Tài liệu Nghiên cứu địa danh tỉnh Quảng Bình

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------- NGUYỄN ĐÌNH HÙNG NGHIÊN CỨU ĐỊA DANH TỈNH QUẢNG BÌNH LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Thành phố Hồ Chí Minh - năm 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------- NGUYỄN ĐÌNH HÙNG NGHIÊN CỨU ĐỊA DANH TỈNH QUẢNG BÌNH Chuyên ngành: Lý luận ngôn ngữ Mã số: 62220101 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. TRẦN TRÍ DÕI Thành phố Hồ Chí Minh - năm 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và hoàn toàn không trùng lặp với bất kỳ một công trình nào đã công bố trong hoặc ngoài nƣớc. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Nguyễn Đình Hùng DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ BT Huyện Bố Trạch BTB Bắc Trung Bộ CTNT Công trình nhân tạo DTTS Dân tộc thiểu số ĐH Thành phố Đồng Hới ĐHTN Địa hình tự nhiên ĐVHC Đơn vị hành chính LT Huyện Lệ Thủy MH Huyện Minh Hóa QB Tỉnh Quảng Bình QN Huyện Quảng Ninh QT Huyện Quảng Trạch SCN Sau Công nguyên TCN Trƣớc Công nguyên TH Huyện Tuyên Hóa TVM Tiền Việt Mƣờng TPT Tiếng Việt phổ thông TQB Tiếng địa phƣơng Quảng Bình BẢN ĐỒ HÀNH CHÍNH TỈNH QUẢNG BÌNH MỤC LỤC MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ĐỊA DANH .............................................1 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ .................................................................................................3 2.1. Vấn đề nghiên cứu địa danh trên thế giới ............................................................3 2.2. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam .............................................................5 2.3. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở tỉnh Quảng Bình ..................................................7 3. MỤC ĐÍCH, NHIỆM VỤ, ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ............7 4. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN .......................................................................9 5. NGUỒN TƢ LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU KHI TIẾP CẬN ĐỊA DANH TỈNH QUẢNG BÌNH ...................................................................9 5.1. Nguồn tƣ liệu và phƣơng thức thu thập ...............................................................9 5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu ....................................................................................10 6. CẤU TRÚC CỦA LUẬN ÁN ..............................................................................11 Chương 1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ ĐỊA DANH VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ HỮU QUAN VỀ ĐỊA DANH TỈNH QUẢNG BÌNH .............................................12 1.1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ ĐỊA DANH .............................................................12 1.1.1. Về khái niệm địa danh.....................................................................................12 1.1.2. Vấn đề phân loại địa danh ...............................................................................13 1.1.2.1. Một số cách phân loại địa danh của các tác giả nƣớc ngoài ........................13 1.1.2.2. Cách phân loại địa danh của các tác giả trong nƣớc ....................................14 1.1.3. Về chức năng của địa danh .............................................................................17 1.1.4. Vị trí của địa danh học trong ngôn ngữ học ....................................................19 1.1.5. Hƣớng tiếp cận khi nghiên cứu địa danh tỉnh Quảng Bình.............................20 1.2. NHỮNG VẤN ĐỀ VỀ ĐỊA BÀN CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỊA DANH TỈNH QUẢNG BÌNH ...............................................................................................20 1.2.1. Những đặc điểm chính về địa lý, lịch sử tỉnh Quảng Bình .............................20 1.2.1.1. Về địa lý .......................................................................................................21 1.2.1.2. Địa giới hành chính ......................................................................................22 1.2.1.3. Về lịch sử .....................................................................................................24 1.2.2. Đặc điểm văn hóa, dân cƣ ...............................................................................26 1.2.2.1. Về văn hóa ....................................................................................................26 1.2.2.2. Đặc điểm dân cƣ...........................................................................................28 1.2.3. Đặc điểm ngôn ngữ .........................................................................................30 1.2.3.1. Cấu trúc âm tiết tiếng địa phƣơng Quảng Bình ...........................................30 1.2.3.2. Âm đầu ........................................................................................................31 1.2.3.3. Phần vần .......................................................................................................36 1.2.3.4. Phần cuối âm tiết ..........................................................................................37 1.2.3.5. Thanh điệu ....................................................................................................38 1.2.3.6. Từ vựng ........................................................................................................39 1.2.3.7. Vấn đề thổ ngữ trong tiếng địa phƣơng Quảng Bình ...................................39 1.3. KẾT QUẢ THU THẬP VÀ PHÂN LOẠI ĐỊA DANH TỈNH QUẢNG BÌNH .........................................................................................................................40 1.3.1. Phân loại địa danh theo tiêu chí tự nhiên - không tự nhiên ............................41 1.3.2. Phân loại địa danh theo tiêu chí nguồn gốc ngôn ngữ ....................................42 1.4. TIỂU KẾT ..........................................................................................................45 Chương 2. NHỮNG ĐẶC ĐIỂM VỀ CẤU TẠO VÀ Ý NGHĨA CỦA ĐỊA DANH TỈNH QUẢNG BÌNH ..................................................................................48 2.1. GIỚI THUYẾT CHUNG VỀ CẤU TẠO ĐỊA DANH VÀ PHƢƠNG THỨC ĐỊNH DANH ................................................................................................48 2.2. CẤU TẠO ĐỊA DANH TỈNH QUẢNG BÌNH.................................................50 2.2.1. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh Quảng Bình ...........................................50 2.2.2. Thành tố chung ................................................................................................53 2.2.2.1. Khái niệm thành tố chung ............................................................................53 2.2.2.2. Cấu tạo của thành tố chung trong địa danh tỉnh Quảng Bình ......................53 2.2.2.3. Chức năng của thành tố chung .....................................................................56 2.2.2.4. Khả năng kết hợp và chuyển hóa của thành tố chung với tên riêng ............58 2.2.3. Tên riêng địa danh ...........................................................................................65 2.2.3.1. Về số lƣợng các âm tiết trong tên riêng .......................................................65 2.2.3.2. Các kiểu cấu tạo tên riêng ............................................................................67 2.3. PHƢƠNG THỨC ĐỊNH DANH .......................................................................72 2.3.1. Phƣơng thức tự tạo ..........................................................................................73 2.3.2. Phƣơng thức chuyển hóa .................................................................................76 2.4. ĐẶC ĐIỂM VỀ Ý NGHĨA CỦA CÁC YẾU TỐ CẤU TẠO ĐỊA DANH TỈNH QUẢNG BÌNH ..................................................................................79 2.4.1. Vấn đề ý nghĩa của địa danh ...........................................................................79 2.4.2. Cách thức xác định nghĩa của địa danh ...........................................................82 2.4.3. Đặc điểm về ý nghĩa của các yếu tố