Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Giáo dục - Đào tạo Cao đẳng - Đại học Nghệ thuật trang trí đình làng lâu thượng và đình làng hùng lô (thành phố việt t...

Tài liệu Nghệ thuật trang trí đình làng lâu thượng và đình làng hùng lô (thành phố việt trì, tỉnh phú thọ)

.PDF
253
210
148

Mô tả:

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Cao Thị Vân NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ ĐÌNH LÀNG LÂU THƯỢNG VÀ ĐÌNH LÀNG HÙNG LÔ (Thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ) 1. LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT Hà Nội - 2020 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Cao Thị Vân NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ ĐÌNH LÀNG LÂU THƯỢNG VÀ ĐÌNH LÀNG HÙNG LÔ (Thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ) Chuyên ngành: Lý luận và Lịch sử Mỹ thuật Mã số: 9210101 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN VĂN CƯƠNG Hà Nội - 2020 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận án tiến sĩ Nghệ thuật trang trí đình làng Lâu Thượng và đình làng Hùng Lô (Thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ) là công trình do tôi nghiên cứu, thực hiện. Những vấn đề nghiên cứu cùng những ý kiến tham khảo, tài liệu đều có chú thích nguồn đầy đủ. Tôi xin chịu trách nhiệm về những nội dung trong luận án. Hà Nội, ngày 8 tháng 3 năm 2020 Tác giả luận án Cao Thị Vân ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................ i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ..............................................................iii MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 01 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHÁI QUÁT VỀ ĐÌNH LÀNG LÂU THƯỢNG, ĐÌNH LÀNG HÙNG LÔ . 07 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ................................................................ 07 1.2. Cơ sở lý luận của đề tài ............................................................................... 15 1.3. Khái quát về đình làng Lâu Thượng và đình làng Hùng Lô .................... 29 Tiểu kết .......................................................................................................... 34 Chương 2: HÌNH THỨC, ĐỀ TÀI VÀ ĐỒ ÁN TRANG TRÍ ĐÌNH LÀNG LÂU THƯỢNG, ĐÌNH LÀNG HÙNG LÔ .................................................. 36 2.1. Hình thức trang trí .................................................................................... 36 2.2. Đề tài trang trí .......................................................................................... 61 2.3. Đồ án trang trí .......................................................................................... 77 Tiểu kết .......................................................................................................... 91 Chương 3: BỐ CỤC, KHÔNG GIAN VÀ MÀU SẮC TRANG TRÍ ĐÌNH LÀNG LÂU THƯỢNG, ĐÌNH LÀNG HÙNG LÔ...................................... 93 3.1. Bố cục trang trí ......................................................................................... 93 3.2. Không gian trang trí ............................................................................... 106 3.3. Màu sắc trang trí..................................................................................... 119 Tiểu kết ........................................................................................................ 129 Chương 4: BÀN LUẬN VỀ ĐẶC TRƯNG VÀ GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ ĐÌNH LÀNG LÂU THƯỢNG, ĐÌNH LÀNG HÙNG LÔ 130 4.1. Đặc trưng nghệ thuật trang trí ................................................................ 130 4.2. Giá trị nghệ thuật trang trí ...................................................................... 151 Tiểu kết ........................................................................................................ 161 KẾT LUẬN .................................................................................................. 162 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ .............. 167 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................... 