Tài liệu Luận văn điều tra, đánh giá đa dạng sinh học của nấm lớn tại xã ngọc thanh, huyện phúc yên, tỉnh vĩnh phúc

BỘ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐIỀU TRA, ĐÁNH GIÁ ĐA DẠNG SINH HỌC CỦA NẤM LỚN TẠI XÃ NGỌC THANH, HUYỆN PHÚC YÊN, TỈNH VĨNH PHÚC CHUYÊN NGÀNH: KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG PHAN THỊ THU TRANG HÀ NỘI, NĂM 2019 BỘ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐIỀU TRA, ĐÁNH GIÁ ĐA DẠNG SINH HỌC CỦA NẤM LỚN TẠI XÃ NGỌC THANH, HUYỆN PHÚC YÊN, TỈNH VĨNH PHÚC PHAN THỊ THU TRANG CHUYÊN NGÀNH: KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG MÃ SỐ: 8440301 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. LÊ THANH HUYỀN HÀ NỘI, NĂM 2019 CÔNG TRÌNH ĐƯỢC HOÀN THÀNH TẠI TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG HÀ NỘI Cán bộ hướng dẫn chính: TS. Lê Thanh Huyền Cán bộ chấm phản biện 1: PGS.TS Dương Minh Lam Cán bộ chấm phản biện 2: PGS.TS Hoàng Ngọc Khắc Luận văn thạc sĩ được bảo vệ tại: HỘI ĐỒNG CHẤM LUẬN VĂN THẠC SĨ TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG HÀ NỘI Ngày 16 tháng 01 năm 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và thực hiện trên cơ sở nghiên cứu lý thuyết khảo sát tình hình thực tiễn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc và nghiên cứu trong phòng thí nghiệm tại Khoa Môi trường - Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. Lê Thanh Huyền. Nội dung luận văn có sử dụng các tài liệu tham khảo được liệt kê rõ ràng và đầy đủ theo danh mục tài liệu tham khảo. Tôi xin cam đoan các kết quả này chưa được công bố trong bất kỳ nghiên cứu nào khác. Hà Nội, ngày 02 tháng 1 năm 2019 TÁC GIẢ LUẬN VĂN (Ký và ghi rõ họ tên) Phan Thị Thu Trang ii LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu và toàn thể quý thầy, cô giáo trong khoa Môi trường - Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội đã truyền đạt và giúp đỡ tôi suốt quá trình học tập và rèn luyện. Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến Cô giáo TS. Lê Thanh Huyền đã hết l ng giúp đỡ, dạy bảo, động viên và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành nghiên cứu này. Đồng thời, tôi xin chân thành cảm ơn chú Lý Văn Lương - Chủ tịch Ủy ban nhân dân xã Ngọc Thanh, chú Đặng Quang Hưng - Phó giám đốc Trung tâm Khoa học Lâm nghiệp Đông Bắc Bộ, chị Phan Thị Kim Dung và các anh chị khác của trạm Đa dạng sinh học Mê Linh đã tạo điều kiện cho tôi được nghiên cứu và tiến hành khảo sát thực địa tại xã. Cảm ơn hai thầy Đỗ Như Hiệp và thầy Võ Ngọc Hải đã đồng hành cùng tôi trong thời gian điều tra thực địa. Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình và bạn bè, đã luôn tạo điều kiện, quan tâm, giúp đỡ động viên tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành nghiên cứu này. Trong thời gian khuôn khổ của một luận văn, chắc chắn sẽ không thể bao quát trọn vẹn được hết các vấn đề xoay quanh nội dung cần nghiên cứu của luận văn. Vì vậy, tôi xin chân thành cảm ơn và mong nhận được nhiều ý kiến từ các thầy, cô giáo góp ý bổ sung cho luận văn này. Qua các ý kiến đóng góp, giúp tôi có thể hoàn thiện hơn vốn kiến thức của mình trong ứng dụng các vấn đề nghiên cứu vào cuộc sống. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 10 tháng 12 năm 2018 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Phan Thị Thu Trang iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... 