trong địa danh ........................................83 2.4.3.1. Tính rõ ràng về nghĩa của các yếu tố thể hiện qua nguồn gốc ngôn ngữ của địa danh tỉnh Quảng Bình ............................................................................83 2.4.3.2. Về hiện tƣợng địa danh chƣa đƣợc xác định rõ ràng về nghĩa ....................84 2.4.3.3. Vấn đề phân loại ý nghĩa địa danh tỉnh Quảng Bình ...................................85 2.5. TIỂU KẾT ..........................................................................................................92 Chương 3. MỘT VÀI ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ - VĂN HÓA CỦA ĐỊA DANH TỈNH QUẢNG BÌNH ..................................................................................95 3.1. DẪN NHẬP .......................................................................................................95 3.2. MỐI QUAN HỆ GIỮA VĂN HÓA VÀ NGÔN NGỮ TRONG NGHIÊN CỨU ĐỊA DANH ....................................................................................97 3.2.1. Về khái niệm về văn hóa .................................................................................97 3.2.2. Ngôn ngữ trong mối quan hệ với văn hóa .......................................................98 3.2.3. Địa danh và văn hóa ........................................................................................99 3.3. ĐẶC TRƢNG NGÔN NGỮ - VĂN HÓA THỂ HIỆN TRONG ĐỊA DANH TỈNH QUẢNG BÌNH ................................................................................101 3.3.1. Thành tố chung trong phức thể địa danh phản ánh đặc trƣng địa văn hóa của vùng đất ...............................................................................................101 3.3.2. Đặc trƣng văn hóa thể hiện qua ý nghĩa và sự phản ánh hiện thực của tên riêng địa danh ....................................................................................................104 3.3.2.1. Sự phản ánh phƣơng diện không gian văn hoá trong địa danh ..................104 3.3.2.2. Sự phản ánh các giá trị văn hóa lịch sử của địa danh ở Quảng Bình .........................................................................................................................109 3.3.2.3. Sự phản ánh đặc điểm chủ thể văn hóa của địa danh ở Quảng Bình .............123 3.3.2.4. Đặc trƣng văn hóa thể hiện qua các yếu tố ngôn ngữ của địa danh ở Quảng Bình .................................................................................................129 3.4. TIỂU KẾT ........................................................................................................145 KẾT LUẬN .............................................................................................................147 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................153 CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..................165 PHỤ LỤC MỤC LỤC BIỂU BẢNG Bảng 1.1. Hệ thống phụ âm đầu trong tiếng địa phƣơng Quảng Bình ......................31 Bảng 1.2. Kết quả thu thập địa danh tỉnh Quảng Bình .............................................41 Bảng 1.3. Kết quả thống kê địa danh theo tiêu chí tự nhiên - không tự nhiên..........42 Bảng 2.4. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh tỉnh Quảng Bình..............................52 Bảng 2.5. Thống kê cấu tạo thành tố chung của địa danh tỉnh Quảng Bình .............54 Bảng 2.6. Thống kê tần số xuất hiện của các địa danh tỉnh Quảng Bình đi kèm với các loại thành tố chung ..............................................................55 Bảng 2.7. Kết quả tổng hợp sự chuyển hóa của các thành tố chung .........................57 Bảng 2.8. Kết quả thống kê tên riêng địa danh theo số lƣợng âm tiết ......................66 Bảng 2.9. Kết quả thống kê tên riêng trong địa danh theo kiểu cấu tạo ...................67 MỤC LỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1. Vị trí của địa danh học trong ngôn ngữ học ............................................19 Sơ đồ 1.2. Cấu tạo âm tiết tiếng địa phƣơng Quảng Bình ........................................31 1 MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ĐỊA DANH Địa danh là một hiện tƣợng xã hội, nhằm để phân biệt các thực thể địa lý mà trong sinh hoạt, sản xuất con ngƣời đã tạo nên. Địa danh có quan hệ mật thiết với cuộc sống thƣờng nhật của chúng ta, có liên hệ rộng rãi, gắn bó với các lĩnh vực ngoại giao, quốc phòng, thƣơng mại, dân chính, trắc họa và nghiên cứu khoa học, ghi lại dấu ấn phản ánh các giá trị văn hóa lịch sử và đời sống xã hội. Thông qua nghiên cứu địa danh, chúng ta có thể hiểu đƣợc nhiều vấn đề nhƣ sự phân bố và di chuyển dân cƣ, tôn giáo, tín ngƣỡng, phong tục tập quán, lịch sử văn hóa, sự biến đổi môi trƣờng tự nhiên và xã hội của một vùng đất. Do vậy, nghiên cứu địa danh không chỉ có ý nghĩa to lớn về mặt thực tiễn mà còn có ý nghĩa sâu sắc về mặt văn hóa học. Địa danh là đối tƣợng quan tâm của nhiều lĩnh vực khoa học nhƣ lịch sử, địa lý, dân tộc học, văn hóa học, ngôn ngữ học... Xét về bản chất cấu tạo, địa danh là một đơn vị từ ngữ, có chức năng định danh sự vật, do đó, địa danh là một bộ phận của từ vựng và vì vậy, trƣớc hết, là đối tƣợng nghiên cứu của ngôn ngữ học. Trong công trình Địa danh học là gì?, A.V. Superanskaja cũng đã xác định: “Địa danh học là một chuyên ngành của ngôn ngữ học, nghiên cứu các tên gọi địa lý, giải thích sự cấu tạo, lịch sử xuất hiện của chúng và phân tích ý nghĩa ban đầu của các từ cấu tạo nên địa danh” [114, tr.3]. Đi theo khuynh hƣớng của ngôn ngữ học, ngƣời ta nghiên cứu địa danh ở ba bình diện: bình diện nghiên cứu cấu tạo (tức là nghiên cứu địa danh ở mặt đồng đại); bình diện nghiên cứu “nghĩa” của địa danh, tức là ở mỗi địa danh nó cho chúng ta biết cái gì; và bình diện nghiên cứu nguồn gốc địa danh. Nhƣ vậy, nếu xem xét địa danh trong mối quan hệ với các bộ môn của ngôn ngữ học, chúng ta thấy, địa danh không chỉ là đối tƣợng của từ vựng học mà còn là cứ liệu nghiên cứu của ngữ âm học. Bởi vì địa danh đƣợc cấu tạo bởi những đơn vị ngữ âm, chịu sự tác động của các quy luật ngữ âm. Nhiều địa danh ghi bằng tiếng 2 Việt ngày nay là kết quả của quá trình biến đổi cách phát âm các địa danh trƣớc đây nhƣ: xóm Chỉ (trƣớc đây là xóm Trĩ), Bà Môn (trƣớc đây là Bàu Môn) ở thành phố Hồ Chí Minh; Nam Ô (trƣớc đây là Năm Ổ) ở Đà Nẵng [121]... Địa danh còn là tài liệu nghiên cứu của ngữ pháp học, vì địa danh là những danh từ, danh ngữ tuân theo những phƣơng thức cấu tạo từ, ngữ của tiếng Việt. Chẳng hạn, những địa danh đƣợc cấu tạo theo các mô hình (động từ + tính từ: cầu Đúc Nho, danh từ + số từ: khu Ngã Bảy, khu Ngã Sáu, danh từ + tính từ: cầu Mũi Lớn, rạch Cầu Đen, danh từ + danh ngữ: cầu Giồng Ông Tố, rạch Tắt Mương Lớn, danh ngữ + tính từ: khu Cây Da Còm, rạch Cầu Chông Nhỏ...). Địa danh cũng là đối tƣợng nghiên cứu của phƣơng ngữ học. Bởi vì nó là sản phẩm do ngƣời bản địa tạo ra, gắn chặt với lời ăn tiếng nói của từng vùng, từng địa phƣơng. Trong các địa danh tiếng Việt, ta có thể gặp các từ địa phƣơng nhƣ: cù lao Chuông, hồ Ba Kiểng, động Sai, sông Chắt Chắt (ở Quảng Trị), rõng Nước Ngọt, ngoẹo Giằng Xay, bùng binh Trường Tiền (ở Huế), đồng Cây Hợp, rậy Ông Cáp, rào Ba Đa, bàu Chẹp, rú Cấm, đồng Troọt, đồng Trữa (ở Quảng Bình)... Đây chính là cách tốt nhất để chúng ta nhận diện về “nghĩa” của địa danh ở từng vùng lãnh thổ. Đặc biệt, địa danh còn là tƣ liệu đáng quan tâm của ngôn ngữ học và lịch sử. Mỗi một địa danh sinh ra trong một thời điểm lịch sử nhất định. Vì vậy nó đã trở thành “vật hóa thạch”, là “tấm bia” bằng ngôn ngữ độc đáo về thời đại mà nó ra đời. Và từ “những hóa thạch ngôn ngữ ấy”, ngƣời ta có thể đƣa ra những chứng cứ để lý giải hay chứng minh cho một hiện tƣợng văn hóa, lịch sử nhất định mà nếu thiếu chúng, những nhận định có liên quan đến văn hóa hay lịch sử ấy chỉ thuần túy là những kết luận mang tính giả định [38, tr 99]. Chẳng hạn, tên gọi Chợ Lớn ở TP. HCM có từ đầu thế kỷ XIX gắn liền với sự phát triển về thƣơng mại của một khu phố thị sầm uất nhất vùng Nam Bộ lúc bấy giờ, tên gọi Lũy Thầy ở Đồng Hới (QB) ra đời trong thời điểm lịch sử diễn ra cuộc Trịnh - Nguyễn phân tranh, “ huynh đệ tƣơng tàn” thế kỷ XVII, XVIII và gắn liền với tên tuổi của vị quan của chúa Nguyễn là Đào Duy Từ, ngƣời đã thiết kế, xây dựng nên thành lũy này. 3 