiệu quả xã hội Hiệu quả xã hội là mối tƣơng quan so sánh giữa kết quả xét về mặt xã hội và tổng chi phí bỏ ra. Theo Nguyễn Duy Tính (1995)[24], hiệu quả về mặt xã hội sử dụng đất nông nghiệp chủ yếu đƣợc xác định bằng khả năng tạo việc làm trên một đơn vị diện tích đất nông nghiệp. Từ những quan điểm trên cho thấy, hiệu quả xã hội có liên quan mật thiết với hiệu quả kinh tế, chúng là tiền đề của nhau và là một phạm trù thống nhất, phản ánh mối quan hệ giữa kết quả sản xuất và các lợi ích xã hội mang lại. Việc lƣợng hoá các chỉ tiêu biểu hiện hiệu quả xã hội gặp nhiều khó khăn và chủ yếu phản ánh bằng các chỉ tiêu mang tính định tính nhƣ tạo công ăn việc làm, định canh định cƣ, lành mạnh xã hội. Hiệu quả môi trường Hiệu quả môi trƣờng là loại hiệu quả đƣợc các nhà nghiên cứu môi trƣờng rất quan tâm trong điều kiện hiện nay. Một hoạt động sản xuất đƣợc coi là có hiệu quả khi các hoạt động của nó không có những ảnh hƣởng tác động xấu đến môi trƣờng và đa dạng sinh học. Hiệu quả môi trƣờng đƣợc phân theo nguyên nhân gây nên gồm: hiệu quả hoá học môi trường, hiệu quả vật lý môi trường và hiệu quả sinh vật môi trường. Hiệu quả sinh vật môi trƣờng là hiệu quả khác nhau của hệ thống sinh thái do sự phát sinh biến đổi của các loại yếu tố môi trƣờng dẫn đến. Hiệu quả hoá học môi trƣờng là hiệu quả môi trƣờng do các phản ứng hoá học giữa các vật chịu ảnh hƣởng của điều kiện môi trƣờng dẫn đến. Hiệu quả vật lý môi trƣờng là hiệu quả môi trƣờng do tác động vật lý dẫn đến. Hiệu quả môi trƣờng vừa đảm bảo lợi ích trƣớc mắt vì phải gắn chặt với quá 7 trình khai thác, sử dụng đất vừa đảm bảo lợi ích lâu dài, tức là bảo vệ tài nguyên đất và môi trƣờng sinh thái. Khi hiệu quả kinh tế và hiệu quả xã hội của một loại sử dụng đất nào đó đƣợc đảm bảo thì hiệu quả môi trƣờng càng đƣợc quan tâm (Đoàn Công Quỳ, 2006)[13]. 1.2.3. Ý nghĩa của đánh giá hiệu quả sử dụng đất đối với sản xuất nông nghiệp Theo số liệu thống kê của Tổng cục Thống kê, tính đến 01/01/2012, tổng diện tích đất tự nhiên của Việt Nam là 33.095,1 nghìn ha, trong đó đất nông nghiệp là 26.280,5 nghìn ha, nhƣng đất sản xuất chỉ có10151,1 nghìn ha chiếm 30,67%. Dân số tăng nhanh, khiến diện tích đất nông nghiệp ngày càng thu hẹp song nhu cầu sử dụng lƣơng thực, thực phẩm của con ngƣời ngày càng tăng. Trong nền kinh tế hiện nay, khi sản xuất nông nghiệp cần phải đáp ứng nhu cầu của thị trƣờng và mục tiêu phát triển của xã hội, đồng thời phải đảm bảo sự bền vững trong sản xuất và sử dụng tài nguyên, việc đánh giá đất đai một cách tổng hợp có tính đến các yếu tố kinh tế - xã hội là hết sức cần thiết để định hƣớng phát triển, là cơ sở chủ yếu cho các phƣơng án quy hoạch và quản lý sử dụng đất. Việc đánh giá hiệu quả sử dụng đất mang lại nhiều ý nghĩa: - Nâng cao hiệu quả kinh tế: Cây trồng cho năng suất tốt hơn, chất lƣợng cao hơn, đƣợc thị trƣờng chấp nhận. - Đảm bảo sự bền vững về môi trƣờng: Thông qua đánh giá hiệu quả sử dụng đất xác định đƣợc loại sử dụng đất và biện pháp canh tác phù hợp với điều kiện tự nhiên của từng vùng. Từ đó, bảo vệ đƣợc độ màu mỡ của đất, ngăn chặn thoái hoá đất và bảo vệ môi trƣờng sinh thái đất. - Đảm bảo sự bền vững về mặt xã hội: Thu hút đƣợc lao động, đảm bảo đƣợc đời sống xã hội (Đỗ Quang Quý, 2007)[12]. 1.2.4. Một số quan điểm về đánh giá hiệu quả sử dụng đất 1.2.4.1. Quan điểm đánh giá hiệu quả sử dụng đất của Liên Xô Phƣơng pháp đánh giá đất của Liên Xô đƣợc thực hiện từ năm 1950 và sau đó hoàn thiện vào năm 1986. Công tác đánh giá đất đai đƣợc tiến hành trên toàn Liên bang và do Bộ nông nghiệp chủ trì nhằm tạo cơ sở cho việc xác định hiệu quả kinh