1 LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii THÔNG TIN LUẬN VĂN ....................................................................................... vi DANH MỤC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT .....................................................vii DANH MỤC BẢNG .............................................................................................. viii DANH MỤC HÌNH .................................................................................................. ix MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ..........................................................................................1 2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................2 3. Nội dung nghiên cứu ...............................................................................................3 3.1. Nội dung 1: Điều tra, khảo sát thực địa tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc.............................................................................................................3 3.2. Nội dung 2: Nghiên cứu các loài thuộc các nhóm nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc ................................................................................3 3.3. Nội dung 3: Xác định đặc điểm phân bố của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc ...........................................................................................3 3.4. Nội dung 4: Đề xuất các giải pháp bảo tồn đa dạng sinh học của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc ..........................................................3 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU ........................................ 4 1.1. Lịch sử nghiên cứu nấm lớn .................................................................................4 1.1.1. Tình hình nghiên cứu nấm lớn trên thế giới......................................................4 1.1.2. Tình hình nghiên cứu Nấm lớn ở Việt Nam .....................................................6 1.2. Đặc điểm của nấm lớn ........................................................................................11 1.2.1 Đặc điểm chung................................................................................................11 1.2.2 Đặc điểm sinh học của nấm lớn .......................................................................16 1.3. Điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc ...........................................................................................................................19 iv 1.3.1. Điều kiện tự nhiên ...........................................................................................19 1.3.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ...............................................................................21 1.4 Giá trị và ý nghĩa của nấm lớn ............................................................................23 CHƢƠNG II ............................................................................................................ 26 ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ....................... 26 2.1. Đối tượng và thời gian nghiên cứu ....................................................................26 2.2. Địa điểm nghiên cứu ..........................................................................................26 2.2.1. Địa điểm thu mẫu ............................................................................................26 2.2.2. Phạm vi nghiên cứu .........................................................................................28 2.3. Phương pháp nghiên cứu....................................................................................28 2.3.1. Phương pháp thu mẫu và bảo quản .................................................................28 2.3.2. Phương pháp thu thập tài liệu .........................................................................30 2.3.3. Phương pháp phân tích và định loại loài .........................................................30 2.3.4. Xử lý số liệu theo phương pháp thống kê sinh học.........................................34 2.3.5. Phương pháp điều tra xã hội học .....................................................................34 3.1. Thành phần loài thuộc nhóm nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc ..................................................................................................................35 3.2 Phân tích, đánh giá các chỉ số đa dạng sinh học của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc .............................................................................37 3.2.1. Độ phong phú và tỷ lệ đa dạng quả thể của nấm lớn tại Xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc ..............................................................................37 3.2.2. Danh mục các loài nấm đã ghi nhận ...............................................................41 3.2.3. Kết quả phân loại các loài thuộc nhóm nấm lớn ............................................42 3.3. Nghiên cứu đặc điểm phân bố, giá trị và ý nghĩa thực tiễn của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc ........................................................62 3.3.1. Đặc điểm phân bố của rừng thu mẫu ..............................................................62 3.3.2. So sánh các đặc điểm phân bố của các nhóm thu mẫu ................................... 68 3.3.3. Lược đồ về sự phân bố của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc ..................................................................................................................69 v 3.3.4. Giá trị và ý nghĩa thực tiễn của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc...........................................................................................................71 3.4. Đề xuất các biện pháp bảo tồn, phát triển và khai thác nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc ..................................................................74 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................ 78 1. KẾT LUẬN: ..........................................................................................................78 2. KIẾN NGHỊ: .........................................................................................................78 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 80 PHỤ LỤC vi THÔNG TIN LUẬN VĂN Họ và tên học viên: Phan Thị Thu Trang Lớp: CH3AMT2 Khoá: 2017 - 2019 Cán bộ hướng dẫn: TS. Lê Thanh Huyền Tên đề tài: Điều tra, đánh giá đa dạng sinh học của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc Tóm tắt: Luận văn này trình bày kết quả nghiên cứu về đa dạng sinh học, độ phong phú và đặc điểm phân bố của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc, từ đó đề xuất các biện pháp bảo tồn, phát triển và khai thác nấm lớn tại đây. Qua quá trình nghiên cứu đã thu được 80 mẫu và tiến hành phân loại được 04 bộ: Agaricales, Auriculariales, Polyporales, Russulales, 8 Tricholomataceae, họ: Agaricaceae, Auriculariaceae, Coprinaceae, Ganodermataceae, Entolomataceae, Polyporaceae, Auriscalpiaceae, 14 chi: Lycoperdon, Coprinus, Clitopilus, Filoboletus, Auricularia, Garnoderma, Coriolus, Microporus, Laetiporus, Polyporellus, Polyporus, Pycnoporus, Trametes, Lentinellus và 16 loài nấm (trong đó có 13 loài đã xác định được tên loài, còn lại 3 loài nấm chưa xác định được); đã tính toán được độ phong phú và tỷ lệ đa dạng quả thể của các loài nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc; đánh giá các đặc điểm phân bố của nấm lớn và xây dựng được lược đồ về sự phân bố của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc; nghiên cứu giá trị và ý nghĩa thực tiễn của nấm lớn; đề xuất được các biện pháp bảo tồn, phát triển và khai thác nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc. vii DANH MỤC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Giải thích VQG Vườn quốc gia ĐĐNC Địa điểm nghiên cứu KHM Ký hiệu mẫu KTX Rừng kín thường xanh TTX Thưa thường xanh sp. Spcies viii DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Tổng hợp 5 đợt lấy mẫu ............................................................................35 Bảng 3.2. Phân loại các bộ, họ, chi và loài nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc ..................................................................................................36 Bảng 3.3. Tổng hợp mẫu nấm định loại tại ĐĐNC ..................................................37 Bảng 3.4. Sự đa dạng quả thể và độ phong phú của các loài nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc ..................................................................38 Bảng 3.5. Danh mục các loài nấm lớn, tên loài nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc. ........................................................................................42 Bảng 3.6. Thành phần các loài nấm thuộc nhóm nấm lớn phân bố theo sinh cảnh khu vực nghiên cứu. ..................................................................................................67 Bảng 3.7. Giá trị thực tiễn của các loài thuộc nhóm nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc ..............................................................................72 ix DANH MỤC HÌNH Hình 1.1 V ng đời của nấm lớn ................................................................................12 Hình 1.2. Dạng quả thể của nấm ngành Basidiomycota. ..........................................14 Hình 1.3. Quả thể dạng tán của nấm ngành Basidiomycota. ....................................15 Hình 1.4. Đảm và bào tử đảm của nấm ngành Basidiomycota. ................................18 Hình 1.5. Túi và bào tử túi của nấm. .........................................................................19 Hình 1.6. Bản đồ thể hiện vị trí địa lí của xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, Tỉnh Vĩnh Phúc ..................................................................................................................20 Hình 2.1 Vị trí thu mẫu tại Trạm đa dạng sinh học Mê Linh, xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc. ........................................................................................27 Hình 2.2. Phiếu điều tra và mô tả nấm ngoài thực địa ..............................................29 Hình 2.3 Các bộ phận của một cây nấm ...................................................................30 Hình 2.4. Bào tử nấm Coprinus fuscescens ..............................................................32 Hình 2.5. Đảm và bào tử của nấm ngành Basidiomycota. ........................................32 Hình 2.6. Liệt bào hình chai của Coprinus plicatilis ................................................33 Hình 2.7. Hệ sợi nấm của Geastrum fimbriatum (pđ 1000 lần) ................................33 Hình 3.1. Biểu đồ tỷ lệ % đa dạng quả thể của các loài thuộc nhóm nấm lớn tại Xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc ........................................................41 Hình 3.2.Nấm Lycoperdon sp. ..................................................................................45 Hình 3.3. Nấm Coprinus sp.......................................................................................44 Hình 3.4 Nấm Clitopilus sp. ......................................................................................45 Hình 3.5: Nấm Filoboletus manipularis ...................................................................47 Hình 3.6. Đặc điểm hiển vi của Auricularia auricula-judae ....................................48 Hình 3.7. Nấm Ganoderma brownii .........................................................................49 Hình 3.8. Nấm Coriolus hirsutus ..............................................................................50 Hình 3.9 Nấm Microporus flabelliformis .................................................................52 Hình 3.10. Nấm Microporus xanthopus ....................................................................53 Hình 3.11. Đặc điểm hiểm vi của nấm Laetiporus sulphureus .................................54 Hình 3.12. Nấm Polyporellus badius ........................................................................55 Hình 3.13. Đặc điểm hiển vi nấm Polyporus alveolarius .........................................56 x Hình 3.14. Đặc điểm hiển vi của nấm Pycnoporus cinnabarinus ............................58 Hình 3.15. Đặc điểm hiển vi của nấm Trametes conchifer .......................................59 Hình 3.16. Đặc điểm hiển vi của nấm Trametes versicolor ......................................60 Hình 3.17. Nấm Lentinellus ursinus .........................................................................62 Hình 3.18. Lược đồ phân bố của nhóm nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc ..................................................................................................70 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cùng với điều kiện tự nhiên, khí hậu đa dạng và có nhiều thay đổi từ Bắc vào Nam, Việt Nam là một trong những quốc gia có mức độ đa dạng sinh học cao trên thế giới với khoảng 12.000 loài thực vật, 3.000 loài động vật đã được ghi nhận và mô tả. Sự đa dạng về điều kiện tự nhiên, địa chất thủy văn cũng như sự đa dạng trong các kiểu sinh cảnh, điều kiện khí hậu nhiệt đới gió mùa đã góp phần tạo nên sự đa dạng trong khu hệ nấm Việt Nam. Nếu ước tính số loài nấm có thể có trên lãnh thổ Việt Nam gấp 6 lần số loài thực vật bậc cao (theo ước tính của Hawksworth, 1991-2001) thì số loài nấm có thể có trên lãnh thổ lên tới 70.000 loài. Điều đó có nghĩa là hiện nay chúng ta mới ghi nhận được khoảng 1/5 số loài có thể có trên lãnh thổ Việt Nam. Đóng vai tr là một trong những mắt xích cuối cùng trong chuỗi thức ăn, các loài nấm tiêu thụ xác động, thực vật trong tự nhiên cũng như nhiều loại mảnh vụn hữu cơ khác, góp phần khép kín vòng tuần hoàn vật chất trong hệ sinh thái. Các loài nấm lớn có giá thể rất đa dạng, như xác thực vật thân gỗ, vật rơi rụng, tầng thảm mục trong hệ sinh thái rừng, sử dụng chúng làm nguồn dinh dưỡng để phát triển và trả lại hệ sinh thái các hợp chất đơn giản hơn, góp phần quan trọng trong quá trình hình thành đất. Từ lâu con người đã sử dụng nấm lớn làm thức ăn, dược phẩm và cùng với sự phát triển của khoa học kỹ thuật hiện đại, đây cũng là nguồn hợp chất thiên nhiên dồi dào mà hiện nay vẫn chưa được nghiên cứu đầy đủ. Do đó việc đẩy mạnh nghiên cứu nấm đều có ý nghĩa to lớn và ngày càng được quan tâm ở nhiều quốc gia trên thế giới. Phân loại theo mục đích sử dụng, các loài nấm lớn có thể phân làm hai nhóm: nấm ăn được và nấm độc. Nấm ăn được sử dụng rộng rãi làm thực phẩm, dược phẩm chúng có thể sử dụng trong rất nhiều món ăn, ở nhiều nền ẩm thực khác nhau. Nấm là thực phẩm có giá trị dinh dưỡng cao, có độ đạm cao và ít chất béo, chứa nhiều vitamin nhóm B và C. Nấm là loại thực phẩm được xếp vào loại rau sạch rất giàu dinh dưỡng, có thể thay thế thịt cá và là nguồn dược liệu quý. Bên cạnh đó 2 nấm lớn còn có công dụng ph ng ung thư, tăng cường sức khoẻ, nhiều loại nấm quý còn vừa là món ăn ngon vừa là mỹ phẩm thiên nhiên không tác dụng phụ giúp chống lão hoá, dưỡng tóc, đẹp da, đặc biệt một số loài còn có công dụng trong ngành công nghiệp và y học. Tuy có nhiều công dụng như vậy, nhưng các nghiên cứu về nấm lớn tại Việt Nam hiện nay còn rất ít, chủ yếu là về các hoạt chất của nấm, các nghiên cứu về phân loại nấm và đánh giá độ đa dạng của chúng vẫn chưa có nhiều. Bên cạnh đó, tính đa dạng nấm lớn ở các rừng quốc gia ngày một giảm xuống do không có sự bảo tồn các loài nấm quý hiếm và chưa có nhận thức đúng đắn cho việc bảo tồn chúng. Đây là một tổn thất rất lớn trên tất cả các phương diện kinh tế, khoa học, môi trường và nhân văn. Ở miền Bắc Việt Nam, khu vực dãy Tam Đảo là một trong những khu vực có mức độ đa dạng sinh học cao. Theo kết quả điều tra cho thấy ở Tam Đảo có 8 loại rừng và thực bì khác nhau, mà mỗi kiểu rừng đó thường đại diện cho một loại hình lập địa và tương ứng có một tổ thành loài cây nhất định. Đây cũng là môi trường thuận lợi cho sự phát triển của khu hệ nấm lớn. Theo công bố của Phan Huy Dục năm 2001, khu hệ nấm lớn Vườn Quốc gia Tam Đảo ghi nhận được 41 loài, 17 họ trong 2 lớp Ascomycetes và Basidiomycetes trong hội thảo quốc tế Sinh học tổ chức tại Hà Nội với báo cáo “Nấm lớn (Macromycetes) ở vườn quốc gia Tam Đảo, Vĩnh Phúc”. Xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc là một xã nằm ở đầu Tây Nam dãy Tam Đảo và cũng là vùng đệm của Vườn quốc gia. Tuy nhiên hiện nay, chưa có các dẫn liệu về khu hệ nấm lớn cho khu vực này. Chính vì vậy, để đáp ứng nhu cầu bảo tồn và tìm hiểu đa dạng sinh học của nấm lớn, đồng thời mong muốn góp phần bổ sung dẫn liệu về khu hệ nấm lớn khu vực dãy Tam Đảo, tôi đã tiến hành nghiên cứu đề tài “Điều tra, đánh giá đa dạng sinh học của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc”, từ đó làm căn cứ khoa học cho hoạt động bảo tồn và phát triển đa dạng sinh học nấm lớn trong khu vực. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Phân loại được và đánh giá đặc điểm phân bố của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc; 3 - Đề xuất các giải pháp bảo tồn đa dạng sinh học của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc. 3. Nội dung nghiên cứu 3.1. Nội dung 1: Điều tra, khảo sát thực địa tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc - Thu mẫu nấm tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc; 3.2. Nội dung 2: Nghiên cứu các loài thuộc các nhóm nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc - Xác định thành phần loài của các nhóm nấm lớn; - Phân tích đánh giá các chỉ số đa dạng sinh học của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc. 3.3. Nội dung 3: Xác định đặc điểm phân bố của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc - Đánh giá các đặc điểm phân bố của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc; - Xây dựng sơ đồ phân bố của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc. 3.4. Nội dung 4: Đề xuất các giải pháp bảo tồn đa dạng sinh học của nấm lớn tại xã Ngọc Thanh, huyện Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc - Xác định cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc bảo tồn tại chỗ hay bảo tồn chuyển chỗ (các đặc điểm của nấm, điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội, tác động của con người,...) 4 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU 1.1. Lịch sử nghiên cứu nấm lớn 1.1.1. Tình hình nghiên cứu nấm lớn trên thế giới Từ xa xưa, nấm có giá trị to lớn trong đời sống của con người, nó mang đến nhiều giá trị trong nhiều lĩnh vực như: thực phẩm, dược phẩm, công nghiệp, ... Nấm được xem là sinh vật có kích thước hệ sợi lớn nhất trên hành tinh chúng ta (ở Armillaria bulbosa hệ sợi lan rộng tới 15ha, trọng lượng ước tính 10 tấn, thời gian tới 1.500 tuổi) [70]. Vào đầu thế kỷ XX, Nấm học phát triển rực rỡ, trở thành một ngành khoa học thực sự [18]. Ở nhiều khu vực khác nhau trên thế giới xuất hiện nhiều công trình nghiên cứu về nấm. Trong một thời gian ngắn (30 - 40 năm) xem xét lại trên cơ sở các tiêu chuẩn phân loại hiện đại và nhiều chi nấm cũ được dựa vào các đặc điểm hiển vi nhiều chi nấm mới đã được mô tả. Kết quả là đã hình thành được một số hệ thống nấm học khá ổn định ở châu Âu, Bắc Mỹ như hệ thống của Gilbertson and Ryvarden [67]. Trong thế kỷ XX nhiều công trình nghiên cứu về nấm học đã được công bố, tiêu biểu như: C. Rea (1922) với nghiên cứu “Lớp Basidiomycetes ở Anh” - “British