Tỉnh Quảng Bình, một vùng đất thuộc miền Trung Việt Nam, là nơi ghi nhận nhiều dấu ấn lịch sử quan trọng của đất nƣớc, nơi giao thoa tiếp biến của nhiều nền văn hóa. Từ thế kỷ thứ X trở về sau, vùng đất này từng bƣớc hội nhập vào nền văn hóa Đại Việt (Việt Nam hiện nay). Chính vì thế, địa danh - một chứng tích ngôn ngữ học - sẽ phản ánh những biến đổi văn hóa ở vùng đất mở đầu cho sự thống nhất văn hóa Việt Nam nhƣ ngày nay. Nói cách khác, nghiên cứu địa danh tỉnh Quảng Bình là góp phần nghiên cứu ngôn ngữ văn hóa địa phƣơng, góp phần vào việc nghiên cứu vùng lãnh thổ, một cách tiếp cận đang đƣợc ƣa chuộng hiện nay trong các khoa học xã hội và nhân văn. Nghiên cứu địa danh là một lĩnh vực hấp dẫn của ngôn ngữ học. Tuy nhiên ở nƣớc ta, những nghiên cứu đã có cũng chỉ có thể là những công trình giải quyết những nội dung cụ thể thuộc một vùng lãnh thổ. Vì thế, nghiên cứu địa danh ở tỉnh Quảng Bình mà chúng tôi tiến hành cũng đi theo định hƣớng ấy, và nhƣ thế là để góp phần từng bƣớc hoàn thiện lý thuyết nghiên cứu địa danh trên phạm vi cả nƣớc. 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ 2.1. Vấn đề nghiên cứu địa danh trên thế giới Trên thế giới, việc nghiên cứu địa danh đã có từ rất lâu. Sách lịch sử, địa lý của Trung Quốc không những ghi chép địa danh mà còn chỉ ra cách đọc, ý nghĩa, vị trí, diễn biến và quy luật của tên gọi. Đầu thời Đông Hán (32 - 92 SCN), Ban Cố đã ghi chép hơn 4.000 địa danh (một số đƣợc giải thích rõ ý nghĩa và nguồn gốc). Đến thời Bắc Ngụy (380 - 535), Lịch Đạo Nguyên viết Thuỷ kinh chú sớ, ghi chép và mô tả hơn hai vạn địa danh [98]. Địa danh học thực sự trở thành một môn khoa học bắt đầu ở phƣơng Tây vào cuối thế kỷ XIX với việc xuất bản những tác phẩm có liên quan đến địa danh học và thành lập các cơ quan nghiên cứu địa danh. Năm 1872 ở Thụy Sĩ có cuốn Địa danh học của Eggli, năm 1903 ở Áo có công trình Địa danh học của Nagh. Năm 1890 thành lập Ủy ban Địa danh Hoa Kỳ, năm 1902 thành lập Ủy ban Địa danh Thụy Điển, năm 1919 thành lập Ủy ban Địa danh Anh Quốc v.v.. Những tác phẩm về địa danh và địa danh học ở thời kỳ đầu đều chú trọng về khảo chứng nguồn gốc ngôn 4 ngữ và ghi chép địa danh. Bắt đầu từ thế kỷ XX, J.Gilliéron (1854 - 1926) đã viết Atlat ngôn ngữ Pháp, nghiên cứu địa danh theo hƣớng phát triển địa lý học. A.Dauzat [176] với tác phẩm Nguồn gốc và sự phát triển của địa danh, đề xuất phƣơng pháp địa lý học để nghiên cứu niên đại của địa danh. Từ đó có thể thấy phƣơng pháp nghiên cứu địa danh đã mang tính khoa học, việc phân loại và xác định đối tƣợng địa danh đã tƣơng đối hợp lý. Đi tiên phong trong lĩnh vực xây dựng hệ thống lý thuyết về nghiên cứu địa danh là các nhà địa danh học Xô Viết. N.I. Niconov với Các khuynh hướng nghiên cứu địa danh (1964); A.I. Popov nêu ra Những nguyên tắc cơ bản của công tác nghiên cứu địa danh (1964) trong đó chú trọng hai nguyên tắc chính là phải dựa vào tƣ liệu lịch sử của các ngành ngôn ngữ học, địa lý học, lịch sử học... và phải thận trọng khi sử dụng phƣơng pháp thành tố để phân tích ngữ vĩ của địa danh [dẫn theo 93, tr.9]; Công trình nghiên cứu địa danh một địa phƣơng nhƣ Địa danh Matxcơva [178] của G.P. Xmolixkaja và M.V. Gorbanhexki. Đáng chú ý nhất là tác phẩm Địa danh học là gì? của A.V. Superanskaja (1985), đã đặt ra những vấn đề liên quan đến nghiên cứu địa danh vừa cụ thể, vừa mang tính khái quát cao. Có thể nói đây là công trình “mang tính tổng hợp, trình bày toàn diện những kết quả nghiên cứu địa danh” [141, tr.12-13], làm cơ sở vững chắc cho việc nghiên cứu địa danh trong những năm tiếp theo ở Liên bang Xô Viết (trƣớc đây). Ngoài các nhà địa danh học Xô Viết, ở châu Âu, Mỹ, Trung Quốc cũng có những công trình nghiên cứu về nguồn gốc ý nghĩa của địa danh. Chẳng hạn nhƣ công trình “Les noms de lieux” của Ch.Rostaing (1965) chú trọng đến các hình thức cổ của các từ cấu tạo địa danh và dựa vào kiến thức ngữ âm học địa phƣơng để tìm hiểu từ nguyên địa danh [dẫn theo 63, tr.12], nghiên cứu về ý nghĩa của địa danh của William Bright trong What is a Name? Reflections on Onomastics [168], về vấn đề kế hoạch hóa ngôn ngữ và địa danh trong Language Planning and Placenaming