Tài liệu Nhân vật xuân tóc đỏ trong tiểu thuyết số đỏ (vũ trọng phụng) và nhân vật nykodema dyzmy trong tiểu thuyết đường công danh.

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ====== NGÔ THỊ LAN ANH NHÂN VẬT XUÂN TÓC ĐỎ TRONG TIỂU THUYẾT “SỐ ĐỎ” (VŨ TRỌNG PHỤNG) VÀ NHÂN VẬT NIKODEMA DYZMY TRONG TIỂU THUYẾT “ĐƯỜNG CÔNG DANH CỦA NIKODEMA DYZMY” (TADEUSZ DOLEGA MOSTOWICZ) KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Lí luận văn học HÀ NỘI - 2019 TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ====== NGÔ THỊ LAN ANH NHÂN VẬT XUÂN TÓC ĐỎ TRONG TIỂU THUYẾT “SỐ ĐỎ” (VŨ TRỌNG PHỤNG) VÀ NHÂN VẬT NIKODEMA DYZMY TRONG TIỂU THUYẾT “ĐƯỜNG CÔNG DANH CỦA NIKODEMA DYZMY” (TADEUSZ DOLEGA MOSTOWICZ) KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Lí luận văn học Người hướng dẫn khoa học PGS.TS. PHÙNG GIA THẾ HÀ NỘI - 2019 LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện khóa luận này, tôi đã nhận được giúp đỡ của các thầy, cô giáo trong tổ bộ môn Lí luận văn học, khoa Ngữ văn, trường ĐHSP Hà Nội 2. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với các thầy cô, đặc biệt là đối với thầy giáo Phùng Gia Thế, người đã tạo điều kiện, tận tình giúp đỡ tôi trong suốt thời gian qua. Đề tài So sánh nhân vật Xuân Tóc Đỏ trong tiểu thuyết “Số đỏ” (Vũ Trọng Phụng) và nhân vật Nikodem Dyzma trong tiểu thuyết “Đường công danh của Nikodema Dyzmy” là đề tài hay, hấp dẫn. Song vì thời gian hạn chế và sự giới hạn của năng lực bản thân, khóa luận không tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong nhận được sự đóng góp của thầy cô và các bạn để hoàn thiện bài khóa luận của mình. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 5 năm 2019. Sinh viên Ngô Thị Lan Anh LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: Khóa luận này là kết quả nghiên cứu của riêng tôi, có tham khảo ý kiến của những người đi trước, dưới sự giúp đỡ khoa học của PGS.TS. Phùng Gia Thế. Khóa luận không sao chép từ bất kì công trình có sẵn nào. Nếu sai tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà Nội, tháng 5 năm 2019. Sinh viên Ngô Thị Lan Anh MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................ 5 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 5 5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 5 6. Đóng góp của khóa luận ................................................................................ 6 NỘI DUNG ....................................................................................................... 7 CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG ...................................................... 7 1.1. Về văn học so sánh ..................................................................................... 7 1.1.1. Khái niệm Văn học so sánh..................................................................... 7 1.1.2. Sự ra đời của văn học so sánh ................................................................. 7 1.1.3. Mục đích của văn học so sánh .............................................................. 10 1.1.4. Đối tượng nghiên cứu của Văn học so sánh ......................................... 11 1.2. Về tác giả T.D.Mostowicz và tác phẩm “Đường công danh của Nykodema Dyzmy” ......................................................................................... 12 1.3. Vài nét về Vũ Trọng Phụng và tác phẩm “Số đỏ” ................................... 14 CHƯƠNG 2: NHÂN VẬT XUÂN TÓC ĐỎ TRONG “SỐ ĐỎ” VÀ NHÂN VẬT NYKODEMA DYZMY TRONG “ĐƯỜNG CÔNG DANH CỦA NYKODEMA DYZMY” NHÌN TỪ ĐIỂM TƯƠNG ĐỒNG ....................... 18 2.1. Đặc điểm nhân vật .................................................................................... 18 2.1.1. Phông nền của sự xuất hiện nhân vật .................................................... 18 2.1.2. Dạng nhân vật chạy theo danh lợi ......................................................... 20 2.1.3. Dạng nhân vật “con rối”........................................................................ 26 2.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ................................................................. 30 CHƯƠNG 3. NHÂN VẬT XUÂN TÓC ĐỎ TRONG “SỐ ĐỎ” VÀ NHÂN VẬT NYKODEMA DYZMY TRONG “ĐƯỜNG CÔNG DANH CỦA NIKIDEMA DYZMY” NHÌN TỪ ĐIỂM KHÁC BIỆT ................................ 32 3.1. Khác biệt tính cách ................................................................................... 32 3.1.1. Đặc điểm tâm lý, tính cách của Xuân Tóc Đỏ ...................................... 32 3.1.2. Đặc điểm tâm lý, tính cách của Nikodema Dyzmy .............................. 34 3.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ................................................................. 39 3.2.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật Xuân Tóc Đỏ ....................................... 40 3.2.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật Nikodema Dyzmy ................................ 41 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 43 TÀI LIỆU THAM KHẢO MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Tadeusz Dolega Mostowicz (10.8.1898 - 20.9.1939) là nhà văn xuất sắc của nền văn học Ba Lan thời cận hiện đại. Ông là nhà văn, nhà báo, tác giả của hơn một chục tiểu thuyết nối tiếng, chủ yếu là tác giả của những cuốn tiểu thuyết tâm lý - xã hội theo khuynh hướng tình cảm rất được ưa chuộng: “Znachor” (Thầy lang), “Profesor Wilczur” (Giáo sư Vintrur). Đặc biệt, nổi tiếng nhất là tác phẩm hiện thực phê phán đặc sắc, làm nên sự nghiệp của Tadeusz Dolega Mostowicz, đó là tác phẩm “Kariera Nikodema Dyzmy” (Đường công danh của Nikodema Dyzmy) xuất bản năm 1932. Ban đầu được đăng trên báo, cuốn tiểu thuyết đã chứng minh một thành công lớn. “Đường công danh của Nikodema Dyzmy” được xem là một hiện tượng văn học đặc sắc ở Ba Lan. Tác phẩm được tái bản nhiều lần, được dịch ra nhiều thứ tiếng và cũng được sản xuất thành phim. Sau đó Mostowicz đã viết trung bình hai cuốn tiểu thuyết một năm. Các nhà sự học, văn học tin rằng cuốn tiểu thuyết này đã truyền cảm hứng cho cuốn tiểu thuyết “Ở đó” của Jerzy Kosinski năm 1971. Hoạt động văn học trong cuộc đời ngắn ngủi nhưng hấp dẫn của Tadeusz Dolega Mostowicz diễn ra giữa hai cuộc chiến tranh thế giới (1919 - 1939), trong bối cảnh đất nước vừa giành lại độc lập sau hàng loạt thế kỉ bị các nước đế quốc bóc lột, để rồi chẳng mấy chốc lại rơi vào tay của bè lũ Phát xít Đức. Đây là thời kì giai cấp tư sản non yếu được lái con thuyền quốc gia vừa bị lọt vào cái ‘mắt bão’- vùng tạm thời yên tĩnh giữa những cơn bão táp hung bạo trên toàn thế giới, song đầy những rối ren phức tạp trong nước - là thời kì thuận lợi cho chủ nghĩa cơ hội phát triển, thời kì những nghịch cảnh, những đảo lộn xã hội diễn ra liên tiếp, tập trung và sôi động hơn bao giờ hết. Đây là thời kì được lấy làm bối cảnh cho cuốn tiểu thuyết “Đường công danh của Nikodema Dyzmy” ra đời. Theo Nguyễn Hữu Dũng “Đường công danh của Nikodema Dyzma quả là hiển hách, đáng kinh ngạc, bởi đó gần như là sự hội tụ của biết bao ngẫu nhiên may mắn, bao số đỏ, đến mức người đời phải chóng mặt, ngỡ ngàng. Ở chương đầu tác phẩm, y chỉ là một anh công chức cấp thấp ở tỉnh lẻ bị mất việc, đang lang thang tìm việc làm, túi rỗng không và cái dạ dày lép kẹp. Ấy thế mà tới những trang sách cuối cùng, y đã trở 1 thành một triệu phú cỡ bự, chủ nhân một cơ ngơi kinh tế khổng lồ, nhà chính sách hàng đầu của nước Ba Lan tư sản, lại được đích thân Tổng thống mời ra đảm nhiệm sứ mệnh thành lập nội các mới, để chèo lái con thuyền quốc gia qua cơn chao đảo. Xuyên suốt tác phẩm là hai quá trình có hướng ngược nhau, diễn ra đồng thời ở một con người - đó là nhân vật chính Nikodem Dyzma. Y leo nhanh đến mức đáng kính ngạc trên những bậc thanh danh vọng, nhưng lại tụt lùi về phương diện nhân cách, từ cái trong sạch của con người bình thường xuống vũng bùn nhơ nhớp của những tội lỗi ghê gớm nhất”. Qua nhân vật này, Mostowicz đã thể hiện được những phẩm chất cực kì độc đáo trong sáng tạo nghệ thuật và tài năng của mình. 1.2. Vũ Trọng Phụng (1912 - 1939) là một nhà văn, nhà báo nổi tiếng. Ông được mệnh danh là ‘Ông vua phóng sự đất Bắc’. Ông là một trong những gương mặt tiêu biểu nhất của văn học Việt Nam thế kỉ XX. Vũ Trọng Phụng viết nhiều thể loại nhưng đặc biệt nổi danh ở hai thể loại phóng sự và tiểu thuyết. Một vài tiểu thuyết tiêu biểu của Vũ Trọng Phụng: “Dứt tình” (1934), “Giông tố” (1936), “Vỡ đê” (1936), “Làm đĩ” (1936), “Lấy nhau vì tình” (1937), “Qúy phái” (1937), “Trúng số độc đắc” (1938). Trong đó “Số đỏ”, được đăng ở Hà Nội báo từ số 40 ngày 7 tháng 10 năm 1936 và được in thành sách lần đầu năm 1938 được xem là tác phẩm xuất sắc nhất của Vũ Trọng Phụng. Nhiều câu nói, nhân vật trong tác phẩm đã đi vào đời sống hàng ngày và tác phẩm được dựng thành kịch, phim. Nhân vật chính của tác phẩm là Xuân - biệt danh Xuân Tóc Đỏ. Từ chỗ bị coi là một kẻ hạ lưu, một con “ma cà bông”, Xuân nhảy lên tầng lớp danh giá của xã hội nhờ trào lưu “Âu hóa” của giới tiểu tư sản Hà Nội khi đó. Đọc “Đường công danh của Nikodema Dyzmy”, độc giả Việt Nam không khỏi không nghĩ tới “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng bởi những điểm tương đồng thú vị. Hai nhân vật chính của hai tác phẩm đều được đổi đời, leo lên được những nấc thang danh vọng bậc nhất của xã hội. Hai tác giả hiện thực cùng thời, cách xa hàng ngàn cây số, cùng có tuổi đời cầm bút ngắn ngủi, song đều tài hoa. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài “Nhân vật Xuân tóc đỏ trong tiểu thuyết “Số đỏ” (Vũ Trọng Phụng) và nhân vật Nykodema 2 Dyzmy trong tiểu thuyết “Đường công danh của Nykodema Dyzmy” (Tadeusz Dolega Mostowicz) nhằm làm rõ những nét tương đồng cũng như những điểm khác biệt độc đáo giữa hai nhân vật. 2. Lịch sử vấn đề Trong văn học so sánh nghiên cứu và triển vọng, Trần Đình Sử cho rằng: “Bên cạnh nghiên cứu ảnh hưởng và tiếp nhận, việc nghiên cứu song hành do các nhà học giả Mĩ đề xướng có ý nghĩa trong việc khám phá các quan hệ giá trị thẩm mĩ cộng đồng. Ngôn ngữ và văn hóa các dân tộc trên thế giới là khác nhau, nhưng thuộc về tính người, khiến cho các nền văn học khác nhau lại có những biểu hiện tương tự. Theo quan điểm của phương pháp song hành thì không có hiện tượng văn học nào giữa các dân tộc mà không thể so sánh”. Trong bài viết “Đặc trưng của văn học so sánh”, Bửu Nam đã nói: “Lấy đối tượng nghiên cứu là những mối quan hệ của các hiện tượng văn học từ nền văn học quốc gia này sang một hay nhiều nền văn học của các quốc gia khác rồi tiến đến nghiên cứu những mối quan hệ văn học của những tập hợp siêu quốc gia, liên và xuyên quốc gia, từ nghiên cứu văn học đến nghiên cứu văn hóa với những khái niệm phổ cập “liên văn hóa”, “xuyên văn hóa”, vượt khỏi những ranh giới hạn hẹp của ngôn ngữ và văn hóa cũng như những ranh giới địa lí của các quốc gia…”. Từ đó thấy rằng việc so sánh hai nhân vật Xuân tóc đỏ và Nykodema Dyzmy là hoàn toàn có thể. Có rất nhiều công trình và bài viết nghiên cứu, nhận định về tác gia Vũ Trọng Phụng nói chung và tác phẩm Số đỏ nói riêng. Chẳng hạn như: Lưu Trọng Lư nhận xét về con người Vũ Trọng Phụng: “Trên trang viết Vũ Trọng Phụng sắc sảo bao nhiêu thì trong cuộc đời Vũ Trọng Phụng càng chân thành bấy nhiêu. Con người ấy không giết quá một con muỗi. Nhưng thật kì diệu, văn chương của con người ấy làm cho kẻ trọc phú phải giật mình, kẻ trưởng giả phải cáu kỉnh”. Trong một bài trả lời phỏng vấn năm 1997, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp đã từng nhận định về “Số đỏ”: “Số đỏ, đấy là một tác phẩm tuyệt vời. Nó chứng minh khả năng tưởng tượng rất phong phú của nhà văn mà là nhà văn trẻ. Sở dĩ Vũ Trọng Phụng có được trí tưởng tượng ghê gớm như vậy là do 3 ông viết Số đỏ khi còn rất trẻ. Trí tưởng tượng là ưu thế của tuổi trẻ. Khi đã sống quá dày dạn thì trí tưởng tượng sẽ mất dần đi, tôi cũng thế. Tôi chắc chắn là không viết được cái gì như Vũ Trọng Phụng. Vũ khí của ông là trí tưởng tượng và cũng là tuổi trẻ, còn vũ khí của tôi có lẽ là... một phong cách đa dạng bao gồm nhiều yếu tố khác nhau”. Trong bài nghiên cứu phê bình “Va chạm văn hóa Đông - Tây và sự hoài nghi của Vũ Trọng Phụng trong tiểu thuyết Số đỏ” của Nguyễn Trọng Bình đã đưa ra những nhận xét chung về tác phẩm từ góc độ văn hóa - lịch sử: “Với Số đỏ Vũ Trọng Phụng đã gián tiếp cảnh báo: “con thuyền văn hóa” của dân tộc, của đất nước vì lý do nào đó để cho những kẻ như Xuân Tóc Đỏ và đồng bọn hắn “lèo lái” thì sớm, muộn gì cũng gây ra cái thảm họa khôn lường. Rộng hơn nữa, một xã hội, một đất nước vì lý do nào đó để cho những loại người như Xuân Tóc Đỏ ngang nhiên, hùng hồn đứng lên diễn thuyết trước toàn thể quốc dân đồng bào về những vấn đề lớn lao như “cải cách xã hội”,“cải cách văn hóa” nhằm “canh tân đất nước” thì dù muốn dù không cũng cho thấy trong lòng xã hội ấy đang tiềm ẩn những bất ổn vô cùng nguy hiểm. Càng bất ổn và nguy hiểm hơn khi những kẻ vốn hiểu rõ bản chất thật của Xuân Tóc Đỏ nhưng vì “lợi ích nhóm” (như cách nói phổ biến của chúng ta hiện nay) chẳng kẻ nào dám vạch trần bộ mặt thật của Xuân, ngược lại còn cổ xúy và tung hô, tô vẽ thêm cho hắn”. “Số đỏ” là tác phẩm luôn nhận được nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu từ khi tác giả còn sống cho đến nay. Nhiều nhà nghiên cứu, luận văn, luận án tiến sĩ, thạc sĩ, luận văn tốt nghiệp về tác phẩm “Số đỏ” của ông. Tiêu biểu như luận án tiến sĩ nghiên cứu văn học của Nguyễn Văn Bao, so sánh hai tác giả và hai tác phẩm. Có thể thấy các bài nghiên cứu trên ít nhiều đã nói đến nhân vật trong “Đường công danh của Nykodema Dyzmy” hoặc trong “Số đỏ”. Tuy nhiên, chưa có công trình nào đi sâu phân tích, tìm hiểu nhân vật cũng như so sánh nhân vật Xuân Tóc Đỏ và nhân vật Nikodema Dyzmy. Trên cơ sở đó, chúng tôi lựa chọn và triển khai đề tài: “Nhân vật Xuân Tóc Đỏ trong tiểu thuyết “Số đỏ” (Vũ Trọng Phụng) và nhân vật Nykodema Dyzmy trong tiểu thuyết “Đường công danh của Nykodema Dyzmy” (Tadeusz Dolega Mostowicz ) 4 nhằm làm rõ những nét tương đồng cũng như những điểm khác biệt độc đáo giữa hai nhân vật. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Làm rõ những nét tương đồng và khác biệt giữa hai nhân vật trong trong hai tác phẩm, từ đó thấy được mối quan hệ ảnh hưởng cũng như những sáng tạo độc đáo của mỗi nhà văn. Góp phần vào việc khẳng định vị trí, vai trò của bộ môn Văn học so sánh trong nghiên cứu văn học hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Tập hợp và trình bày những vấn đề lí luận liên quan đến đề tài. Phân tích, so sánh làm rõ những nét tương đồng cũng như những khác biệt của hình tượng trong hai tác phẩm vừa nêu trên cả hai bình diện: tư tưởng và thi pháp nghệ thuật. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Nhân vật Xuân Tóc Đỏ trong tiểu thuyết “Số đỏ” (Vũ Trọng Phụng) và nhân vật Nykodema Dyzmy trong tiểu thuyết “Đường công danh của Nykodema Dyzmy” (Tadeusz Dolega Mostowicz) trong cái nhìn so sánh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng, NXB Văn học, 2016. “Đường công danh của Nykodema Dyzmy” của Tadeusz Dolega Mostowicz, NXB Văn học, 2017. 5. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp so sánh - đối chiếu. Phương pháp phân tích, tổng hợp. Phương pháp hệ thống. 5 6. Đóng góp của khóa luận Về mặt lí luận: Đề tài góp phần làm sáng tỏ những vấn đề lí luận của Văn học so sánh, vai trò của Văn học so sánh trong nghiên cứu văn học và văn hóa. Về mặt thực tiễn: Qua so sánh - đối chiếu có thể thấy được mối quan hệ giữa hai tác phẩm thuộc hai quốc gia khác nhau cũng như khẳng định được giá trị của mỗi hiện tượng văn học dân tộc. 7. Cấu trúc của khóa luận Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung của khóa luận gồm ba chương: Chương 1: Một số vấn đề chung Chương 2: Nhân vật Xuân Tóc Đỏ trong “Số đỏ” và nhân vật Nykodema Dyzmy trong “Đường công danh của Nykodemma Dyzmy” nhìn từ điểm tương đồng Chương 3: Nhân vật Xuân Tóc Đỏ trong “Sô đỏ” và nhân vật Nykodema Dyzmy trong “Đường công danh của Nykodemma Dyzmy” nhìn từ điểm khác biệt 6 NỘI DUNG CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Về văn học so sánh 1.1.1. Khái niệm Văn học so sánh Thuật ngữ ‘Văn học so sánh’ đã trở nên quen thuộc trong giảng dạy và nghiên cứu. Bộ môn Văn học so sánh ngày càng phát triển. Lí thuyết về Văn học so sánh đã được các nhà nghiên cứu xây dựng thành một hệ thống tương đối hoàn chỉnh. Theo Nguyễn Văn Dân: “Văn học so sánh là bộ môn khoa học nghiên cứu các mối quan hệ giữa các nền văn học dân tộc”. Ông có sự phân biệt ở hai cấp độ: Thứ nhất ở cấp độ phương pháp: so sánh văn học có thể áp dụng cho tất cả các bộ môn nghiên cứu văn học, từ phê bình, lý luận, văn học sử dân tộc đến văn học sử thế giới. Chẳng hạn so sánh hai hiện tượng văn học của cùng một nền văn học dân tộc. Ở cấp độ này ta có phương pháp so sánh văn học. Thứ hai là ở cấp bộ môn: văn học so sánh là một khoa học có mục đích và đối tượng riêng, cụ thể là nó nghiên cứu các mối quan hệ giữa các nền văn học dân tộc. Nếu nghiên cứu đề cập đến một mối quan hệ nào đó giữa các hiện tượng văn học thuộc hai nền văn học trở lên thì tức là làm văn học so sánh. Xuất phát từ các cách nhìn nhận và ở các thời điểm khác nhau, giới nghiên cứu đã đưa ra nhiều định nghĩa về văn học so sánh. Về cơ bản, có thể hiểu: “Văn học so sánh là bộ môn nghiên cứu văn học vượt ra ngoài phạm vi một nước và nghiên cứu mối quan hệ giữa văn học với các nền tri thức khác và lĩnh vực tín ngưỡng, bao gồm nghệ thuật ( như hội họa, điêu khắc, kiến trúc, âm nhạc), triết học, lịch sử, khoa học xã hội (như chính trị, kinh tế, xã hội học), khoa học tự nhiên, tôn giáo,…”. Nói theo một cách khác, “Văn học so sánh là so sánh văn học của một nước này với một nước khác, hoặc nhiều nước khác, là so sánh văn học với các lĩnh vực biểu hiện khác của nhân loại”. 1.1.2. Sự ra đời của văn học so sánh Trong ba bốn thập kỉ gần đây, văn học so sánh đã được giới nghiên cứu, giảng dạy ở ta quan tâm. Cũng có nhiều cách tiếp cận bộ môn đang còn 7 mới mẻ này. Có người xem văn học so sánh là một bộ môn khoa học độc lập, đánh đồng văn học so sánh và phương pháp so sánh. Như Lưu Văn Bổng đã nói “Văn học so sánh chưa bao giờ là cái đã hoàn tất” cho dù vấn đề về văn học so sánh đã đặt ra rất lâu. Bộ môn này được coi là đã tồn tại hơn một trăm năm. Thế giới đã có Hiệp hội văn học so sánh quốc tế được thành lập từ 1954 và cho đến nay đã họp 15 kỳ đại hội (Việt Nam đã tham gia hai kỳ: kỳ thứ 10 năm 1982 và kỳ 15 vào tháng 8/1997). Năm 1989, trường Đại học Tổng hợp Hà Nội đã thành lập Trung tâm văn học so sánh, nhưng nói chung vẫn chưa làm được gì đáng kể về mặt học thuật. Và trong giới nghiên cứu, cho đến nay vẫn còn có người chưa phân biệt được văn học so sánh với so sánh văn học. Do đó, có thể nói việc tìm hiểu và xây dựng bộ môn văn học so sánh vẫn còn đang là vấn đề thời sự. Ở thế kỷ XVIII, chủ nghĩa tư bản bắt đầu được hình thành ở phương Tây. Điều kiện cho chủ nghĩa tư bản phát triển là phải có sự trao đổi và giao lưu quốc tế. Tình trạng cô lập của chế độ phong kiến cát cứ đã trở thành một vật cản chủ chốt đối với sự phát triển của xã hội tư bản. Giao lưu kinh tế đã dẫn đến giao lưu văn hóa. Và giao lưu văn hóa lại thúc đẩy giao lưu kinh tế và dẫn đến những biến đổi xã hội. Nó đã dẫn đến cuộc tư sản Pháp lần thứ nhất 1789 và đến cuộc cách mạng tư sản lần thứ hai ở Pháp và ở một số nước Châu Âu vào năm 1848. Có thể nói, thế kỷ XIX là thế kỷ của giao lưu, thế kỷ của chủ nghĩa thế giới. Như vậy là đến giai đoạn này ở phương Tây đã bắt đầu hình thành nền văn học thế giới mà điều kiện để cho nó phát triển là sự giao lưu văn hóa. Giao lưu văn hóa chính là một điểm đặc trưng của văn học lãng mạn phương Tây. Không phải ngẫu nhiên mà từ năm 1827, đại văn hào Đức Goethe đã chủ trương phải phát triển văn học thế giới. Ông nói: “Ở thời đại chúng ta, văn học dân tộc không còn ý nghĩa gì nhiều; bây giờ là thời đại của văn học thế giới và mỗi chúng ta cần phải góp phần làm cho thời đại đó hình thành càng sớm càng tốt”. Như thế khái niệm “văn học thế giới” của Goethe cũng là một cơ sở để dẫn đến sự ra đời của bộ môn văn học so sánh. Và ta cũng có thể nói giao lưu văn hóa là điều kiện xã hội của sự hình thành văn học so sánh. 8 Ngoài điều kiện xã hội, ta còn phải nói tới một điều kiện về học thuật tạo thuận lợi cho sự ra đời của văn học so sánh: đó là vào đầu thế kỷ XIX, các ngành khoa học lịch sử đã được phát triển cực thịnh, như người ta thường nói thế kỷ XIX là thế kỷ của các khoa học lịch sử, tạo điều kiện dẫn đến việc hình thành và nở rộ của bộ môn văn học sử; đồng thời phương pháp so sánh cũng đã được nhiều ngành khoa học áp dụng, đặc biệt là ngôn ngữ học so sánh và folklore so sánh. Trong hoàn cảnh thuận lợi ấy, đến năm 1886, nhà nghiên cứu văn học người Anh Macauly Posnett đã cho ra mắt công trình tổng hợp đầu tiên về lịch sử văn học thế giới mang tên Văn học so sánh. Cũng trong năm 1886, ở Geneve, Thụy Sĩ, Eduard Rod bắt đầu các bài giảng về lịch sử so sánh các nền văn học, và Supfle xuất bản ở Đức tập đầu tiên trong bộ sách “Lịch sử ảnh hưởng của nền văn minh Đức đối với nước Pháp”, mang tính chất của một công trình văn học so sánh. Năm 1887, sử gia văn học người Đức Max Koch cho ra đời tạp chí chuyên ngành đầu tiên mang tên “Tạp chí lịch sử văn học so sánh” tồn tại đến năm 1910. Có thể coi năm 1886 là năm khai sinh ra bộ môn văn học so sánh. Từ đây không khí nghiên cứu văn học so sánh trở nên sôi động. Những nước có phong trào nghiên cứu văn học so sánh phát triển mạnh nhất thời bấy giờ là Pháp, Đức, Anh, Mỹ, Thụy Sĩ. Năm 1903 ở Hoa Kỳ xuất hiện tờ “Tạp chí văn học so sánh”, nhưng phải đến năm 1921 mới xuất hiện tạp chí có uy tín nhất và vẫn tồn tại cho đến ngày nay là tờ “Tạp chí văn học so sánh” xuất bản ở Pháp. Trải qua sự phát triển hơn một trăm năm, qua các quốc gia và lục địa, văn học so sánh có sự phân hóa thành một số xu hướng, trường phái. Tiêu biểu là trường phái Pháp, trường phái Mỹ, trường phái Đức và trường phái Nga. Văn học so sánh có xuất phát ban đầu từ việc so sánh văn học. Trong đời sống hàng ngày nói chung, nghiên cứu văn hóa, văn học nói riêng, so sánh là một yêu cầu tự nhiên, là phương pháp để xác định sự vật hiện tượng về mặt định lượng, định tính hoặc ngôi thứ. Thông thường, chúng ta chỉ nghiên cứu văn học từng dân tộc riêng biệt. Đây là phương diện cơ bản và quan trọng. Tuy nhiên nền văn học thế giới tồn tại không biệt lập. Văn học các nước không ngừng giao thoa và tác động lẫn nhau và trong quá trình đó diễn ra sự ảnh hưởng, thâm nhập, tiếp nhận,… tạo 9 thành mối quan hệ mật thiết giữa văn học các dân tộc (Ví dụ: Văn học Việt Nam - văn học Trung Quốc; Văn học Đông Nam Á - văn học Ấn Độ; Văn học Bắc Á - văn học TQ; Văn học La Mã - văn học Hi Lạp; văn học châu Âu văn học Hy Lạp - văn học La Mã)… Với nhịp độ toàn cầu hóa ngày càng mạnh mẽ như hiện nay thì cục diện của một nền “văn học thế giới” ngày càng rõ hơn, sự giao lưu giữa các dân tộc về văn hóa, văn học ngày càng phát triển. Những tư tương văn học được truyền bá, các tác phẩm Nobel… sẽ càng làm văn học bớt tính hạn chế, định kiến, nhất là định kiến dân tộc. Trong bối cảnh đó, trong nghiên cứu văn học xuất hiện nhu cầu khái quát văn học nhân loại và xác định tính đặc thù của mỗi nền văn học quốc gia. Chúng ta không thể nhìn thế giới bằng con mắt dân tộc mình mà phải thường xuyên nhìn văn học dân tộc mình bằng con mắt thế giới. Văn học so sánh, do đó, là bộ phận vượt lên giới hạn của văn học dân tộc để nghiên cứu mối quan hệ giữa các nền văn học trên thế giới. 1.1.3. Mục đích của văn học so sánh Mục đích cơ bản của văn học so sánh là xác định tính khái quát của văn học nhân loại và chứng minh tính đặc thù của các nền văn học dân tộc. Hai mục đích nói trên là sự thể hiện của một cặp phạm trù: cái quốc tế - cái dân tộc, tương ứng với cặp phạm trù cái chung cái riêng ở cấp độ triết học. Vì vậy, nhiệm vụ của nhà so sánh luận văn học là “phải phát hiện và khuyến khích cái yếu tố dân tộc tiến bộ, hướng nó đi đến chỗ tiếp xúc với các dân tộc tiến bộ khác để tạo điều kiện thuận lợi cho cái quốc tế tiến bộ được hình thành và phát triển” [6-tr.44]. Trong văn học so sánh, việc phân biệt ra cái đặc thù dân tộc và cái quốc tế là một việc cần thiết. Nhưng cũng không được coi đó là mục đích tự thân. Nếu ta chỉ dừng lại ở việc chứng minh tính đặc thù dân tộc thì sẽ rơi vào quan điểm phiến diện, siêu hình, cứng nhắc. Theo Nguyễn Văn Dân: “Điều chủ yếu là chúng ta phải phát hiện ra sự vận động của cái đặc thù trong mối quan hệ với cái đặc thù khác để dẫn đến xu hướng trở thành cái chung” [6-tr.50]. Quan niệm như vậy, chúng ta sẽ nhìn thấy cái đặc thù dân tộc và cái chung mang tính quốc tế trong quá trình vận động đi lên của quốc tế trong quá trình vận động đi lên của lịch sử, thấy được sự biến đổi và màu sắc thời đại của chúng. 10 Tính dân tộc không đồng nhất với tính truyền thống và không chỉ giới hạn ở truyền thống. Dân tộc mang cả tính tĩnh lẫn tính động. Tính động của dân tộc là cho nó có khả năng đồng hóa mọi cái mới phù hợp với điều kiện sống của nó, đào thải mọi cái lỗi thời của bản thân, khước từ những cái ngoại lai không phù hợp và phổ biến ra thế giới những cái tiến bộ của nó, biến chúng thành cái quốc tế. Mặt khác những yếu tố quốc tế khi đã được cái dân tộc đồng hóa thì sẽ không còn là yếu tố quốc tế, sẽ biến thành cái dân tộc, nhưng là cái dân tộc hiện đại. Đây cũng là biểu hiện của tính chất biện chứng của cặp phạm trù cái dân tộc - cái quốc tế, tức là sự chuyển hóa với nhau. Tính quốc tế bền vững sẽ đảm bảo cho tính dân tộc tồn tại lâu dài. Đây chính là biểu hiện của luận điểm triết học: giải quyết cái riêng thông qua cái chung. Vì vậy, cho dù có khẳng định tính dân tộc, chúng ta cũng không tuyệt đối hóa nó để tránh sa vào chủ nghĩa dân tộc cực đoan, mà nhiệm vụ của nhà so sánh luận văn học là phải phát hiện và khuyến khích cái yếu tố dân tộc tiến bộ, hướng nó đi đến chỗ tiếp xúc với cái dân tộc tiến bộ khác để tạo điều kiện thuận lợi cho cái quốc tế tiến bộ được hình thành và phát triển. Đấu tranh cho cái chung, cho sự hiểu biết quốc tế, bao giờ cũng là mục tiêu cao cả của loài người tiến bộ. 1.1.4. Đối tượng nghiên cứu của Văn học so sánh Thứ nhất, nghiên cứu văn học, văn hóa xuyên quốc gia. Văn học so sánh lúc đầu chỉ chú ý so sánh hai hiện tượng văn học thuộc hai quốc gia trở lên (chủ yếu giới hạn ở các nước châu Âu). Về sau, phạm vi của nó được mở rộng ra nhiều hiện tượng thuộc các bối cảnh văn học, văn hóa rất khác nhau và chú ý đến nhiều hiện tượng thuộc các bối cảnh văn học, văn hóa rất khác nhau và chú ý đến tương quan đa chiều phức tạp giữa chúng (sự tương tác; sự anh hưởng, lưu truyền; các mối quan hệ trực tiếp; gián tiếp;…). Thứ hai, nghiên cứu so sánh liên ngành. Nghiên cứu so sánh liên ngành đặt vấn đề so sánh hai lĩnh vực, hai loại hình nghệ thuật, văn hóa khác nhau trở lên. Nghiên cứu liên ngành là sự mở rộng Văn học so sánh, tìm hiểu quan hệ giữa văn học với các loại hình văn hóa - nghệ thuật khác dưới điều kiện duy trì tính chủ thể của văn học. Đây là hướng nghiên cứu mới, xuất hiện tương đối muộn, bắt đầu từ những năm 1960, do học giả người Mĩ H. Remak 11 (1916 - 2009) đề xuất. Theo Remak, Văn học so sánh phải là chiếc cầu nối giữa các lĩnh vực hoạt động sáng tạo khác nhau của loài người. Phạm vi khảo sát của nghiên cứu so sánh liên nghành bao gồm hai nội dung cơ bản. Đó là nghiên cứu mối quan hệ giữa văn học với các loại hình nghệ thuật khác và nghiên cứu mối mối quan hệ giữa văn học với các hình thái ý thức xã hội khác. 1.2. Về tác giả T.D.Mostowicz và tác phẩm “Đường công danh của Nykodema Dyzmy” Tadeusz Dolega Mostowicz sinh ngày 10.8.1898 tại Ocunhep, một thị trấn nhỏ ở Ba Lan. Bố ông là luật sư, mẹ ông làm kinh tế nhỏ. Mostowicz sinh ra trong một thời kì nhiều biến động đầu thế kỉ XX, thế kỉ của cách mạng. Ông đã từng tham gia Quân đội Ba Lan và xuất ngũ năm 1922. Khi làm việc tại các nhà in, Mostowicz đã gửi truyện ngắn cho các tờ báo, ông được phát hiện là phóng viên tài năng. Năm 1928, ông từ bỏ công việc báo chí và dành toàn bộ thời gian để viết tiểu thuyết. Năm tiếp theo, ông hoàn thành cuốn tiểu thuyết đầu tiên của mình, và năm 1930 tác phẩm “Ostatnia brygada” (Lữ đoàn cuối cùng) ra đời. Năm 1932, ông trở nên nổi tiếng với tác phẩm của “Kariera Nikodema Dyzmy” (Đường công danh của Nikodema Dyzmy), tiếng tăm của ông lừng lẫy trên văn đàn Ba Lan. Các tác phẩm tiêu biểu của Tadeusz Dolega Mostowicz: Về tiểu thuyết gồm : “Công tố viên Alicza” (1933), “Giới tính thứ ba”, “Bác sĩ Murek bị giảm biên chế” (1936), “Cuộc đời thứ hai của bác sĩ Murek” (1936), “Đường công danh của Nikodema Dyzmy” (1932), “Thầy lang” (1937), “Giáo sư Vintrur”, “Nhật kí nàng Hanka” (1939) “Đường công danh của Nikodema Dyzmy” là cuộc hội tụ của biết bao ngẫu nhiên may mắn, khiến người đọc phải chóng mặt, ngỡ ngàng. Nikodem Dyzma là một con người ‘cục súc’, lười biếng và bất tài. Nikodem Dyzma từng bị đuổi học từ lớp đệ tứ. Y vốn chỉ là một anh thủ thư quèn, sống ở thị trấn nhỏ miền Nam Ba Lan. Một ngày y quyết định tới thủ đô Vacsava để thử vận may. Tuy nhiên cũng chẳng khá khẩm được hơn. Y luôn trong tình trạng rỗng túi, bụng đói, thiếu nợ tiền nhà trọ. Một lần đói lang thang ở ga đường 12 sắt Vacsava, vô tình y nhặt được một chiếc phong bì mà người bưu chính đánh rơi. Trong phong bì là một tấm giấy mời sang trọng tới dự bữa tiệc của Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng. Ban đầu, dù thất nghiệp, đói rách, y vẫn còn lương tâm trong sạch, y mang đến tận nhà để trả với hy vọng được trả chút tiền công có thể giúp y có bữa để thoát cơn đói đang hành hạ. Tuy nhiên lại không gặp được chủ nhân của tấm thiệp. Bẵng đi mấy hôm, nhân lục túi tìm những thứ còn lại để bán chống đói, y lại sờ thấy tấm giấy mời. Y liền đánh liều mò tới, ăn một bữa no. Trong tiệc, khách khứa đang ra vào tấp nập, không ai để ý đến một gã ăn mặc bảnh bao đang ăn lấy ăn để. Vô tình, y bị gã to béo - thứ trưởng kiêm Đổng lý Văn phòng chính phủ Tercốpxki va phải làm cái đĩa thức ăn đầy ắp của Nikodem rơi tuột xuống sàn, giật mình quay lại với bộ mặt cáu bẩn. Y điên tiết lên túm chặt khuỷu tay và quát mắng Tercốpxki là “đồ thổ tả” khiến những người dự tiệc vô cùng sửng sốt. Gã kia hoảng hồn xin lỗi rối rít. Tercốpxki là một nhân vật quyền thế, khét tiếng hách dịch, cửa quyền, bọn quan chức thấp cổ bé họng chẳng ai ưa. Do vậy, với hành động này, Dyzma được rất nhiều người nể phục. Chẳng ngờ câu buột miệng ấy đã đổi cả đời Nykodem Dyzma. Trong số những người đó có đại tá Varêda, Bộ trưởng Nông nghiệp Jasunxki. Hai người đã đến làm quen với Dyzma và y trở nên quan trọng trước nhiều quan khách. Cũng từ buổi tiệc ấy, Nikodem nhanh chóng kết thân được với lão Leon Kunicki - tay điền chủ giàu nhất miền Đông. Lão Kunicki đến làm quen để nhờ nói hộ với Bộ trưởng Nông nghiệp về công việc làm ăn của mình. Lầm tưởng Nikodem là một nhân vật tiếng tăm nào đó, sẵn muốn gia tăng mối lợi, Kunicki ra sức vời y làm tổng quản lý các điền sản và các xí nghiệp công nghiệp với mức lương ngất ngưởng: 2.500 zuatư mỗi tháng, được ứng trước 5.000 zuatư. Từng bước y đã làm quen với thế giới quan lại và thượng lưu như đại tá Varêda, Bộ trưởng Nông nghiệp Jasunxki, Thứ trưởng Nông nghiệp Ulanixki, phu nhân Psêuenxka. Rồi cũng từng bước, y đạt được những chức vụ, chức danh quyền lực trong xã hội: cựu sinh viên trường Ocxford danh giá, Chủ tịch Ngân hàng lương thực Quốc gia, thúc đẩy nền kinh tế Ba Lan qua nhiều phen sóng gió. Dyzma trở thành thần tượng có uy tín trước con mắt của giới quan lại, quý tộc thượng lưu. Lương tâm ban đầu không còn nữa. Có vỏ bọc ngày càng dày, càng hào nhoáng, y không hề ngần ngại lừa cướp cả cơ nghiệp lẫn cả cô vợ 13 xinh đẹp của ông chủ Kunicki, y không run tay khi thuê bọn lưu manh, giết một ân nhân để bịt đầu mối, cũng chẳng hề áy náy khi ra lệnh cho bọn cảnh sát đánh cô gái Manka vô tội đã nặng lòng yêu y. Khi đã đầy đủ mọi thứ, để che đậy sự dốt nát, y đã từ bỏ chức chủ tịch ngân hàng để trở về Kôbôrôvô cưới vợ của Kunicki là Nina. Nikodem Dyzma - anh chàng bưu tá nghèo nhất thiên hạ đã ngoi lên tới vị trí đỉnh cao trong bộ máy quyền lực nước Cộng hòa Ba Lan và chỉ chút nữa thôi là chiếc ghế Thủ tướng đã thuộc về anh ta. Riêng bá tước Ponimirski, chàng quý tộc bị coi là điên dại lại cười vang và chỉ cho giới thượng lưu biết: “Nykodem Dyzma của các ngươi, chỉ là một tên lừa đảo tầm thường, hắn đã xỏ mũi các người. Đó là một thằng khốn nạn tinh ranh, một thằng chuyên lường gạt, đồng thời cũng là một thằng ngu có hạng! Một thằng đần không có khái niệm gì, không những chỉ về kinh tế học mà thậm chí không viết đúng chính tả nữa. Đó là một thằng vô lại, không có chút văn hóa nào, một tí học thức nào! Các ngươi hãy nhìn kĩ bộ mặt mugic của hắn cùng nhiều điệu bộ vô lại của hắn mà xem! Cái đồ đần độn hoàn toàn, một con số không to tướng! ” [2-tr.461]. Song mọi người đều cho đó là lời của một người điên. 1.3. Vài nét về Vũ Trọng Phụng và tác phẩm “Số đỏ” Vũ Trọng Phụng sinh ngày 20-10-1912. Gia đình của ông vô cùng khó khăn. Quê của ông ở làng Hảo, huyện Mỹ Hào, tỉnh Hưng Yên. Tuy nhiên, ông sinh ra, lớn lên và mất tại Hà Nội. Cha ông là Vũ Văn Lân, làm nghề thợ điện. Cha ông mất sớm khi ông vừa tròn 7 tháng tuổi. Mẹ ông là Phạm Thị Khách ở vậy nuôi con ăn học. Mẹ Vũ Trọng Phụng là người hết lòng yêu thương con, hi sinh vì con. Ông ảnh hưởng lớn bởi tính cách của mẹ, một tâm hồn, một niềm tin bất diệt vào sự tốt đẹp và cao qúy của con người. Vũ Trọng Phụng chỉ học hết tiểu học tại trường Hàng Vôi, sau đó ông phải ra ngoài kiếm sống vào năm 14 tuổi. Từ nhỏ, Vũ Trọng Phụng là người có năng khiếu nghệ thuật: đánh đàn, làm thơ, vẽ giỏi… Ban đầu, Vũ Trọng Phụng làm thư kí, đánh chữ Nho. Sau này, với niềm đam mê văn chương, Vũ Trọng Phụng đã chuyển hẳn sang viết văn, viết báo. 14