Basidiomycetes” [65]; Rolf Singer (1986) với nghiên cứu “Bộ khóa phân loại Agaricales” - “The Agaricales in modern taxonomy” [69]; Hanns Kreisel (1975) với nghiên cứu “Hướng dẫn sử dụng Nấm” “Handbuch Fur Pilzfreunde” [84]. Pegler D. N., Spooner B. (1994) nghiên cứu nấm ở Bắc Mỹ và châu Âu trong tác phẩm “Công cụ định danh Nấm” - “The mushroomidentifier” đã công bố và mô tả 341 loài [61]; Ryvarden và Gillbertson (1993) trong công trình nghiên cứu nấm lỗ ở châu Âu “Nấm lỗ ở Châu Âu” “European polypores” đã mô tả 322 loài [67]. Theo thống kê của Teng S. C. (1996) trong cuốn sách “Nấm ở Trung Quốc” - “Fungi of China” đã mô tả 2400 loài với 601 chi [71]. Trong những năm cuối thế kỷ XX, đầu thế kỷ XXI các nhà nghiên cứu đã kết hợp giữa phân loại truyền thống với phân loại dựa trên những tiêu chuẩn hiện đại như: các phản ứng hoá học, sự phân tính, hệ sợi nấm, kiểu gây mục, đặc điểm nuôi cấy, mà đặc biệt là cấu trúc phân tử ADN đã mang lại những kết quả chính xác hơn. Bên cạnh phương pháp phân loại truyền thống dựa vào hình thái (morpho - 5 taxonomy), việc sử dụng các phương pháp phân loại dựa vào hoá học (chemo taxonomy) và gene (geno - taxonomy) đã loại bỏ được những nhầm lẫn khi phân loại những loài có hình thái tương đồng. Một số công trình nghiên cứu dựa vào cấu trúc phân tử ADN như Aime Catherine M. cùng cộng sự (2006) với nghiên cứu “Tổng quan về phân loại bậc cao của phân ngành Pucciniomycotina dựa trên phân tích kết hợp phân tích trình tự đơn vị phân tử lớn và nhỏ rDNA” - “An overview of the higher level classification of Puccinionmycotyna based on combined analyses of nuclear large and small subunit rDNA Sequences” [44]. Vào những năm gần đây nhất, trên thế giới đã có khá nhiều nghiên cứu về đặc điểm hình thái học, mô tả chi tiết về: mũ, bào tử, hệ sợi, sự phân tầng của ống,...và tìm ra một số loài nấm mới. Điển hình là một số nghiên cứu 2014 của Dörfelt Heinrich, Ruske Erika với công trình “Hình thái nấm lớn” tác giả đã cung cấp 112 hình ảnh màu và mô tả về hình thái học nấm lớn [50]. Cũng trong năm 2014, Rodham E. Tulloss cùng cộng sự của mình đã tìm ra loài mới Amanita pruittii trong nghiên cứu “Loài mới Amanita pruittii, đặc điểm hình thái một số loài ở các quốc gia ven biển Thái Bình Dương, Mỹ”, ông đã dựa trên cơ sở hình thái và cấu trúc phân tử để công bố loài mới Amanita pruittii thuộc vùng California và vùng khác của Mỹ [66]. Các tác giả Peter E.M., Jianchu X., Samatha C.K. và Kevin.D.H (2014) đã mô tả chi tiết 56 loài nấm có ích, được sử dụng làm thực phẩm trong nghiên cứu “Nấm lớn có ích cho con người và cây trồng”, các loài này thuộc các bộ Polyporales, Agaricales, Boletales, Russulales…và được người dân sử dụng làm thức ăn ở khu vực sông Mekong [62]. Năm 2016 tác giả người Thái - Benjarong Thongbai, cùng cộng sự, đã nghiên cứu “Loài mới cho khoa học và 4 loài mới thuộc chi Amanita (Amanitaceae; Basidiomycota) thuộc phía Bắc của Thái Lan”, công trình nghiên cứu đã tìm ra loài mới cho khoa học đó là A.castannea và 4 loài mới ghi nhận ở Thái Lan là A.concentric, A.rimosa, A.cf.rubromarginata và A.zangii [45]. Vào năm 2017 tác giả Ginns J. với công trình nghiên cứu của mình “Nhóm nấm Polypores ở British Columbia” đã mô tả chi tiết đặc điểm hình thái của nhóm nấm lỗ về mặt trên, mặt dưới, hệ sợi, bào tầng, bào tử, đảm...Công trình đã mô tả 6 hơn 200 loài nấm lỗ ở Anh và xây dựng khóa định loại tương đối hoàn chỉnh, và chặt chẽ [49]. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu Nấm lớn ở Việt Nam Ở Việt Nam, từ lâu nhân dân đã biết dùng Nấm làm thực phẩm và dược phẩm. Nhà bác học Lê Quý Đôn (1726 - 1784) trong tác phẩm “Vân đài loại ngữ ” và “Kiến văn tiểu lục” đã đánh giá “Linh chi là một sản vật quý hiếm của đất rừng Đại Nam”. Ông đã nêu ra những tác dụng lớn của nấm như: kiện não (tráng kiện), bảo can (bảo vệ gan), cường tâm (mạch tim), kiện vị (giúp tiêu hoá ở dạ dày), cường phế (giúp phổi), giải độc, giải cảm và giúp con người sống lâu, tăng tuổi thọ. Trong thời kỳ Pháp thuộc cuối thế kỷ XIX, một số công trình nghiên cứu Nấm ở Việt Nam đã được công bố, trong số đó, phải kể đến những công trình của Patouillard N. “Đóng góp về khu hệ nấm ở miền Bắc Việt Nam”; “Những đóng góp mới về hệ nấm ở Việt Nam và Lào”, ông đã công bố 178 loài nấm ở Việt Nam [78,79,80,81,82,83]. Năm 1914, Hariot P. & Patouillard N. công bố công trình “Nấm thu thập được tại Việt Nam” [76]. Ngoài ra còn có một số nhà Nấm học khác cũng nghiên cứu nấm lớn ở Việt Nam như Roger, Petelot, Eberhardt,...; Heim R., Maleneon G. đã công bố công trình “Nấm Bắc Bộ thu thập bởi M. V. Demange” [77], Joly P. với công trình “Các yếu tố của khu hệ nấm Việt Nam” đã định loại 20 loài thuộc chi Xylaria [74]. Ở miền Bắc Việt Nam, việc nghiên cứu nấm được bắt đầu vào năm 1954 tại trường Đại học Tổng hợp Hà Nội lúc bấy giờ với các công trình nghiên cứu của Trương Văn Năm (1965) “Nghiên cứu nấm sống trên gỗ ở lâm trường Hữu Lũng” [34], Trịnh Tam Kiệt với đề tài “Bước đầu điều tra bộ Aphyllophorales vùng Hà Nội” (1965) [11] và “Sơ bộ điều tra nghiên cứu các loài nấm ăn và nấm độc chính ở một số vùng miền Bắc Việt Nam”(1966) [12]; Trịnh Tam Kiệt đã công bố 348 loài thuộc khu hệ nấm lớn vùng Đông Bắc Tam Đảo [13]. Bước sang thập niên 70, việc nghiên cứu nấm lớn đã đạt được nhiều thành tựu đáng kể, tiêu biểu là các công trình của Trịnh Tam Kiệt: “Đặc điểm khu hệ nấm 7 lớn ở miền Bắc Việt Nam” - “Einige charakteristika der Grosspilzflora Nord Vietnams” [85]; “Những yếu tố hình thành khu hệ nấm lớn ở miền Bắc Việt Nam và các nhóm sinh thái của chúng” [14]; cũng trong năm 1977, tác giả công bố tiếp công trình “Góp phần nghiên cứu hệ nấm Heterobasidiomycetidae ở Việt Nam” [16] và năm 1978 công trình “Đặc điểm khu hệ nấm phá gỗ, tre ở Việt Nam” [15] trong đó đã giới thiệu 400 loài nấm sống trên gỗ. Từ các kết quả trên, tác giả đã tổng kết “Đặc điểm khu hệ nấm lớn sống trên gỗ và tre của Việt Nam” [17]. Tính đến năm 1978 đã có 618 loài thuộc 150 chi đã được ghi nhận ở miền Bắc Việt Nam [32]. Bên cạnh đó c n có các tác giả: Lê Bá Dũng (1977) “Nghiên cứu họ Polyporaceae miền Bắc Việt Nam” [7] đã mô tả 22 loài; Lê Văn Liễu (1977) “Một số nấm ăn được và nấm độc ở rừng” với 118 loài [33]; Joly P., Perreau J. với công trình “Về một số loài nấm lớn đã tiêu thụ tại Việt Nam” - “Sur quelques champignons sauvages consomnes au Vietnam Travaux dedies a Georges Viennot - Bourgin” đã giới thiệu một số nấm hoang dại được sử dụng ở Việt Nam [75]; Pfister D. H. với công trình “Chỉ mục chú giải cho nấm được mô tả bởi Patouillard” - “Annotated index to fungi described by Patouillard” đã công bố các kết quả nghiên cứu liên quan đến khu hệ nấm Việt Nam [64]. Trịnh Tam Kiệt đã công bố công trình “Nấm ở Việt Nam (tập 1)”, tác giả đã đưa ra danh sách 116 loài nấm thường gặp ở Việt Nam đã xác định 111 loài [32]. Năm 1978, Trịnh Tam Kiệt công bố “Những dẫn liệu về khu hệ nấm sống trên gỗ vùng Nghệ An” tác giả đã mô tả 90 loài nấm sống trên gỗ [17]. Năm 1982, Trịnh Tam Kiệt và Ngô Anh công bố công trình “Góp phần nghiên cứu khu hệ nấm ở Bình Trị Thiên” đã xác định 111 loài [19]. Năm 1984, Trịnh Tam Kiệt và Phan Huy Dục với công trình “Góp phần nghiên cứu nấm mực Coprinaceae Rose vùng Hà Nội” đã công bố 29 loài [20]. Năm 1993, Ngô Anh công bố công trình “Nghiên cứu nấm lớn ở Thừa Thiên Huế” với 104 loài và công bố “Dẫn liệu bước đầu về họ Coriolaceae Sing ở Thừa Thiên Huế” đã nêu danh mục 60 loài [2], Trịnh Tam Kiệt công bố “Danh lục nấm lớn của Việt Nam” gồm 826 loài [21]. Qua nghiên cứu các tài liệu của các nhà nghiên cứu nhất là tác phẩm: “Danh lục nấm lớn ở Việt Nam” của Trịnh Tam Kiệt (2014), đã ghi nhận có khoảng 2500 loài nấm đã được ghi nhận cho lãnh thổ Việt Nam, trong