in Australia của Flavia Hodges [169], về công cụ phân tích và ứng dụng của nó trong nghiên cứu địa danh sông hồ, làm sáng tỏ và chính thức hóa các tên gọi trong Analytical Tools for Toponymy:Their Application to Scottish Hydronymy của Jacob 5 King [171], về sự phát triển trong nghiên cứu cách phân loại loại hình địa danh trong Motivations for Naming: The Development of a Toponymic Typology for Australian Placenames của Jan Tent and David Blair [172]… Đây là những hƣớng nghiên cứu địa danh theo phƣơng pháp tiếp cận liên ngành mà các nhà địa danh học đang quan tâm. Đặc biệt, với công trình Toponymy - the Lore, Laws and Language of Geographical Names, Naftali Kadmon [170] đã đƣa ra hệ thống lí luận chi tiết cho việc nghiên cứu địa danh về cả lý thuyết lẫn thực tiễn, cách phân chia các nhóm ý nghĩa của địa danh, đƣợc xem là cẩm nang về nguyên tắc và ngôn ngữ đặt tên cho các đối tƣợng địa lý, có giá trị cao về mặt phƣơng pháp luận đối với ngƣời nghiên cứu địa danh hiện nay. Những công trình nghiên cứu địa danh trên thế giới nói trên đã tạo nên một khung lý thuyết tƣơng đối khái quát, từ cách phân loại đến việc miêu tả các lớp địa danh, phƣơng thức định danh và giá trị phản ánh hiện thực qua địa danh của từng vùng lãnh thổ, là cơ sở quan trọng đối với chúng tôi khi thực hiện nghiên cứu, tìm hiểu địa danh ở tỉnh Quảng Bình. 2.2. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam Ở nƣớc ta, địa danh cũng đã đƣợc đề cập đến nhiều trong các công trình về lịch sử, địa lý, địa chí nhƣ Dư địa chí của Nguyễn Trãi, Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú (1821), Việt sử thông giám cương mục của Quốc sử quán triều Nguyễn (1878), Đại Nam nhất thống chí của Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Việt địa dư toàn biên của Phƣơng Đình Nguyễn Văn Siêu, Việt sử xứ Đàng Trong của Phan Khoang, Đại Việt sử ký toàn thư của Ngô Sỹ Liên… Cùng với xu hƣớng phát triển của địa danh học trên thế giới, vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam đƣợc chính thức đặt ra từ những năm 60 của thế kỷ trƣớc. Tác giả Hoàng Thị Châu với Mối liên hệ về ngôn ngữ cổ đại ở Đông Nam Á qua một vài tên sông” [23] đã đánh dấu cột mốc quan trọng cho việc nghiên cứu địa danh từ góc nhìn ngôn ngữ học. Bằng cách tiếp cận ngôn ngữ học lịch sử, tác giả đã cung cấp những thông tin cần thiết liên quan đến nguồn gốc và quá trình hình thành địa danh ở khu vực Đông Nam Á nói chung, địa danh tiếng Việt nói riêng. Những 6 công trình tiêu biểu khác về địa danh có thể kể đến là: Địa danh ở thành phố Hồ Chí Minh (1991) và Địa danh học Việt Nam (2006) của Lê Trung Hoa, Sổ tay địa danh Việt Nam của Đinh Xuân Vịnh, Việt Nam - những thay đổi địa danh và địa giới hành chính 1945 - 1997 của Nguyễn Quang Ân, Một số vấn đề địa danh học Việt Nam của Nguyễn Văn Âu. Nói về địa danh làng xã có Tên làng xã Việt Nam đầu thế kỷ XIX thuộc các tỉnh từ Nghệ An trở ra của Dƣơng Thị The và Phạm Thị Thoa. Tiếp sau đó là luận án Phó tiến sĩ hay tiến sĩ Khảo sát địa danh thành phố Hải Phòng của Nguyễn Kiên Trƣờng; tác giả Từ Thu Mai Nghiên cứu địa danh Quảng Trị; tác giả Trần Văn Dũng Nghiên cứu địa danh Đắc Lắc; tác giả Phan Xuân Đạm với luận án Khảo sát các địa danh ở Nghệ An; tác giả Trần Văn Sáng với công trình Địa danh có nguồn gốc ngôn ngữ dân tộc thiểu số ở phía tây Thừa Thiên-Huế v.v. Liên quan đến các khuynh hƣớng, các phƣơng pháp nghiên cứu địa danh, tác giả Trần Trí Dõi đã có nhiều công trình về địa danh theo hƣớng nghiên cứu so sánh lịch sử: Một vài địa danh, tên riêng gốc Nam Đảo trong vùng Hà Nội xưa (2000), Về địa danh Cửa Lò (2000), Không gian ngôn ngữ và tính kế thừa đa chiều của địa danh (qua phân tích một vài địa danh ở Việt Nam) và Vấn đề địa danh biên giới Tây Nam: Một vài nhận xét và những kiến nghị (2001), Tên gọi thánh “Dóng” và lễ hội “Phù Đổng”: góc nhìn từ ngữ âm lịch sử tiếng Việt (2012)…Tác giả Lê Trung Hoa cũng đã có những nghiên cứu về địa danh theo hƣớng liên ngành ngôn ngữ - lịch sử - văn hóa nhƣ: Địa danh - những tấm bia lịch sử (2009), Thử giải mã một số địa danh Việt Nam (2012), Xác định nguồn gốc và ý nghĩa của một số địa danh ở Bà Rịa - Vũng Tàu (2013),...và tác giả cũng đã dày công biên soạn Từ điển từ nguyên địa danh Việt Nam (2013). Những công trình trên đã có những đóng góp sâu sắc khi tiếp cận vấn đề địa danh dƣới góc nhìn ngôn ngữ học, cung cấp một cách khá toàn diện về phƣơng pháp nghiên cứu địa danh theo hƣớng khoa học liên ngành. 