168 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 181 iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT VM ĐLLT Đình làng Lâu Thượng ĐLHL Đình làng Hùng Lô H Hình PL Phụ lục NCS Nghiên cứu sinh Nxb Nhà xuất bản TK Thế kỷ TP Thành phố Tr Trang 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Nghệ thuật trang trí đình làng là một trong những thành tố quan trọng trong kho tàng mỹ thuật dân gian độc đáo của Việt Nam. Theo các nhà nghiên cứu đi trước, đình manh nha xuất hiện vào khoảng thế kỷ XV, phát triển rực rỡ vào cuối TK XVII đầu TK XVIII và thoái trào vào TK XIX. Trong diễn trình lịch sử mỹ thuật truyền thống của nước nhà, hệ thống đình làng Việt đã tích hợp được nhiều di sản văn hóa, kiến trúc, nghệ thuật và được phổ biến sâu đậm trong dân gian. Ở Phú Thọ có khoảng hơn 200 ngôi đình lớn nhỏ có niên đại khác nhau được phân bố rộng rãi trong toàn tỉnh. Trong số đó, đình làng Lâu Thượng (ĐLLT) và đình làng Hùng Lô (ĐLHL) là hai ngôi đình lớn nhất của tỉnh Phú Thọ, được nhà nước xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia vừa mang phong cách trang trí của thời Lê (gắn với sự ra đời của đình) vừa mang phong cách Nguyễn (gắn với quá trình tu bổ lớn) nhưng lại sở hữu hai phong cách trang trí có nhiều nét khác biệt (nhất là trong nghệ thuật chạm khắc). Rõ ràng, hai ngôi đình với vị trí địa lý khá gần nhau nhưng phong cách trang trí có nhiều sự khác biệt sẽ là vấn đề đáng để người nghiên cứu quan tâm và suy ngẫm. ĐLLT và ĐLHL đã được một số các nhà nghiên cứu đi trước quan tâm, tìm hiểu nhưng những nghiên cứu này chủ yếu đều nhìn từ góc độ lịch sử, văn hóa, còn những nghiên cứu nhìn từ góc độ nghệ thuật học dường như không có nhiều. Tư liệu nghiên cứu về hai ngôi đình chỉ dừng ở hồ sơ di tích và được lưu rất hạn chế tại địa phương; một số bài viết điền dã chỉ ở dạng tư liệu nội bộ, một số đài báo có quay video, làm tư liệu phóng sự nhưng thời lượng còn hạn chế nên chưa cung cấp được nhiều thông tin… Nhận thấy ĐLLT và ĐLHL là hai trong số hàng trăm ngôi đình ở đất Phú Thọ có rất nhiều giá trị nghệ thuật được nhiều tác giả trong nước đánh giá cao, với quy mô bề thế khang trang cùng nhiều 2 hiện vật quý có nhiều lớp niên đại khác nhau nhưng về cơ bản lại chưa được khai thác và nghiên cứu một cách chuyên biệt. Rõ ràng, đây là khoảng trống cần được tiếp tục nghiên cứu. Dựa vào tình hình nghiên cứu về đình làng có thể nhận thấy đình làng là một vấn đề đã được rất nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm tìm hiểu chủ yếu khai thác trên các lĩnh vực như: khảo cổ, kiến trúc, mỹ thuật, văn hóa… nhưng những nghiên cứu về nghệ thuật trang trí đình làng nói chung thì hầu như chưa có công trình nào đề cập tới (nhất là nghệ thuật trang trí đình làng ở một đối tượng cụ thể thì hầu như chưa có). Xuất phát từ tình hình thực tế này, luận án bước đầu nhận định hiện chưa có công trình nghiên cứu nào về nghệ thuật trang trí đình làng mang tính trường hợp như ĐLLT và ĐLHL. Nên, NCS lựa chọn đề tài Nghệ thuật trang trí đình làng Lâu Thượng và đình làng Hùng Lô (thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ) để làm đối tượng nghiên cứu chính của luận án tiến sĩ thuộc chuyên ngành Lý luận và Lịch sử Mỹ thuật, bởi đây là hai ngôi đình tương đối tiêu biểu ở Phú Thọ có nhiều giá trị về văn hóa, lịch sử và đặc biệt là giá trị về nghệ thuật. Trên cơ sở kế thừa những thành quả của các nhà nghiên cứu đi trước, luận án làm rõ tính chất trang trí ở hai ngôi đình để tìm ra những đặc trưng và giá trị nghệ thuật trang trí ĐLLT và ĐLHL trong hệ thống đình làng Việt Nam. Góp phần bổ sung những tư liệu còn khuyết thiếu trong kho tàng nghiên cứu về nghệ thuật dân gian Việt Nam. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu nghệ thuật trang trí ĐLLT và ĐLHL để làm rõ các đặc trưng và giá trị nghệ thuật của hai ngôi đình trong hệ thống đình làng Việt Nam. 2.3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Luận án làm rõ tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và khái quát về ĐLLT và ĐLHL. 3 - Luận án khai thác các biểu hiện của nghệ thuật trang trí ĐLLT và ĐLHL thông qua các hình thức trang trí, đề tài và đồ án trang trí. - Phân tích chuyên biệt tính hiệu quả trong việc sử dụng các yếu tố nghệ thuật tạo hình như: bố cục, không gian và màu sắc trang trí ở ĐLLT và ĐLHL. - Luận bàn về đặc trưng và giá trị nghệ thuật trang trí của ĐLLT và ĐLHL trong hệ thống đình làng Việt Nam. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là nghệ thuật trang trí ĐLLT và ĐLHL. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Phạm vi không gian - Phạm vi nghiên cứu tại hai ngôi đình Lâu Thượng và Hùng Lô ở Tp. Việt Trì, tỉnh Phú Thọ. Vì cả hai ngôi đình có niên đại khác nhau do vậy luận án tập trung nghiên cứu vào các hình thức trang trí mang nhiều giá trị nghệ thuật như: chạm khắc, tượng, đắp nổi vôi vữa, hoành phi, câu đối, tranh vẽ trang trí trên ván gỗ cùng một số đồ thờ có giá trị. 3.2.2. Phạm vi thời gian Dựa vào niên đại ra đời di tích trong đó ĐLHL được khởi dựng vào năm 1697, còn ĐLLT không rõ về niên đại, số năm hiện được ghi chép lại trong lý lịch di tích là số liệu các năm trùng tu, tôn tạo (phần lớn các hạng mục được bổ sung vào khoảng TK XIX như khu vực nghi môn, hậu cung, các đồ thờ), còn nghệ thuật chạm khắc ở tòa đại đình Lâu Thượng, nhiều nhà nghiên cứu đi trước khẳng định những mảng chạm khắc ở ĐLLT có phong cách nghệ thuật cuối TK XVII ở Việt Nam. Chính vì lịch sử hai ngôi đình được ra đời vào những năm khác nhau đồng thời đã trải qua nhiều lần trùng tu biến đổi, thay mới. Để đánh giá khách quan, NCS sẽ dựa vào mốc ra đời của ĐLHL kết hợp với sự nhận định niên đại của ĐLLT và trải qua quãng trùng tu tôn tạo lớn vào năm 2008 (TK XXI). 4 Do vậy, phạm vi nghiên cứu sẽ giới hạn từ TK XVII đến TK XXI ở Việt Nam. 4. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu 4.1. Câu hỏi nghiên cứu Câu hỏi 1: Nghệ thuật trang trí ĐLLT và ĐLHL được biểu hiện như thế nào trong các: hình thức, đề tài, đồ án, bố cục, không gian và màu sắc trang trí? Câu hỏi 2: Nghệ thuật trang trí ĐLLT và ĐLHL mang phong cách tạo hình dân gian Việt Nam hay được tiếp biến từ tạo hình mỹ thuật Trung Hoa và Ấn Độ? Câu hỏi 3: Đặc trưng và giá trị nghệ thuật trang trí ĐLLT và ĐLHL được biểu hiện như thế nào so với các ngôi đình khác trong hệ thống đình làng Việt Nam? 4.2. Giả thuyết nghiên cứu Giả thuyết 1: Nghệ thuật trang trí ĐLLT và ĐLHL được biểu hiện đa dạng trong các hình thức trang trí như: chạm khắc, tượng, đắp nổi vôi vữa, hoành phi câu đối cùng một số đồ thờ có giá trị, được thể hiện bằng nhiều đề tài, các đồ án trang trí và điểm tô bởi nhiều màu sắc khác nhau, được xắp xếp trong không gian ngoại đình và nội đình bởi các hình thức bố cục như đối xứng, phân tầng hay nương theo kiến trúc để trang trí. Giả thuyết 2: Nghệ thuật trang trí ĐLLT và ĐLHL phần lớn mang đậm phong cách tạo hình dân gian cùng mỹ cảm truyền thống dân tộc của người Việt, bên cạnh sự tiếp biến về tạo hình của mỹ thuật Trung Hoa và Ấn Độ Giả thuyết 3: Nghệ thuật trang trí ĐLLT và ĐLHL tuy mang nhiều nét tương đồng so với những ngôi đình khác trong hệ thống đình làng Việt Nam nhưng vẫn có những đặc trưng và giá trị nghệ thuật riêng biệt mà không phải ngôi đình nào cũng có (nhất là hình tượng rồng nhân dạng ở ĐLLT). 5. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp phân tích và tổng hợp tài liệu thứ cấp: Thông qua nghiên cứu sách báo, tạp chí, bài báo khoa học, tài liệu trong và ngoài nước để tìm ra những ý tưởng khoa học mới. Từ đó hình thành nên những luận điểm cần phải làm sáng tỏ trong luận án. 5 Phương pháp điền dã: thông qua các chuyến điền dã thực tế nhằm giúp NCS thu thập, xác minh các dữ liệu phục vụ nghiên cứu một cách rõ ràng, minh bạch như: xem xét hiện vật di tích, đo đạc, đạc họa, chụp ảnh… Phương pháp thống kê, so sánh: luận án thống kê các số liệu trong di tích, so sánh đối chiếu với các di tích khác để tìm ra phong cách nghệ thuật trang trí điển hình của đối tượng nghiên cứu. Phương pháp liên ngành: luận án dựa vào thành tựu nghiên cứu của các ngành có liên quan tới luận án như: kiến trúc, lịch sử, dân tộc, địa lý, văn hóa,…để từ đó luận giải các vấn đề có liên quan trong luận án. Bên cạnh đó, luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu đặc thù trong ngành nghệ thuật học như: phân tích các yếu tố về bố cục, về đường nét, họa tiết, ánh sáng, màu sắc, chất liệu, khối, không gian đậm nhạt, ánh sáng, tỉ lệ, mảng, hình tượng, lượng, chất liệu… cùng