Tài liệu Những đóng góp của tuệ trung thượng sĩ cho thơ thiền việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH _____________________________ Trần Thị Thu Hiền NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA TUỆ TRUNG THƯỢNG SĨ CHO THƠ THIỀN VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Thành phố Hồ Chí Minh - 2009 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH __________________________________ Trần Thị Thu Hiền NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA TUỆ TRUNG THƯỢNG SĨ CHO THƠ THIỀN VIỆT NAM Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số : 60 22 34 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. ĐOÀN THỊ THU VÂN Thành phố Hồ Chí Minh - 2009 Lời cảm ơn  Đề tài này được thực hiện hiện dưới sự hướng dẫn, giúp đỡ tận tình của PGS. TS. Đoàn Thị Thu Vân cùng sự góp ý của các Giáo sư – Tiến sĩ phản biện và các bạn đồng nghiệp. Chúng tôi xin chân thành cảm ơn những sự giúp đỡ chân thành và quý báu đó. Dù đã rất nỗ lực, song do khả năng và thời gian hạn chế nên luận văn không tránh khỏi những điểm thiếu sót. Kính mong nhận được sự đóng góp chân thành từ các Giáo sư – Tiến sĩ cũng như các bạn đồng nghiệp. Người thực hiện Trần Thị Thu Hiền MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài: Văn học Việt Nam từ khi ra đời đến nay đã trải qua nhiều thời kì. Trong từng thời kì, do đặc điểm riêng về kinh tế, văn hoá xã hội, hệ tư tưởng… nên diện mạo văn học không tránh khỏi có sự khác nhau. Văn học Lý – Trần ra đời trong hoàn cảnh cả đất nước liên tục chiến đấu chống ngoại xâm và Phật giáo phát triển cực thịnh nên bên cạnh mảng văn học yêu nước còn có sự xuất hiện của mảng thơ thiền như một khu vườn nghệ thuật mới lạ và đầy sức thu hút. Dù do hoàn cảnh lịch sử, tác phẩm thơ văn thiền không còn lại bao nhiêu, nhưng xuất phát từ tinh thần “thức nhất phiến, tri toàn thiên” ta vẫn tìm thấy nhiều điều thú vị. Trong rừng Thiền đa sắc ấy, Tuệ Trung là người may mắn khi tác phẩm của ông còn lại tương đối nhiều so với các tác giả cùng thời. Tuy nhiên Tuệ Trung được người đời sau ca ngợi không phải ở số lượng tác phẩm mà chính là ở những đóng góp của Thượng sĩ cho thời đại Lý Trần nói riêng, cho văn thơ thiền Việt Nam nói chung. Sáng tác của một thiền sư – cư sĩ, tất nhiên hàm chứa những triết lí của Phật giáo. Song nếu xem chúng chỉ đơn thuần là giáo lí, truyền giảng kinh Phật thôi thì chưa đủ. Bởi vì “giữa thơ thiền và lời triết lí truyền giáo có khoảng cách rất xa. Cái gì tạo nên khoảng cách ấy? Đó là chất thơ, là rung cảm nghệ thuật, là cảm quan sáng tạo của nhà thơ trước cuộc đời, là ẩn tàng bao dấu ấn tâm hồn của nhà thơ trong đó...” [109, tr.492]. Nhận định này của tác giả Nguyễn Phạm Hùng tuy viết về “Thơ thiền và việc lĩnh hội thơ thiền thời Lý” song cũng rất phù hợp khi nói về Tuệ Trung. Ông là một thiền gia lỗi lạc được người đương thời rất mực đề cao, đồng thời cũng là một nghệ sĩ có lối viết riêng khó lẫn. Đóng góp của Tuệ Trung là không thể phủ nhận, song do xa lạ với sách giáo khoa cũng như do cái chất uyên áo không dễ lí giải trong các tác phẩm thơ thiền nên Thượng sĩ vẫn còn là nhân vật mới mẻ, nếu không muốn nói là lạ lẫm với phần đông độc giả. Bởi vậy, tìm hiểu những đóng góp của Tuệ Trung cho thơ thiền Việt Nam là một cách đưa nhà thơ – nhà triết học có vai trò quan trọng đối với học phong của một thời đại hoàng kim trong lịch sử dân tộc đến với mọi người, đồng thời cũng là mở ra cho bản thân cơ hội được hiểu thêm về Thượng sĩ cũng như thơ văn thời đại Lý Trần. 2. Lịch sử vấn đề: Tuệ Trung Thượng sĩ là cây đại thụ trong rừng thiền Việt Nam. Cho đến nay đã có khá nhiều bài tham luận, công trình viết về ông. Các công trình đó có thể chia làm hai hướng nghiên cứu sau: 