7 2.3. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở tỉnh Quảng Bình Đã có nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến địa danh ở tỉnh Quảng Bình. Trƣớc hết phải kể đến Ô Châu cận lục của Dƣơng Văn An đời nhà Mạc [2], chép về sông núi, thành trì, phong tục của xứ Thuận Quảng, từ Quảng Bình đến Quảng Nam. Sau đó là Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn [53], tập hợp những tài liệu về địa lý, chính trị, kinh tế, văn hóa trong thời gian ông làm đô đốc xứ Thuận Hóa cuối thế kỷ XVIII. Sách Hoàng Việt nhất thống dư địa chí của Lê Quang Định (1806), Đồng Khánh dư địa chí (1885) của Quốc sử quán triều Nguyễn, Quảng Bình thắng-tíchlục của Trần Kinh và Nguyễn Kinh Chi (1998) cũng giới thiệu nhiều về địa danh làng xã Quảng Bình thời phong kiến, tên sông, tên núi.... mô tả cảnh quan vùng đất Quảng Bình xƣa, liệt kê danh mục địa danh đƣợc đặt qua các thời kỳ. Những tác phẩm trên là nguồn tƣ liệu quí giá để ngƣời nghiên cứu tìm hiểu lai lịch nguồn gốc địa danh gắn với các giá trị văn hóa, lịch sử của một vùng lãnh thổ. Các tác phẩm Địa lý - Lịch sử Quảng Bình (1986) của Lƣơng Duy Tâm, công trình khoa học Làng xã văn hóa Quảng Bình (Báo Quảng Bình - 2001) của Tạ Đình Nam, Quảng Bình Nước non và Lịch sử (1998) của Nguyễn Tú, các công trình, bài báo Đồng Hới những sự kiện lịch sử của Lại Văn Ly, Tản mạn qua thị xã Đồng Hới của Phan Xuân Thiết, Biên soạn địa danh văn hóa - lịch sử Quảng Bình phục vụ du lịch của Hoàng Tất Thắng.... và sách địa chí, lịch sử đảng bộ các địa phƣơng trong tỉnh [91], [92], [142], [143], [144], [146], [154], [155], [156], [157], [116],... đã đề cập đến nhiều địa danh ở tỉnh Quảng Bình dƣới góc độ văn hóa, địa lý, lịch sử và du lịch. Tuy nhiên, vẫn chƣa có công trình nào nghiên cứu một cách qui mô, toàn diện về địa danh ở tỉnh Quảng Bình theo hƣớng nghiên cứu ngôn ngữ học. Chính vì thế, nghiên cứu địa danh tỉnh Quảng Bình sẽ là một công trình tiếp cận với một vùng lãnh thổ hoàn toàn mới mẻ. 3. MỤC ĐÍCH, NHIỆM VỤ, ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 3.1. Mục đích 8 - Thực hiện đề tài nghiên cứu này, chúng ta sẽ góp phần bảo tồn, phát huy văn hóa truyền thống của một vùng lãnh thổ. - Thông qua việc miêu tả và phân tích địa danh ở tỉnh Quảng Bình trên các mặt: đặc điểm cấu tạo, phƣơng thức định danh, đặc điểm ý nghĩa, nguồn gốc và sự biến đổi địa danh, những nét đặc trƣng ngôn ngữ - văn hóa gắn với địa danh ở Quảng Bình, đề tài sẽ góp phần nghiên cứu văn hóa xã hội của vùng đất này, cung cấp những dữ liệu góp phần cho việc nghiên cứu lý thuyết về địa danh trên địa bàn của cả nƣớc. - Trong điều kiện cho phép, từ những cứ liệu đƣợc thu thập, thống kê, miêu tả, tiếp tục đi sâu nghiên cứu để xây dựng từ điển từ nguyên địa danh và từ điển bách khoa địa danh tỉnh Quảng Bình. 3.2. Nhiệm vụ Để thực hiện mục đích trên, luận án có 4 nhiệm vụ cần đƣợc giải quyết: - Trình bày cơ sở lí luận về địa danh học và tổng quan nghiên cứu địa danh, vấn đề địa danh, địa bàn nghiên cứu, phƣơng pháp, cách tiếp cận đặc điểm ngôn ngữ - văn hóa các địa danh ở tỉnh Quảng Bình. - Điền dã, khảo sát địa danh thuộc các loại hình khác nhau đƣợc phân bố và tồn tại theo các đối tƣợng địa lí trong phạm vi địa bàn tỉnh Quảng Bình, kể cả những vùng rừng núi có dân tộc thiểu số sinh sống. - Thống kê, miêu tả đặc điểm cấu trúc các địa danh ở tỉnh Quảng Bình trên các phƣơng diện: mô hình phức thể địa danh, các đặc điểm ngữ pháp, nguồn gốc của thành tố chung và tên riêng địa danh. - Miêu tả đặc điểm định danh các địa danh tỉnh Quảng Bình ở các khía cạnh phƣơng thức định danh, đặc điểm ngữ nghĩa và giá trị phản ánh hiện thực của địa danh; đặc trƣng văn hóa thể hiện qua thành tố chung và tên riêng của phức thể địa danh. 3.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của Luận án là tên gọi các đối tƣợng địa lý tồn tại trên địa bàn toàn tỉnh, gồm các xã, phƣờng, thị trấn của 6 huyện, 1 thành phố trực thuộc tỉnh. Luận án sẽ tập trung khảo sát các địa danh chỉ địa hình thiên nhiên, địa danh 9 các đơn vị cƣ trú hành chính và địa danh chỉ các công trình xây dựng thuộc địa bàn đã đƣợc nêu ở trên. Phạm vi nghiên cứu của luận án là tìm hiểu địa danh ở tỉnh Quảng Bình trên các mặt: đặc điểm cấu tạo, phƣơng thức định danh, đặc điểm về ý nghĩa của các yếu tố, một vài đặc điểm về nguồn gốc biến đổi địa danh, một số đặc trƣng văn hóa gắn với địa danh tỉnh Quảng Bình. 4. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN - Quảng Bình là một vùng đất có vị trí đặc biệt của miền trung Việt Nam. Nó vừa là vùng đất của ngƣời Việt cổ, vừa là vùng đất khởi đầu của sự mở mang bờ cõi Đại Việt về phía nam. Vì thế địa danh của Quảng Bình sẽ là sự phản ánh chung địa danh của người Việt, vừa là sự phản ánh nét kế thừa của cư dân đã cư trú ở vùng đất này từ thời xa xưa. - Luận án sẽ lập đƣợc danh mục địa danh tỉnh Quảng Bình và phân loại địa danh theo các tiêu chí cụ thể. Lần đầu tiên, bức tranh tổng thể về địa danh tỉnh Quảng Bình đƣợc mô tả và khái quát ở các mặt: đặc điểm về cấu tạo, ý nghĩa, các phƣơng thức định danh. Luận án cũng chỉ ra một số đặc điểm về sự hình thành, biến đổi và đặc trƣng ngôn ngữ-văn hóa trong địa danh ở tỉnh Quảng Bình. - Luận án sẽ góp phần thể hiện một vài đặc điểm riêng của tiếng địa phƣơng Quảng Bình và các vấn đề chung của lịch sử tiếng Việt. 5. NGUỒN TƢ LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU KHI TIẾP CẬN ĐỊA DANH TỈNH QUẢNG BÌNH 5.1. Nguồn tư liệu và phướng thức thu thập Nguồn tư liệu: Để có đƣợc những điều cơ bản nhất về hệ thống địa danh hiện đang tồn tại trên địa phận Quảng Bình, chúng tôi đã cố gắng sƣu tầm, tập hợp ở mức độ cao nhất. Các cứ liệu địa danh đƣợc chúng tôi thu thập từ các nguồn: - Tƣ liệu điền dã thực tế ở các thôn bản ở địa phƣơng, tìm hiểu nguồn gốc địa danh, quá trình hình thành làng xóm, tên cũ, tên mới qua lời kể của ngƣời già, qua văn bia, hƣơng ƣớc, gia phả các dòng họ. - Tƣ liệu từ các tài liệu: Tổng tập địa chí tỉnh Quảng Bình, Địa chí Đồng Khánh, Địa bạ Quảng Bình, địa chí các địa phƣơng trong tỉnh, Lịch sử Đảng bộ các 10 huyện thị, các loại bản đồ, sách tham khảo về địa lý, lịch sử, văn hóa Quảng Bình, các bài viết có liên quan đến văn hóa - lịch sử Quảng Bình. Phương thức thu thập: Sau khi lập phiếu điều tra về danh mục các đối tƣợng địa lý cần khảo sát (các danh mục này có thể đƣợc bổ sung trong quá trình điền dã), chúng tôi đã tiến hành trực tiếp đến các địa phƣơng điều tra khảo sát tƣ liệu về địa danh trong vùng. Trong lần điền dã thứ nhất, chúng tôi đến trụ sở tất cả các xã trong tỉnh đặt vấn đề với cán bộ phụ trách địa chính, văn hóa, hội ngƣời cao tuổi, hội nông dân tập thể... về các nội dung cần khảo sát, nhờ họ thu thập tƣ liệu địa danh trên địa bàn. Trong lần điền dã thứ hai, chúng tôi tiến hành thu thập tƣ liệu do các đơn vị nhƣ đã nêu cung cấp, đồng thời trực tiếp đến các địa điểm, phỏng vấn các bậc cao niên am hiểu về địa bàn theo sự giới thiệu của chính quyền sở tại. Các nguồn ngữ liệu tồn tại trong dân gian nhƣ gia phả các dòng họ, các văn bản của trí thức ở địa phƣơng, các văn bản về hành chính, địa chính của các địa phƣơng chƣa thành ấn phẩm xuất bản cũng là một nguồn cung cấp tƣ liệu cho luận án. Xử lý tư liệu: - Thống kê, chọn lọc, sắp xếp, phân loại và tổng hợp theo chủ đề. - Tìm hiểu những yếu tố liên quan đến nội dung địa danh v.v.. 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Để thực hiện các nội dung của luận án, chúng tôi sử dụng phương pháp nghiên cứu điền dã của ngôn ngữ học. Phƣơng pháp này là công cụ không thể thiếu để chúng tôi tập hợp tƣ liệu địa danh phục vụ cho nghiên cứu. - Phương pháp miêu tả nội dung của địa danh trên cơ sở vận dụng tri thức của nhiều ngành nhƣ văn hoá, lịch sử, ngôn ngữ, địa lý... Đồng thời, để lý giải những nội dung đƣợc tích hợp trong từng địa danh, chúng tôi dùng thủ pháp phân tích, thống kê, tổng hợp. - Trong một mức độ có thể, chúng tôi sử dụng phương pháp so sánh - lịch sử trong ngôn ngữ học để nghiên cứu và nhận diện giá trị văn hóa của địa danh ở tỉnh Quảng Bình.