các nguyên tắc của nghệ thuật trang trí như: đối xứng, lặp lại, phá thế, đảo chiều, cân đối để từ đó rút ra những đặc trưng và giá trị nghệ thuật trang trí ở hai ngôi đình trên cơ sở giải mã về mặt biểu tượng trong các dạng thức được trang trí ở ĐLLT và ĐLHL. 6. Những đóng góp mới của luận án 6.1. Đóng góp về mặt lý luận Về phương diện lý luận và lịch sử mỹ thuật: Đề tài là công trình nghiên cứu chuyên biệt theo hướng tiếp cận nghệ thuật học qua việc nghiên cứu mang tính trường hợp của nghệ thuật trang trí ĐLLT và ĐLHL (ở TP Việt Trì, tỉnh Phú Thọ) mang nhiều giá trị về lịch sử, văn hóa tạo nên những nét đặc trưng riêng trong nghệ thuật trang trí đình làng Việt Nam. Đối với nghệ thuật tạo hình: Luận án là công trình nghiên cứu chuyên sâu về nghệ thuật trang trí ở ĐLLT và ĐLHL trên cơ sở làm rõ các giá trị về nghệ thuật tạo hình được biểu hiện trong các hình thức trang trí, đề tài và đồ án trang trí. Với giáo dục thẩm mỹ: Thông qua các chuyến nghiên cứu điền dã, đạc họa cùng một số bản vẽ mô tả về các đồ án trang trí sẽ cho cái nhìn khoa học về 6 các yếu tố tạo hình được soi tỏ dưới các biểu tượng văn hóa dân tộc từ đó khơi dậy niềm đam mê yêu thích nghệ thuật trang trí truyền thống của nước nhà. 6.2. Đóng góp về mặt thực tiễn - Góp phần bổ khuyết những khoảng trống về tư liệu của ĐLLT và ĐLHL trong quá trình điền dã và khảo sát, hệ thống hóa tư liệu liên quan tới nội dung luận án. - Cung cấp cho các nhà nghiên cứu, những nhà làm công tác quản lý di tích những thông tin tư liệu xác thực dưới các góc độ: lịch sử, kiến trúc, chạm khắc, đắp nổi vôi vữa (nề, ngõa), tranh vẽ trên gỗ, tín ngưỡng dân gian,… 7. Kết cấu của luận án Luận án ngoài phần mở đầu (6 trang), kết luận (5 trang), tài liệu tham khảo (12 trang), phụ lục (70 trang), nội dung được kết cấu 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và khái quát về đình làng Lâu Thượng và đình làng Hùng Lô (29 trang). Chương 2: Hình thức, đề tài và đồ án trang trí đình làng Lâu Thượng và đình làng Hùng Lô (57 trang). Chương 3: Bố cục, không gian và màu sắc trang trí đình làng Lâu Thượng và đình làng Hùng Lô (37 trang). Chương 4: Bàn luận về đặc trưng và giá trị nghệ thuật trang trí đình làng Lâu Thượng và đình làng Hùng Lô (31 trang). 7 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHÁI QUÁT VỀ ĐÌNH LÀNG LÂU THƯỢNG, ĐÌNH LÀNG HÙNG LÔ 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu trong nước Theo các nhà nghiên cứu đi trước, nguồn gốc đình làng manh nha ra đời vào thế kỷ XV nhưng nghiên cứu về đình làng thì chỉ mới bắt đầu từ TK XX. Đã có nhiều nhà nghiên cứu phân tích, đánh giá đình làng ở các khía cạnh khác nhau được phân định theo phong cách nghệ thuật và kiến trúc trong đó có các nhà nghiên cứu thời kỳ đầu như: Nguyễn Văn Khoan, Hà Văn Tấn, Chu Quang Trứ, Trần Lâm Biền, Thái Bá Vân... Mỗi tác giả lại đề cập tới các khía cạnh liên quan tới kiến trúc, điêu khắc, hình tượng con người, hình tượng rồng,... Qua tổng hợp các dạng tài liệu, NCS phân định theo trình tự về mặt thời gian như sau: Trong những năm đầu của của TK XX, cụ thể vào năm 1932, Nguyễn Văn Khoan với công trình nghiên cứu về đình bằng tiếng Pháp Essai sur le đình et le culte du génie tutélaire des villages au Tonkin (Khảo luận về ngôi đình và việc thờ Thành Hoàng của các làng xã ở Bắc Kỳ), BEFEO, 1930 [148] (Tác giả là một trong những trợ lý xuất sắc của Viện Viễn Đông Bác cổ - một trung tâm nghiên cứu của Pháp về Đông Dương, ông đã hỗ trợ cho Pierre Gourou trong công trình nghiên cứu Người nông dân Châu Thổ Bắc Kỳ). Đây được coi là công trình nghiên cứu đầu tiên về đình và những đóng góp của ông đã được nhà nghiên cứu người Pháp tên là Bezacier trong L’art Vietnamien, Paris (1955) đánh giá rất cao. Bằng ngòi bút sắc sảo, tác giả đã luận bàn chi tiết về tín ngưỡng thờ Thành Hoàng làng, lễ hội, tục hèm,… cùng một số ảnh về đồ thờ và đồ vật được trang trí trong đình Yên Mẫn. Cuốn sách là tư liệu quý và có giá trị trong kho tàng văn hóa dân gian viết về đình. Tuy nhiên trong toàn bộ nghiên cứu của mình, một phần rất quan trọng để làm nên nét đẹp của ngôi đình chưa được tác giả quan tâm 8 đến đó là nghệ thuật chạm khắc trên kiến trúc. Đối tượng khảo tả của tác giả cũng chỉ xoay quanh đình Yên Mẫn mà chưa có sự mở rộng ra các ngôi đình khác. Tiếp nối nghiên cứu về đình là Chu Quang Trứ trong bài viết Về phong cách và niên đại đình Lâu Thượng được lưu trong tài liệu nội bộ của Viện nghiên cứu Mỹ thuật (1969) [106]. Đây là tập tài liệu được tác giả viết vào những năm cuối thập niên 60 của TK XX trong một chuyến điền dã thuộc hệ thống nghiên cứu về các ngôi đình làng ở miền Bắc Việt Nam. Tài liệu đã bước đầu phân tích, đánh giá khá tỉ mỉ về phong cách và niên đại của ĐLLT. Trong đó, nêu sơ lược được về tình hình địa phương, tên gọi địa danh, lý lịch sơ bộ các vị Thành Hoàng làng và cùng đó cũng đi khá chi tiết về các mốc dựng đình và miêu tả các chạm khắc trên kiến trúc tương đối tỉ mỉ. Điểm mạnh của tài liệu này là tính công phu, phân loại ra được các chạm khắc theo niên đại, mang tính khảo tả cao. Chính vì điểm mạnh ấy, NCS có thể hình dung được vào năm 1969 ĐLLT có hiện trạng như thế nào… Tuy nhiên, một phần tạo nên tính thẩm mỹ cho ngôi đình là nghệ thuật trang trí trên các cấu kiến trúc được biểu hiện dưới dạng bố cục, không gian, đồ án, đề tài, hình thức trang trí vẫn chưa được tác giả quan tâm nhiều… Vậy nên, đây sẽ là hướng mở để NCS tiếp tục hoàn thiện, bổ sung, trong luận án. Vào năm 1996, Nguyễn Anh Tuấn với luận án tiến sĩ thuộc chuyên ngành khảo cổ học với đề tài Cụm đình Tam Canh trong hệ thống đình làng Vĩnh Phú [94]. Công trình nghiên cứu của tác giả bước đầu nghiên cứu về ba ngôi đình trên đất Vĩnh Phúc, đây là một cụm di tích gồm: đình Hương Canh – đình Ngọc Canh và đình Tiên Hường. Đề tài nghiên cứu về cảnh quan, di tích và những vị thần Tam Canh, kết cấu kiến trúc, nghệ thuật chạm khắc,... đáng lưu ý trong phần 4 tác giả ít nhiều đã kể tên, khảo tả sơ bộ một vài ngôi đình tiêu biểu về kiến trúc và nghệ thuật điêu khắc của các ngôi đình miền trung du trong đó có ĐLLT và ĐLHL. Vì hai đình được nhắc tới không nhiều trong luận án nên thông tin tác giả cung cấp còn sơ sài và mang tính khái quát. Bên cạnh đó, tính trang trí và tính nghệ thuật tạo hình như: bố cục, không gian, màu sắc trong nghệ thuật 9 trang trí ở ĐLLT và ĐLHL vẫn chưa được tác giả khai thác và đề cập tới trong các nghiên cứu về sau này. Vì thế đây sẽ là hướng mở để luận án tiếp tục thực hiện. Có thể nói rằng, đây được coi là một công trình đề cập nhiều nhất tới hai ngôi đình là đối tượng nghiên cứu của đề tài, giúp NCS so sánh, đối chiếu sát hơn trong quá trình thu thập tài liệu và phân tích. Đến năm 1998, Hà Văn Tấn cùng nhiếp ảnh gia Nguyễn Văn Kự đã khảo sát các ngôi đình tiêu biểu trên khắp cả nước để viết nên cuốn Đình Việt Nam [81] – đây được coi là một cuốn sách nghiên cứu có sự đầu tư cả về tư liệu khoa học và hình ảnh minh họa rất rõ ràng, sinh động. Trong đó bản đầu tiên bao gồm 62 ngôi đình tiêu biểu từ Nam ra Bắc được viết bằng hai thứ tiếng (Tiếng Việt và Tiếng Anh), cho đến nay cuốn sách vẫn còn có sức hút đối với độc giả cả nước khi mà chỉ trong vòng 15 năm sách đã được tái bản tới lần thứ 3 vào năm 2013 và ở bản in này sách được in bằng tiếng Việt và nâng tổng số khảo sát ngôi đình lên tới con số 100 với sự đầu tư công phu và chất lượng hình ảnh đẹp đã giúp độc giả có cái nhìn tổng quan về những ngôi đình giá trị trên mọi miền. Phần lớn trong cả hai cuốn sách đều lược tả hai ngôi đình về nguồn gốc xuất hiện, diễn biến kiến trúc qua thời gian và không gian, nghệ thuật điêu khắc. Qua tư liệu ảnh chụp năm 1998 được in trong sách cộng với sự so sánh về thực tế các mảng chạm khi NCS đi điền dã từ năm 2015 - 2019, rõ ràng các mảng chạm khắc trên kiến trúc ĐLLT vào năm 1998 bị hư hỏng khá nhiều. Theo nhận định ban đầu, một số chi tiết ở các mảng chạm hoàn chỉnh ở thời hiện tại có thể đã được lắp ghép lại ở những chi tiết nhỏ bị rơi, rụng trong quá trình trùng tu tôn tạo như: đao mác, mây lửa, một số thân rồng con… Đây là một cứ liệu hết sức quan trọng, giúp NCS làm cơ sở vững chắc để phân định niên đại và phân tích một cách khách quan hơn trong quá trình nghiên cứu. Tiếp tục chuỗi những nghiên cứu về đình làng của mình, Chu Quang Trứ đã xuất bản cuốn Văn hóa Việt Nam nhìn từ mỹ thuật (2002). Trong đó có một số bài viết về đình làng như: Đình Hữu Bổ, Đình Thổ Hà, Đình Trà Cổ, Đình Chu Quyến, Đình Phù Lão, Đình Hồi Quan,… đặc biệt trong cuốn sách này có bài 10 viết về “Đình Xốm với sự chuyển hóa từ đền sang đình” [111, tr.526], với những dẫn chứng công phu về các mốc thời gian ra đời và tu sửa cho đến hoàn thiện ĐLHL trên cơ sở từ một ngôi đền, trong bài viết này phần lớn tác giả đi sâu phân tích hệ thống kiến trúc của tòa đại đình. Đánh giá đây là tư liệu lịch sử quý về ĐLHL với những khảo cứu khá chi tiết, sẽ phần nào giúp NCS có thêm cơ sở đối chiếu tư liệu trong quá trình hoàn thiện luận án. Tuy nhiên, bài viết về ĐLHL được tác giả nghiên cứu trên tinh thần tiếp cận theo hướng văn hóa học, vì vậy luận án sẽ tiếp tục nghiên cứu nghệ thuật trang trí ĐLHL theo hướng tiếp cận nghệ thuật học. Năm 2006, một trong những nghiên cứu về đình có tính khảo sát và chuyên biệt là cuốn Mỹ thuật đình làng ở Đồng bằng Bắc Bộ, Nxb Văn hóa Thông tin [28] của Nguyễn Văn Cương. Trong cuốn sách này, Nguyễn Văn Cương đã miêu tả nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc đình làng theo sự phân cắt các biểu tượng với những tư liệu phong phú. Theo tác giả, các yếu tố văn hóa đã chi phối các giá trị thẩm mỹ, mô thức thẩm mỹ của người Việt khi nghiên cứu mỹ thuật đình làng từ góc độ nghệ thuật học... Đáng chú ý, trong một công trình có đối tượng khảo sát lớn như thế này, tác giả có điểm qua và nhắc đến cả hai ngôi đình Lâu Thượng và Hùng Lô ở một vài chi tiết trong phần đặc trưng của chạm khắc đình làng Bắc Bộ như: tượng thờ Hai Bà Trưng ở đình Lâu Thượng (tượng cũ), tranh trang trí ở ĐLHL. Tuy nhiên, tác giả vẫn chưa phân tích về nghệ thuật trang trí của hai đình này trong một số phần mô tả khác. Vì vậy, luận án sẽ tiếp tục đi sâu, nghiên cứu và chứng minh tính trang trí của ĐLLT và ĐLHL là mang tính điển hình như tác giả đã nêu lên trong hệ thống trang trí đình làng Việt Nam. Cuốn Đình làng vùng Châu thổ Bắc Bộ do Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam xuất bản (2013) [138]. Trong lời tựa, Lê Văn Sửu – Hiệu trưởng trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam cũng đưa ra nhận định rằng: “Cuốn sách tập hợp tư liệu, không phải là công trình nghiên cứu mang tính chuyên luận, chưa đi sâu nhưng 11 đa diện”, “Từ một số ngôi đình điển hình, các tác giả cũng đề cập tới những thao tác nghệ thuật và phần nào đã bước vào hệ thống giá trị biểu tượng mà người xưa đã lập”, “Bằng vào sự sắp xếp theo niên đại hiện còn được xác định được trong di tích, các tác giả như vô tình đã đưa người đọc theo con đường lịch sử nảy sinh, tồn tại, phát triển và suy vong của kiến trúc” [138, lời tựa, tr.87]. Theo ý này, khi quan sát phần mục lục cho thấy cả hai ngôi đình làng Lâu Thượng và Hùng Lô đều nằm ở vị trí tương đối gần nhau và ở khoảng giữa (tức ra đời vào thời kỳ phát triển và hưng thịnh nhất trong cả một chu kỳ ra đời và kết thúc của các ngôi đình làng Việt ở vùng Châu thổ Bắc Bộ),… Với các tư liệu quý báu đó phần nào giúp NCS bổ sung kiến thức, so sánh ĐLLT và ĐLHL để đối chiếu với các ngôi đình trên cả nước mà NCS chưa có dịp khảo sát trực tiếp. Đặc biệt, một trong những công trình nghiên cứu chuyên biệt về nghệ thuật trang trí một cách vĩ mô là cuốn Trang trí trong mỹ thuật truyền thống của người Việt, (2011) của Trần Lâm Biền [12]. Cuốn sách nghiên cứu về các lớp ý nghĩa của những hoa văn chạm khắc trên kiến trúc tôn giáo (trong đó có nghệ thuật trang trí trên kiến trúc đình làng). Đây là công trình nghiên cứu tổng hợp, được đúc kết qua quá trình khảo sát thực tiễn của người viết dày kinh nghiệm, công trình bao quát về nghệ thuật trang trí truyền thống của người Việt qua các giai đoạn từ thời tiền sử, Đông Sơn cho đến thời tự chủ. Mặt khác, tác giả đã có sự so sánh, đối chiếu và đưa ra ví dụ rất cụ thể trên từng đối tượng. Dựa vào công trình tổng hợp này, luận án có thể đối chiếu để tìm ra nét đặc trưng riêng có của ĐLLT và ĐLHL trong hệ thống trang trí mỹ thuật truyền thống của người Việt. Rõ ràng, với một công trình có đối tượng khảo sát lớn xuyên suốt qua nhiều thời kỳ nên việc đi sâu vào tính trang trí cụ thể trong ĐLLT và ĐLHL đương nhiên sẽ không được nhắc tới cũng là điều dễ hiểu. Vì thế, luận án sẽ tiếp tục đi sâu, làm rõ và bổ sung những đặc điểm nghệ thuật trang trí