2.1. Tuệ Trung là một bộ phận nhỏ trong đối tượng nghiên cứu: 2.1.1. Nội dung nghiên cứu thiên về tư tưởng Phật giáo: - Năm 1985, Ủy ban khoa học xã hội – Viện nghiên cứu triết học cho xuất bản quyển Lịch sử Phật Giáo Việt Nam do Nguyễn Tài Thư chủ biên. Công trình này bàn về Phật giáo Việt Nam từ khi du nhập từ Ấn Độ sang vào thế kỉ thứ II cho đến thế kỉ XIX. Trong phần bàn về đặc điểm Phật giáo đời Trần, công trình này có đề cập ngắn gọn đến tư tưởng thiền của Tuệ Trung. Qua đó khẳng định: “Tuệ trung không xuất gia, ông là một cư sĩ, nhưng có trình độ thiền học cao” [106, tr.248]. - Nguyễn Đăng Thục đã công bố một loạt công trình như: Thiền học Việt Nam, Lịch sử tư tưởng Việt Nam (nhiều tập), Lịch sử triết học phương Đông (nhiều tập)… bàn về Thiền tông Việt Nam và tính kế thừa của nó qua nhiều thời kì. Đặc biệt trong công trình Lịch sử tư tưởng Việt Nam, tập IV, NXB Tp. Hồ Chí Minh, 1992, ở chương XIII – “Trúc Lâm bí quyết” hay thiền học đời Trần, tác giả đã bàn về những điểm đáng ngờ trong hành trạng của Tuệ Trung Thượng sĩ cũng như tìm hiểu tư tưởng Thiền của ông. Qua sự phân tích, lí giải, tác giả kết luận: tinh thần thiền học đặc biệt của Thượng sĩ là “không ăn chay, không cầu Phật, không “học Thiền”, không thuyết pháp, chỉ thuyết thực nghĩa là chỉ thực nghiệm cái chân lí nghệ thuật thiên nhiên tự do, phóng khoáng” [51, tr.222]. - Nguyễn Lang, trong quyển Việt Nam Phật giáo sử luận, tập I, NXB Văn học, 1992, đã dành bảy chương trong tổng số mười lăm chương để giới thiệu về Phật giáo đời Trần. Riêng ở chương XI, tác giả đã dành một dung lượng khá lớn trang viết giới thiệu về Tuệ Trung Thượng sĩ với các phần sau: + Diện mục Tuệ Trung + Hòa quang đồng trần + Đập vỡ thái độ bám víu vào khái niệm + Phá vỡ những vấn đề giả tạo + Diệu khúc bản lai tu cử xướng Qua năm phần lớn này, Nguyễn Lang khẳng định Tuệ Trung là một thiền gia lớn có hành trạng đặc biệt: “Tùy tục hay không tùy tục, trộn lẫn với đời hay không trộn lẫn với đời, hành tung của tuệ Trung chỉ có thể là hành tung của Tuệ Trung, chẳng ai có thể bắt chước mà trở nên một Tuệ Trung được” [66, tr.312]. - Năm 1995, quyển Thiền học đời Trần do Viện nghiên cứu Phật học Việt Nam xuất bản, gồm 28 bài viết của nhiều tác giả xoay quanh vấn đề tác phẩm, tư tưởng của các thiền gia đời Trần. Trong số đó có thể kể đến bốn bài viết đề cập trực tiếp về Tuệ Trung Thượng sĩ: Con người Tuệ Trung Thượng sĩ của Minh Chi, Chất thiền nơi Tuệ Trung Thượng sĩ của Thích Minh Tuệ, Tuệ Trung Thượng sĩ và Tinh thần siêu phóng của Tuệ Trung Thượng sĩ của Thích Thanh Từ. Bốn bài viết này lí giải về thân thế, phong cách và đạo Thiền của Tuệ Trung Thượng sĩ. Các tác giả chỉ ra tâm hồn của Tuệ Trung Thượng sĩ là một tâm hồn siêu thoát, có thể hòa ánh sáng của mình vào cõi đời bụi bặm. - Nguyễn Hùng Hậu viết Đại cương triết học Phật giáo Việt Nam, tập I, Từ khởi nguyên đến thế kỉ XIV, NXB Khoa học xã hội, năm 2000 và Trương Văn Chung bảo vệ thành công luận án Phó tiến sĩ về Tư tưởng triết học của Thiền phái Trúc Lâm đời Trần năm 1996. Cả hai công trình này đều đi vào phân tích, tổng kết tư tưởng triết học của Thiền phái Trúc Lâm qua việc phân tích hành trạng và tác phẩm của từng nhân vật Thiền phái như: Trần Thái Tông, Tuệ Trung Thượng sĩ, Trần Nhân Tông, Pháp Loa và Huyền Quang. Tuệ Trung xuất hiện trong hai công trình này đều với vị thế là bậc thầy về tư tưởng đối với người sáng lập Thiền phái Trúc Lâm. Tư tưởng Thiền của Tuệ Trung Thượng sĩ được Trương Văn Chung khẳng định là “thiền hành động, thiền nhập thế tích cực (...). Tính tích cực ở đây không chỉ ở sinh hoạt hàng ngày mà có mục đích cao cả và lớn lao (...). Thiền ở Tuệ Trung Thượng sĩ không dừng lại ở hoạt động giới hạn trong việc hành thiền như ngồi thiền, tu thiền… Mà Thiền ở Tuệ trung Thượng sĩ được khái quát hơn, rộng lớn hơn, có thể gọi là sống thiền.” [105, tr.58]. Còn Nguyễn Hùng Hậu nhấn mạnh: “Tư tưởng của Tuệ Trung Thượng sĩ có ảnh hưởng lớn đến Phật giáo đời Trần đặc biệt là Thiền Trúc Lâm Yên Tử (…). Ông là một nhà tư tưởng hiếm có của nước ta” [60, tr.128]. Tác giả minh giải nhận định trên thông qua hai phần “Thế giới quan của Tuệ trung Thượng sĩ” (mục 2.2.4 – chương II) và “Nhân sinh quan của Tuệ trung Thượng sĩ” (mục 3.2.5 – chương III). - Quyển Lịch sử Phật giáo Việt Nam, tập III (Từ Lý Thánh Tông đến Trần Nhân Tông) của Lê Mạnh Thát được NXB Tp. Hồ Chí Minh ấn hành năm 2002 đã lý giải về hành trạng của Tuệ Trung Thượng sĩ cũng như khẳng định những đóng góp của ông về mặt tư tưởng. Tác giả Lê Mạnh Thát khẳng định: Có thể nói lối sống thiền mà Tuệ Trung Trần Tung đưa ra vừa là một tổng kết tinh hoa tư tưởng của một giai đoạn Phật giáo mà bắt đầu với vua Lý Thánh Tông và dòng Thiền Thảo Đường, đồng thời vừa mở ra một giai đoạn Phật giáo mới, giai đoạn Phật giáo cư trần lạc đạo của vua Trần Nhân Tông (...). Tuệ Trung Trần Tung không chỉ cống hiến cho Phật giáo Việt Nam mà còn cho cả Phật giáo thế giới. [25, tr.788]. - Trong công trình Tư tưởng Việt Nam thời Lý Trần do PGS. TS. Trương Văn Chung và PGS. TS. Doãn Chính đồng chủ biên (NXB Chính trị quốc gia, 2008) có hai bài viết đề cập trực tiếp đến Tuệ Trung Thượng sĩ. Bài Bước đầu tìm hiểu tư tưởng triết học Tuệ Trung Thượng sĩ của CN. Diệu Minh bàn bạc về bản thể luận và nhận thức luận của Thượng sĩ. Trên cơ sở đó, tác giả bài viết khẳng định: Tư tưởng triết học của Tuệ Trung Thượng sĩ đã trở thành một trong những cơ sở lí luận, là ngọn đèn soi đường chỉ lối cho Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập nên thiền phái Trúc Lâm Yên Tử, trở thành giá đỡ tinh thần vững chắc cho sự thống nhất cao về tư tưởng trong đời sống xã hội, đưa chế độ phong kiến Việt Nam bước vào thời kì phát triển hưng thịnh rực rỡ vào bậc nhất trong lịch sử. [104, tr.140]. Bài Thiền học của Tuệ Trung Thượng sĩ Trần Tung và hiện tượng học của Edmund Huserl: một số điểm tương đồng trong học thuyết về nhận thức và phương pháp luận triết học của Ths. Nguyễn Trọng Nghĩa khi tiến hành so sánh đã đánh giá: “Tuệ Trung Thượng sĩ Trần Tung (1230 – 1291) là một nhà Thiền học xuất sắc thời Trần, giữ vị trí quan trọng trong lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam thế kỉ XIII.” [104, tr.141]. - Gần đây nhất vào tháng 11 năm 2008, tại Quảng Ninh đã diễn ra hội thảo về Trần Nhân Tông nhân 700 năm ngày vị tổ thứ nhất của phái Thiền Trúc Lâm viên tịch. Trong hội thảo này có rất nhiều bài tham luận khi viết về Trần Nhân Tông như: Vua Trần Nhân Tông và tinh thần “Bụt ở trong nhà”, Vua Trần Nhân Tông và bài học giải phóng dân tộc… được đăng tải trên các website đã tôn kính đề cập đến tư tưởng của Tuệ Trung với tư cách là người thầy, người chắp hạt giống chánh pháp cho vị vua này. 2.1.2. Nội dung nghiên cứu thiên về văn học: Hướng nghiên cứu này có các công trình đáng lưu ý như: - Quyển Văn học trung đại Việt Nam do Lê Trí Viễn chủ biên (tài liệu lưu hành nội bộ của trường Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh, 1985) và quyển Văn học trung đại Việt Nam (thế kỉ X – cuối thế kỉ XIX) do Đoàn Thị Thu Vân chủ biên (NXB Giáo Dục, 2008) khi viết về văn học thời đại Lý – Trần, có đề cập đến một số câu hoặc bài thơ của Tuệ Trung để minh họa cho các đặc điểm nội dung, nghệ thuật của thơ Thiền thời đại. - Hai chuyên luận của tác giả Nguyễn Công Lý là Bản sắc dân tộc trong văn học Thiền tông thời Lý Trần (NXB Văn hóa thông tin, 1997) và Văn học Phật giáo thời Lý Trần – diện mạo và đặc điểm (NXB Đại học quốc gia Tp. Hồ Chí Minh, 2002) cung cấp cho độc giả cái nhìn có hệ thống, đầy đủ về diện mạo, đặc điểm và bản sắc dân tộc trong văn học thời Lý Trần, đặc biệt là về dòng văn học Phật giáo của một thời đại phát triển rực rỡ vào bậc nhất trong lịch sử phong kiến Việt Nam. Để củng cố vững chắc các luận điểm của mình, tác giả trích dẫn nhiều dẫn chứng, bao gồm trong đó cả những sáng tác của Tuệ Trung. - Nguyễn Phạm Hùng với ba chuyên luận: Văn học Lý – Trần nhìn từ thể loại (NXB Giáo Dục, 1996), Thơ thiền Việt Nam – Những vấn đề lịch sử và tư tưởng (NXB Đại học quốc gia Hà Nội, 1998) và Trên hành trình văn học trung đại (NXB Đại học quốc gia Hà Nội, 2001) đã đưa ra nhiều lí giải thú vị về thơ thiền Việt Nam qua các thời kì (thời nhà Lý, thời nhà Trần, thời nhà Lê đến nhà Nguyễn) cũng như sự cần thiết phải nghiên cứu thơ thiền từ khía cạnh thể loại. Đặc biệt trong công trình Thơ thiền Việt Nam – Những vấn đề lịch sử và tư tưởng (NXB Đại học quốc gia Hà Nội, 1998), ở chương V – Thơ thiền thời Trần, Nguyễn Phạm hùng đã chỉ ra nét riêng trong sáng tác của các gương mặt tiêu biểu cho thơ thiền thời kì này như: Trần Thái Tông, Trần Tung (Tuệ Trung), Trần Nhân Tông, Huyền Quang. Khi viết về Tuệ Trung, tác giả nhận định: “Cái độc đáo của nội dung thơ thiền Trần Tung là ở tư tưởng phóng cuồng hết sức mạnh liệt. Cái độc đáo của hình thức thơ thiền Trần Tung là mở rộng các biện pháp biểu hiện, từ thơ tới ca. Ca từ bằng chữ Hán của Trần Tung khó có tác gia thiền nào sánh kịp…” [68, tr.152]. - Tác giả Đoàn Thị Thu Vân đã có một loạt bài viết bàn về văn học Lý Trần đăng trên TCVH như: Một vài nhận xét về thơ thiền Lý Trần, TCVH, 1992, số 2, tr.35; Quan niệm về con người trong thơ thiền Lý Trần, TCVH, 1993, số 3, tr.12; Khoảnh khắc “Quên” trong thơ thiền, TCVH, 1998, số 4, tr.90… Và đáng chú ý hơn cả là quyển chuyên luận Khảo sát đặc trưng nghệ thuật của thơ thiền Việt Nam thế kỉ X – thế kỉ XVI (NXB Văn học và Trung tâm nghiên cứu Quốc học, 1996). Trong công trình này, tác giả tập trung khảo sát đặc điểm nghệ thuật của thơ thiền Lí Trần về các mặt: ngôn ngữ, hình tượng, giọng điệu, thể loại và kết cấu. Ở đó, nhiều sáng tác của Tuệ Trung đã được dẫn chứng và phân tích để làm sáng tỏ cho các luận điểm. - Lê Giang, năm 2001 đã bảo vệ thành công luận án ngữ văn về Ý thức văn học cổ trung đại Việt Nam. Trong mục 1.3.2. Ý thức văn học của các thiền sư thời Lý Trần, tác giả nhận thấy: Tuệ Trung là thiền gia sống theo cảm hứng tự do giống như Bố Đại hòa thượng, thiền sư Phổ Hóa, sư Trí Dược… Đồng thời Lê Giang khẳng định: “cho đến trước khi Trần Tung xuất hiện, chưa bao giờ chúng ta gặp một hồn thơ tự do, hào sảng đến như thế” [24, tr.40]. Tác giả không phân tích sâu nhận định này, nhưng có trích dẫn bài Đề tịnh xá và một đoạn trong Phóng cuồng ngâm làm dẫn chứng. - Năm 2008, luận án tiến sĩ ngữ văn Giá trị văn học trong tác phẩm của Thiền phái Trúc Lâm của Trần Lý Trai đã lí giải tác phẩm của Tuệ Trung cùng những sáng tác của các tác giả thuộc Thiền phái về các mặt: + Tư tưởng Thiền học với quan điểm Phật tại tâm, chủ thuyết cư trần lạc đạo, tinh thần tùy duyên, phương thức hành Thiền tu chứng. + Những cảm hứng chính như: cảm hứng bản thể giải thoát, cảm hứng cõi thiên nhiên Phật nhiệm màu, cảm hứng nhân văn – thế sự, cảm hứng quê hương đất nước – quê hương Thiền tông. + Giá trị nghệ thuật về các mặt: thể loại, ngôn ngữ, các thủ pháp nghệ thuật. Đối tượng chính của các công trình này là văn học của cả một thời đại, Tuệ Trung chỉ là một tác giả trong số rất nhiều tác giả góp phần làm nên diện mạo văn học của thời đại ông đương sống. Vì vậy thơ văn của Thượng sĩ chưa được bàn bạc cặn kẽ. 2.2. Tuệ Trung là một đối tượng chính của công trình nghiên cứu: - Hướng nghiên cứu này có bài viết của Nguyễn Huệ Chi xuất hiện từ rất sớm trên Tạp chí Văn học: Trần Tung, một gương mặt lạ trong làng thơ thiền thời Lý Trần (TCVH, 1977, số 4, tr.116). Trong bài viết này, Nguyễn Huệ Chi ngoài việc chỉ ra sự nhầm lẫn của Bùi Huy Bích (tác giả Hoàng Việt thi tuyển) về thân thế của Tuệ Trung còn đề cập đến sự “lạ” trong sáng tác của Thượng sĩ. Đó là thơ ca của Tuệ Trung “thể hiện khá đậm nét bản sắc con người nhà thi sĩ (…). Bởi vì, nói đến Phật là nói đến vô tâm, là bình đẳng, là không sai biệt (…). Ấy vậy mà một nhà tu hành trong quá trình cầu đạo lại dám thả lỏng cho bản ngã của mình tự do bộc lộ” [54, tr.127]. - Nguyễn Duy Hinh, năm 1998 đã hợp tác với NXB Khoa học xã hội xuất bản quyển sách Tuệ Trung nhân sĩ – Thượng sĩ – Thi sĩ . Công trình này gồm ba chương chính: + Chương I: Tuệ Trung – nhân sĩ, Nguyễn Duy Hinh tập trung xác định vị trí của Tuệ Trung trong lịch sử bảo vệ nước nhà cũng như trong lịch sử phát triển của Thiền tông ở Việt Nam. + Chương II: Tuệ Trung – Thượng sĩ, Nguyễn Duy Hinh minh giải một số vấn đề Thiền học chính của Tuệ Trung. + Chương III: Tuệ Trung – thi sĩ, Nguyễn Duy Hinh tiến hành phân loại thơ của Tuệ Trung (không xét phần Đối cơ và Tụng cổ) thành hai nhóm thơ thiền ý và thơ thiền lí. Trong quá trình phân loại, dựa theo hai nhóm này, tác giả lí giải nội dung của từng bài thơ, nhưng không phân tích kĩ chất thơ trong tác phẩm của Thượng sĩ. Qua ba chương này, Nguyễn Duy Hinh khẳng định: “Tuệ Trung là một nhân sĩ quý tộc, một Thượng sĩ hạng trí giả, một nhà thơ thiền mà chất Lão Trang đậm đà trong hình tượng thơ ca (…). Thơ thiền của Tuệ Trung thoát tục mà không xuất thế, cuồng mà không say.” [48, tr.254]. - Năm 2000, Viện khoa học xã hội – Trung tâm nghiên cứu Hán Nôm đã kết hợp với NXB Đà Nẵng cho ra đời quyển Tuệ Trung thượng sĩ với Thiền tông Việt Nam. Ngoài phần giới thiệu của NXB, 3 bài viết về Trần Hưng Đạo, Ngô Thì Nhậm, Huyền Quang và 2 bài viết nhận xét chung về Thiền tông Việt Nam, công trình gồm 30 bài tham luận của các tác giả khác nhau phân tích, lí giải tư tưởng Thiền học và đặc điểm con người Tuệ Trung thông qua sáng tác và các giai thoại. Trong các bài viết, các tác giả đã thống nhất Tuệ Trung là thiền gia, nhà tư tưởng, nhà quân sự, đồng thời là vị thầy của Sơ Tổ Trúc Lâm, có ảnh hưởng chi phối mạnh mẽ đến Thiền tông đời Trần nói riêng, Thiền tông Việt Nam nói chung. Trong công trình này có một số bài viết khẳng định sáng tác của Tuệ Trung ngoài việc thể hiện ông là một thiền sư uyên thâm, còn có giá trị văn chương, cho thấy Tuệ Trung không chỉ là Thượng sĩ mà còn là thi sĩ. Thích Tín Đạo nhận định: (…)Trong Thượng sĩ ngữ lục (…) đi sâu vào lĩnh vực nghiên tẩm và thưởng thức, chúng ta sẽ bắt gặp trong đó những nguồn cảm hứng tuyệt vời qua cái nhìn của một thiền sư cư sĩ, âm điệu nhẹ nhàng toát lên một cách nhịp nhàng rung chuyển về cả hai mặt: nghệ thuật thẩm mĩ và tư tưởng siêu thoát… (…)Thượng sĩ không những làm nổi bật hình ảnh một cư sĩ đã thâm nhập lẽ đạo trong việc dốc tâm thọ pháp tu tập thực hành về Thiền học với các thiền sư nổi tiếng thời đó để chứng ngộ pháp chánh, ông còn là hình ảnh một thi nhân không những chỉ biết rung cảm ca tụng vẻ thẩm mĩ của thiên nhiên, mà còn biết thưởng thúc nét sinh động hay tịch lặng của nó qua lăng kính nhìn về thực tại... [107, tr.185]. Cùng gặp gỡ với ý kiến trên, Trần Thanh Đạm khẳng định thêm: (…)Vị Thượng sĩ ấy trước hết là một thi sĩ. Có lẽ phải dành cả một chuyên đề riêng để bàn về thi hứng và thi pháp thơ Tuệ Trung. Tôi cứ nghĩ rằng trong các thiền gia thời Lý – Trần thì Tuệ Trung thi sĩ hơn cả. Đặc biệt ông là cao thủ về thơ tứ tuyệt vốn cũng là một lợi khí nghệ thuật của Thiền tông Trung Hoa, Nhật Bản, Việt Nam. Những bài tứ tuyệt của Tuệ Trung về tứ thơ thầm trầm và lời lẽ cao đẹp có thể sánh với thơ Vạn Hạnh, Viên Chiếu đời Lý, song ở ông phong phú, dồi dào hơn… [107, tr.276]. Đó quả là những nhận định tinh tế, tiếc là các tác giả chưa lí giải cụ thể. Tuy nhiên, có thể khẳng định tập sách là một công trình rất có giá trị, gợi mở nhiều điều thú vị về hành trạng, lối sống, tư tưởng cũng như đóng góp về thơ văn của Tuệ Trung Thượng sĩ. Ngoài ra còn có một số bài viết in rải rác trên các website như: Hiểu thêm tâm trạng của Tuệ Trung Thượng sĩ qua một số bài thơ thiền của Hà Quảng (http:// gio-o.com), Thơ thiền của Tuệ Trung Thượng sĩ Trần Tung của Lê Thiếu Nhơn (http:// lthieunhon.com), Tuệ Trung Thượng sĩ Ngữ lục giảng giải của Thích Thanh Từ (http:// www thuvienhoasen.com), Những dòng thơ đời của Tuệ Trung Thượng sĩ của Huệ Thiên (http:// www quangduc.com), Con trâu đất – một biểu tượng độc đáo của Tuệ Trung của Thích Đức Thắng (http:// www thuonghylenien.com), Thơ thiền của Tuệ Trung Thượng sĩ của Vũ Quần Phương (http:// www daouduytue.com)… Nhìn chung các bài tham luận và các công trình nghiên cứu nêu trên chủ yếu tìm hiểu Tuệ Trung với tư cách là con người Thiền học, khai thác sâu tư tưởng thiền học của Thượng sĩ. Chưa có công trình nào tập trung khai thác về Tuệ Trung với tư cách là một nhà thơ với những đóng góp của ông về cả nội dung – tư tưởng lẫn nghệ thuật cho thơ thiền Việt Nam. Tuy nhiên, tất cả những điều đã được lí giải là cơ sở quý báu, cần thiết để luận văn bước đầu tìm hiểu về Những đóng góp của Tuệ Trung Thượng sĩ cho thơ thiền Việt Nam với tư cách là nhà thơ thiền một cách tương đối toàn diện, có hệ thống và chuyên sâu. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu: Ngay tên đề tài đã cho thấy đối tượng nghiên cứu chính của luận văn là thơ thiền của Tuệ Trung. Tuy nhiên, luận văn không nghiên cứu thơ thiền Tuệ Trung với mục đích minh họa cho tư tưởng Thiền học mà đi sâu tìm hiểu đóng góp của Thượng sĩ cho thơ thiền Việt Nam. Về thuật ngữ thơ thiền, từ trước đến nay đã có rất nhiều nhà nghiên cứu đề cập, giới thuyết. Đoàn Thị Thu Vân trong luận án PTS Khảo sát đặc trưng nghệ thuật của thơ Thiền Việt Nam thế kỉ X – thế kỉ XIV, cho rằng: Thơ Thiền là những bài thơ của các tác giả là Thiền sư hoặc không phải là thiền sư nhưng hâm mộ Thiền, có nghiên cứu và hiểu biết về Thiền, sáng tác theo những nội dung: - Trực tiếp thuyết giảng về yếu chỉ Thiền tông – đó là những bài kệ. - Gián tiếp thuyết giảng về yếu chỉ Thiền tông bằng hình ảnh trong thiên nhiên và cuộc sống hằng ngày với cách nói ẩn dụ, nghịch ngữ… - Bày tỏ cảm xúc mang ý vị Thiền trước cái đẹp của thiên nhiên, con người, cuộc sống; hoặc bày tỏ trạng thái tâm tư đã giác ngộ chân lí, miêu tả cái đẹp vi diệu bên trong con người. Nguyễn Công Lý trong công trình Văn học Phật giáo thời Lý Trần diện mạo và đặc điểm lại cho thơ văn thiền gồm có bốn loại: - Loại thứ nhất là kệ: trực tiếp trình bày giáo lí, tư tưởng nhà Phật bằng hình thức thơ ngắn gọn, cô đúc. - Loại thứ hai là kệ được thi vị hoá (còn gọi là thơ triết lí): thể hiện triết lí nhà Phật thông qua thể thơ ngũ ngôn hoặc thất ngôn với ngôn ngữ lung linh, đầy hình ảnh đẹp và gợi cảm, giàu chất thơ. - Loại thứ ba là thơ mang cảm hứng Thiền học: là những bài thơ mang cảm xúc trữ tình nhưng nội dung có đề cập đến tâm, Phật, sinh, tử, Niết bàn, chân như, sắc không… - Loại thứ tư là thơ tức cảnh sinh tình, bộc lộ cảm xúc, tâm trạng của Thiền sư đối với cái lung linh mỹ lệ của ngoại cảnh thông qua cảm quan Thiền học. Như vậy, qua hai công trình trên có thể thấy khái niệm thơ thiền là một thuật ngữ có hàm nghĩa tương đối rộng và có tính chất mở. Trên cơ sở tiếp thu, tổng hợp những quan niệm đã đề cập, khi nghiên cứu thơ thiền Tuệ Trung, thuật ngữ thơ thiền được người viết sử dụng để chỉ toàn bộ 49 bài thơ tách riêng và những câu, đoạn thơ rải rác trong hai phần Đối cơ và Tụng cổ trong tác phẩm Thượng sĩ ngữ lục. Về tài liệu: các sáng tác của Tuệ Trung đem ra khảo sát được lấy trong quyển Thơ văn Lý Trần, tập II, quyển thượng, do Nguyễn Huệ Chi chủ biên, Uỷ ban KHXHVN, Viện văn học, NXB khoa học xã hội, Hà Nội, 1988 (có đối chiếu với Tổng tập văn học Việt Nam, tập II – trọn bộ 42 tập – của nhà xuất bản Khoa học xã hội Hà Nội, năm 2000). Về nội dung, kế thừa những bài viết của người đi trước mang tính gợi ý, định hướng, luận văn sẽ tập trung khai thác những đóng góp của Thượng sĩ cho thơ thiền Việt Nam về cả hai mặt nội dung – tư tưởng và nghệ thuật. Vấn đề tiếp cận tuy không mới nhưng là bước đi căn bản cần thiết để nhìn nhận tác giả dưới góc độ một thiền sư – nhà thơ. 4. Đóng góp của luận văn: Như đã khẳng định, Tuệ Trung là người chuộng đạo Thiền, lại là người có đạo học uyên thâm, tác phẩm của ông tất nhiên là những tác phẩm nói về đạo Phật, song do cách truyền giảng đặc biệt, chúng còn là những tác phẩm văn học. Vì vậy thiết nghĩ cũng nên xét đóng góp của Thượng sĩ từ góc độ của một nhà thơ thiền. Trong luận văn này, dựa trên cơ sở của những công trình nghiên cứu trước, người viết bàn thêm về những vấn đề sau: - Phát hiện những đóng góp về nội dung – tư tưởng của Tuệ Trung cho thơ thiền Việt Nam trên cơ sở so sánh với các tác giả đời Lý và sự kế thừa của các tác giả đời Trần. - Phát hiện và lí giải một số nét riêng về đặc trưng nghệ thuật của thơ thiền Tuệ Trung trong quan hệ với đặc trưng nghệ thuật chung của thời đại Lý Trần. Với việc lí giải những vấn đề trên, luận văn góp thêm một cách nhìn để hình tượng nhà thơ Tuệ Trung trở nên hoàn thiện hơn. 5. Phương pháp nghiên cứu: Thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng kết hợp một số phương pháp và thao tác sau: - Phương pháp phân tích: Để rút ra những đóng góp của tác giả của Tuệ Trung cả về mặt nội dung lẫn nghệ thuật, việc trước tiên cần làm là đi vào phân tích chính những sáng tác của nhà thơ này. Trên cơ sở đó sẽ có cái nhìn đầy đủ, chính xác hơn về những đặc điểm đáng lưu ý. - Phương pháp tổng hợp (Phương pháp hệ thống): Đây là phương pháp hữu hiệu trong việc xác định những đóng góp chính của Tuệ Trung. Đặc điểm về nội dung cũng như nghệ thuật của một tác giả thường trải dài trong suốt quá trình sáng tác chứ ít khi thể hiện đầy đủ trong chỉ một tác phẩm (trừ một số trường hợp đặc biệt như Truyện Kiều của Nguyễn Du). Sáng tác của Tuệ Trung cũng không ngoại lệ. Vì vậy cần có một cái nhìn xuyên suốt để chỉ ra những đặc điểm cần lưu ý, đồng thời cũng là những đóng góp trong toàn bộ tác phẩm của ông. - Phương pháp so sánh – lịch sử: Để làm nổi bật những đóng góp riêng của Tuệ Trung cho thơ Thiền Việt Nam, không thể tách tác giả ra khỏi dòng chảy của thơ văn thời đại. Chỉ khi đặt nhà thơ trong quan hệ so sánh với những bậc tiền bối đi trước, cũng như thế hệ các tác giả cùng thời và sau đó, mới thấy được ông đã kế thừa điều gì và sáng tạo ra điều gì mới mẻ. - Thao tác thông kê: tuy sử dụng không nhiều, song đây là thao tác cần thiết để tạo nên cơ sở nhận định mang tính khoa học ở những chỗ cần thiết. 6. Cấu trúc luận văn: Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, phần cơ bản của luận văn gồm có ba chương: - Chương 1: Thời đại Lý Trần và Tuệ Trung Thượng sĩ (Đề cập đến: thời đại Lý Trần, Phật giáo Thiền tông thời Lý Trần, hành trạng của Tuệ Trung Thượng sĩ). - Chương 2: Những đóng góp về nội dung – tư tưởng của Tuệ Trung cho thơ thiền Việt Nam (Gồm các nội dung: tư tưởng “tùy duyên”, tinh thần phá chấp triệt để, tinh thần tự tin vào bản thân, tinh thần dung hợp tam giáo). - Chương 3: Những đóng góp về nghệ thuật của Tuệ Trung cho thơ thiền Việt Nam (Khai thác các mặt: ngôn ngữ, giọng điệu, hình tượng, thể thơ và kết cấu). Chương 1: THỜI ĐẠI LÝ TRẦN VÀ TUỆ TRUNG THƯỢNG SĨ 1.1. Bối cảnh lịch sử – xã hội thời Lý Trần Mùa đông năm 938, phát huy truyền thống yêu nước, bền bỉ đấu tranh, bằng mưu lược tài ba, Ngô Quyền đã chiến thắng quân Nam Hán trên sông Bạch Đằng, đưa dân tộc ta bước sang một kỉ nguyên mới – kỉ nguyên độc lập tự chủ. Tuy nhiên sau mười một thế kỉ bị đô hộ bởi giặc phương Bắc, đất nước ta phải đi lên từ một cơ sở vật chất yếu kém với tài nguyên khánh kiệt, nhân dân mỏi mệt sau thời gian bị kìm kẹp, lại thêm sự giao lưu bất bình đẳng từ âm mưu đồng hóa. Nhiệm vụ đặt ra cho những thế hệ đi đầu quả không dễ dàng. Nhưng chính trên mảnh đất hoang tàn ấy, bằng tinh thần quật khởi, dân tộc Đại Việt đã xây dựng nhà nước phong kiến độc lập ngày càng hùng mạnh và phát triển về mọi mặt qua nhiều triều đại: Ngô (939-967), Đinh (968-980), Tiền Lê (980-1009), Lý (1009-1225), Trần (1225-1400), Hồ (1400-1007)… Bên cạnh khôi phục lại những giá trị tinh thần truyền thống, dân tộc ta đã khôn ngoan lấy mình làm chủ để đón nhận tinh hoa văn hóa nước ngoài nhằm tạo nên một nền văn hóa vừa phong phú vừa đậm đà bản sắc dân tộc. Với tinh thần ấy, sau mấy triều đại Ngô, Đinh, Tiền Lê đặt những nền móng đầu tiên, đến triều đại Lý và Trần (gọi chung là thời đại Lý Trần), Đại Việt trở thành đất nước phát triển về mọi mặt. Sự lớn mạnh của Đại Việt thể hiện trước hết ở khía cạnh chính trị. Chiến thắng của Ngô Quyền trên sông Bạch Đằng năm 938 đã khẳng định Đại Việt là đất nước độc lập thống nhất có chủ quyền. Từ cái mốc lịch sử này dân tộc ta đã tiếp tục ba lần đại thắng quân Tống (981, 1075, 1077), bình định quân Chiêm Thành (1069), đặc biệt là ba lần đẩy lui đế quốc Nguyên Mông vĩ đại từng chiếm giữ nhiều quốc gia ở Châu Á và Châu Âu. Cán cân ngoại giao giữa Đại Việt và các nước phương Bắc ở thời kì này luôn được giữ ở thế cân bằng. Dân tộc ta nhất quyết từ chối những yêu sách vô lí của ngoại bang đồng thời khéo léo và quyết liệt buộc họ phải trả lại kì hết đất đai thuộc về Đại Việt. Tốc độ phát triển mau lẹ này còn thể hiện rõ ở mặt kinh tế. Nếu dưới triều Ngô, Đinh công cuộc khôi phục kinh tế chưa đạt thành tựu là bao thì đầu thời nhà Lý trở đi công cuộc xây dựng đó đã thực sự khởi sắc, đặt nền tảng cho sự phát triển vững chắc. Nông nghiệp được chú trọng, việc khẩn hoang và xây dựng các công trình thủy lợi phục vụ nông nghiệp rất được coi trọng. Hàng loạt ngành nghề thủ công truyền thống như dệt, gốm, in, chạm khắc, mĩ nghệ… được khôi phục và phát triển. Nghệ thuật chạm trổ, điêu khắc trên gỗ, đá, gốm đạt đến trình độ khá cao. Đặc biệt là hình ảnh con rồng – con vật linh của người Việt đã được tạc trên đình chùa với dáng vẻ mềm mại uyển chuyển. Nhiều công trình nổi tiếng xuất hiện như: chùa Diên Hựu (chùa Một cột) đời Lý, Tháp Phổ Minh ở Nam Định, Tháp Bình Sơn ở Vĩnh Phúc vào đời Trần… Thời đại này còn tạo ra bốn công trình nổi tiếng được mệnh danh là “An Nam tứ đại khí”. Đó là: Tháp Báo Thiên, Tượng Phật chùa Quỳnh Lâm, chuông Quy Điền và đỉnh (vạc) chùa Phổ Minh. Việc học tập, thi cử đào tạo nhân tài, xây dựng đất nước cũng được quan tâm. Ở đời Lý bên cạnh lệ bảo cử và tiến cử làm quan, đến đời Vua Lý Thánh Tông và Lý Nhân Tông còn có kỳ thi tuyển chọn nhân tài. Nhà Lý còn cho xây dựng Văn miếu (1070), mở trường Quốc tử giám (1076). Sang đời Trần, nhà nước đã ra lệ thi và các kì thi đồng thời đặt ra các học vị chính thức trong thi cử. Việc học không chỉ đóng khung ở kinh thành, trong giới quý tộc mà còn mở rộng ra các địa phương. Các sinh hoạt văn hóa văn nghệ dân gian được ưa chuộng từ vua chúa đến thứ dân. Theo Đại Việt sử kí, trong cung