ở hai ngôi đình. Trong cuốn Đình làng Việt (Châu thổ Bắc Bộ) (2014) thuộc dự án của Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam do Trần Lâm Biền chủ biên [16]. Đây là một 12 cuốn sách không những nêu được khái quát sự về sự hình thành và phát triển của đình làng mà còn khảo tả khái quát về nghệ thuật kiến trúc, chạm khắc, các lễ hội gắn với đình làng của vùng đồng bằng châu thổ một cách chân thực, đầy đủ, hệ thống. Tác giả lấy ví dụ phần lớn từ các ngôi đình tiêu biểu như bức: thổi tiêu, chèo thuyền (đình Hương Canh - Vĩnh Phúc – tr.123), phượng, hươu, rồng (đình Lỗ Hạnh Bắc Giang– tr29,132,133), lân (đình Thổ Hà – Bắc Giang – tr.130), bản vẽ rồng (đình Lỗ Hạnh – Bắc Giang – tr.131), bản phượng rập (đình Thổ Hà – Bắc Giang – tr.131),… Tuy nhiên, cuốn sách không có các dẫn chứng về ĐLLT và ĐLHL vì thế nghệ thuật trang trí ở hai ngôi đình này vẫn còn là nghiên cứu bỏ ngỏ và đây là lý do luận án tiếp tục thực hiện. Trong số những nghiên cứu của Trần Lâm Biền, một luận điểm đáng chú ý trong cuốn Con đường tiếp cận lịch sử (2013) [15] có liên quan trực tiếp tới đề tài, tác giả khẳng định: “có một tạo hình Mạc đích thực, làm tiền đề cho một dòng chảy mỹ thuật dân dã phát triển tới cao đỉnh ở thế kỷ XVII. Cũng không thể quên được đình làng Lâu Thượng, đình làng Hùng Lô một điển hình của dòng nghệ thuật riêng. Nơi ấy, những con rồng lớn, như quá cỡ, mà khó có thể thấy trên chạm gỗ của các di tích khác” [15, tr.369]. Từ luận điểm trên đây, tác giả đã khẳng định rất rõ ràng về một phong cách Lâu Thượng có sự khác biệt lớn so với các ngôi đình khác, sẽ là cơ sở để người nghiên cứu khẳng định về sự khác biệt của ngôi đình này trong quá tình phân tích và nghiên cứu. Cuốn sách Kiến trúc đình làng Việt (Qua tư liệu của Viện bảo tồn di tích) – Tập 1, Nxb Văn hóa Dân tộc (2017) [137]. Đây là nghiên cứu mới xuất bản nhưng đã được các các độc giả rất quan tâm tìm đọc bởi trong đó chứa những thông tin cơ bản về tên gọi các cấu kiện kiến trúc, các bản vẽ mô tả rất chi tiết về mặt cắt, mặt bằng tổng thể, mặt đứng và cũng như nghệ thuật trang trí trên đó,… Tuy cuốn sách chỉ khai thác 15 ngôi đình được xuất phát từ các ngôi đình cổ có giá trị ở miền Bắc Việt Nam và trong đó quần thể ĐLHL được các nhà nghiên cứu khảo tả, đạc họa bằng các bản vẽ kỹ thuật rất đẹp về mặt bằng kiến trúc với 13 một số họa tiết trang trí trên các cấu kiện cơ bản. Mặc dù có bản vẽ mô tả nhưng các mô típ trang trí ở ĐLHL vẫn còn rất hạn chế và ở đây cũng không có bản vẽ đạc họa ĐLLT cùng các mô típ trang trí, vì thế luận án tiếp tục nghiên cứu để hoàn thiện bổ sung nhất là các đồ án trang trí ở hai ngôi đình. Nhìn chung, qua một vài tài liệu nghiên cứu về đình ở trong nước qua các thời kỳ lịch sử cho thấy nguồn tư liệu viết về các ngôi đình ở Việt Nam là rất lớn nhưng các tư liệu viết về ĐLLT và ĐLHL lại không có nhiều, đặc biệt là chưa có công trình nào nghiên cứu một cách chuyên biệt về nghệ thuật trang trí ở ĐLLT và ĐLHL. Mỗi một nhà nghiên cứu đều có cách tìm tòi những hướng đi khác nhau, một số ngôi đình được nhiều nhà nghiên cứu đặc biệt quan tâm như: đình Yên Mẫn, đình Thổ Hà, đình Chu Quyến, đình Đình Bảng, đình Hương Canh…, các công trình đều được xuất bản thành sách và được phổ biến nhiều trên các tạp chí chuyên ngành và được nhiều người biết tới. Còn lại, hai ngôi đình ở miền đất cổ bên dòng Tam giang lịch sử có lối trang trí được nhiều nhà khoa học đánh giá là tiêu biểu trong hệ thống đình làng Việt Nam thậm chí còn được gọi tên là “phong cách Lâu Thượng” nhưng vẫn chưa được nghiên cứu một cách chuyên biệt, nếu có cũng chỉ được lồng ghép trong các công trình ở tầm vĩ mô. Một vài nghiên cứu đã có sự đầu tư nghiên cứu sâu hơn về ĐLLT và ĐLHL nhưng chỉ dừng lại khía cạnh sử học, văn hóa học, hay mô tả đạc họa kiến trúc (ĐLHL), còn lại phần lớn các nghiên cứu về hai ngôi đình chỉ dừng ở mức khảo tả, chưa đi sâu vào phân tích, so sánh, để tìm ra nét đặc trưng và giá trị nghệ thuật trang trí. Chính vì lẽ đó, đây sẽ là hướng mở để NCS tiếp tục hoàn thiện với tên đề tài Nghệ thuật trang trí đình làng Lâu Thượng và đình làng Hùng Lô (Thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ). 1.2.1.2. Tình hình nghiên cứu ngoài nước Có thể nói nghiên cứu về nghệ thuật truyền thống ở Việt Nam đã được các nhà nghiên cứu người Pháp quan tâm từ cuối TK XIX – đầu TK XX, nội dung nghiên cứu chủ yếu là kiến trúc nhà ở, tranh dân gian Việt Nam, các phong tục 14 tập quán sinh hoạt truyền thống của người Việt, bên cạnh đó cũng có một số nghiên cứu về đình nhưng chưa hệ thống và chỉ được điểm xuyết trong các công trình lớn, tiêu biểu như: Một công trình nghiên cứu về địa lý, nhân văn của Pierre Gourou trong cuốn Người nông dân châu thổ Bắc Kỳ được xuất bản bởi Viện Viễn Đông Bác cổ (EFEO) vào những năm 30 của TK XX [134]. Công trình là sự đầu tư nghiên cứu công phu, đề cập được nhiều vấn đề liên quan tới địa lý, khí hậu, nông nghiệp, dân số, lệ làng,… của những người nông dân vùng châu thổ Bắc Kỳ nói chung. Trong đó đáng chú ý, tác giả đã mô tả sơ bộ về một đình làng mà theo tác giả là “lớn nhất và đẹp nhất Bắc Kỳ” [134, tr.352] đó là Đình làng Đình Bảng. Những bản vẽ đạc họa dưới sự cộng tác của sinh viên trường Mỹ thuật Đông Dương về đình Đình Bảng rất tỉ mỉ, mô tả kiến trúc theo các mặt cắt chính diện, mặt nghiêng theo luật thấu thị và có sự so sánh với ngôi nhà của người miền núi… Ngoài Pierre Gourou, tiêu biểu là Léopold Cadiere với công trình Les motifs L'art Anamite. B.A.V.H. No.1 [149] (Họa tiết trong mỹ thuật An Nam) là công trình được tác giả trau chuốt với những bản vẽ rất đẹp, tỉ mỉ và công phu mô tả lại các đối tượng trang trí như: gương đồng, hạc đứng trên lưng rùa, bộ cửa gỗ, hoành phi, lân trên đỉnh cột trong các công trình đình, chùa, đền của người Việt. Thông qua sự nỗ lực của Léopold Cadiere trong việc vẽ lại các mô típ trang trí ta có thể thấy các hoa văn họa tiết trang trí của người An Nam thể hiện ở nhiều dạng thức bố cục cũng như ngôn ngữ nghệ thuật tạo hình khác nhau nhất là các nguyên tắc trang trí được sử dụng triệt để như: đăng đối, nhắc lại, xen kẽ, phá thế. Tuy công trình là một bước tiến lớn khi áp dụng kiến thức khoa học trong công việc nghiên cứu mỹ thuật của người Việt nhưng dường như thật thiếu sót khi các mảng chạm khắc trên cấu kiện kiến trúc ở những ngôi đình làng hầu như bị tác giả bỏ quên. Ngoài hai tác giả tiêu biểu kể trên, còn có một số tác giả khác như Tingley, Nancy (2009) viết Arts of Ancient Vietnam from river plain to open sea 15 (Nghệ thuật cổ Việt Nam từ sông ra biển lớn) [144] tuy nhiên không có có nghiên cứu về đình; Kerry Nguyễn Long viết trong cuốn Arts of Viet Nam 1009 1945 (Nghệ thuật của Việt Nam 1009 – 1945) (2013) [146], cuốn sách tổng hợp trong các chương phân chia theo các triều đại trong lịch sử và khai thác nghệ thuật trang trí trong các công trình nghệ thuật qua các thời đại ở Việt Nam nhưng vẫn còn hạn chế. Rõ ràng, công lao của các nhà nghiên cứu người Pháp trong việc tìm hiểu về văn hóa Việt Nam trong giai đoạn cuối TK XIX - đầu TK XX về bối cảnh, nghệ thuật trang trí, kiến trúc của người An Nam là vô cùng giá trị… Tuy nhiên, các nghiên cứu về đình chủ yếu nhìn từ góc độ lịch sử, dân tộc học, còn nghệ thuật trang trí đình làng mới chỉ dừng lại ở cung cấp các bản vẽ đạc họa kiến trúc và mô típ trang trí trên bờ guột của mái đình. Vậy nên, nghệ thuật trang trí ĐLLT và ĐLHL vẫn là khoảng trống về tư liệu cần được tiếp tục bổ sung và nghiên cứu. 1.2. Cơ sở lý luận của đề tài 1.2.1. Khái niệm cơ bản và thuật ngữ liên quan 1.2.1.1. Khái niệm cơ bản * Khái niệm trang trí: Trang trí là thuộc tính của nghệ thuật, xuất hiện rất sớm trong lịch sử loài người. Trang trí gắn liền với nhu cầu làm đẹp, nhằm thoả mãn nhu cầu văn hoá tinh thần của con người. Tư liệu khảo cổ học cho thấy, ngay từ xã hội nguyên thuỷ, trang trí đã có các biểu hiện và hình thức thể hiện vô cùng phong phú, như tạo tác các đồ trang sức, vẽ các hình vẽ trên cơ thể… Theo thời gian, trang trí phát triển ngày càng hoàn thiện, không chỉ thể hiện sự tài khéo, mà còn phản ánh ở trong đó bản sắc văn hoá của mỗi dân tộc. Trong Từ điển Tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên, trang trí được định nghĩa là: “Bố trí các vật thể có hình khối, đường nét, màu sắc khác nhau sao cho tạo ra một sự hài hòa, làm đẹp mắt một khoảng không gian nào đó” [73, tr.1308].
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan