Tài liệu Phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua trò chơi đóng vai theo chủ đề ở trường mầm non hải cường hải hậu nam định

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM VŨ THỊ PHƢƠNG THẢO PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO TRẺ MẪU GIÁO LỚN QUA TRÕ CHƠI ĐÓNG VAI THEO CHỦ ĐỀ Ở TRƢỜNG MẦM NON HẢI CƢỜNG - HẢI HẬU – NAM ĐỊNH LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC THÁI NGUYÊN - 2013 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM VŨ THỊ PHƢƠNG THẢO PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO TRẺ MẪU GIÁO LỚN QUA TRÕ CHƠI ĐÓNG VAI THEO CHỦ ĐỀ Ở TRƢỜNG MẦM NON HẢI CƢỜNG - HẢI HẬU – NAM ĐỊNH Chuyên ngành: GIÁO DỤC HỌC Mã số: 60 14 01. 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN THỊ TÍNH THÁI NGUYÊN - 2013 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn này do tôi thực hiện dƣới sự hƣớng dẫn của PGS.TS. Nguyễn Thị Tính. Các kết quả và số liệu đảm bảo tính khách quan, trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Thái Nguyên, tháng 8 năm 2013 Tác giả luận văn Vũ Thị Phƣơng Thảo XÁC NHẬN XÁC NHẬN CỦA CỦA TRƢỞNG KHOA CHUYÊN MÔN NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC i Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS NGUYỄN THỊ TÍNH, ngƣời đã tận tình chỉ bảo, hƣớng dẫn em trong suốt quá trình nghiên cứu đề tài này. Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô trong Trƣờng Đại học Sƣ phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho em hoàn thành luận văn. Tác giả xin gửi lời cảm ơn tới các cô giáo Trƣờng Mầm non Hải Cƣờng Hải Hậu – Nam Định đã giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu thực tiễn giáo dục tại trẻ tại trƣờng. Xin gửi lời cảm ơn đến tất cả các bạn bè và đồng nghiệp, những ngƣời luôn động viên, khích lệ tôi hoàn thành luận văn này. Xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, Tháng 08 năm 2013 Tác giả luận văn VŨ THỊ PHƢƠNG THẢO ii Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cam đoan ....................................................................................................... i Lời cảm ơn .......................................................................................................... ii Mục lục .............................................................................................................. iii Danh mục các kí hiệu, các chữ viết tắt .............................................................. iv Danh mục các bảng .............................................................................................v MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu .................................................................................... 2 3. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu .............................................................. 2 4. Nhiệm vụ nghiên cứu.................................................................................... 3 5. Phạm vi nghiên cứu ...................................................................................... 3 6. Phƣơng pháp nghiên cứu .............................................................................. 3 7. Giả thuyết khoa học ...................................................................................... 4 8. Những đóng góp của đề tài ........................................................................... 4 9. Cấu trúc của đề tài ........................................................................................ 4 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN GIÁO DỤC KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO TRẺ MẪU GIÁO LỚN QUA TRÕ CHƠI ĐÓNG VAI THEO CHỦ ĐỀ ............................................................................................................. 5 1.1. Vài nét về tổng quan nghiên cứu vấn đề ................................................... 5 1.2. Một số khái niệm công cụ.......................................................................... 8 1.2.1. Giao tiếp và kỹ năng giao tiếp .......................................................... 8 1.2.2. Phát triển và phát triển kỹ năng giao tiếp ....................................... 15 1.2.3. Trò chơi và trò chơi đóng vai theo chủ đề ...................................... 18 1.3. Một số vấn đề cơ bản về phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua trò chơi đóng vai theo chủ đề ............................................................ 26 iii Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn 1.3.1. Vài nét về đặc điểm giao tiếp của trẻ mẫu giáo lớn và tính ƣu thế của trò chơi đóng vai theo chủ đề trong quá trình phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn .................................................................. 26 1.3.2. Bản chất và đặc điểm của phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua trò chơi đóng vai theo chủ đề ............................................... 28 1.3.3. Mục tiêu, nội dung phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua trò chơi đóng vai theo chủ đề....................................................... 30 1.3.4. Vai trò của giáo viên trong quá trình tổ chức trò chơi đóng vai theo chủ đề nhằm phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn........ 31 Chƣơng 2. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO TRẺ MẪU GIÁO LỚN QUA TỔ CHỨC TRÕ CHƠI ĐÓNG VAI THEO CHỦ ĐỀ Ở TRƯỜNG MẦM NON HẢI CƯỜNG - HẢI HẬU - NAM ĐỊNH .................................................................................................... 35 2.1. Khái quát về khảo sát thực trạng ............................................................. 35 2.1.1. Mục tiêu khảo sát ............................................................................ 35 2.1.2. Khách thể khảo sát .......................................................................... 35 2.1.3. Phƣơng pháp khảo sát và cách xử lý số liệu ................................... 35 2.2. Thực trạng phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua tổ chức trò chơi đóng vai theo chủ đề ................................................................. 37 2.2.1. Nhận thức của giáo viên về phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua trò chơi đóng vai theo chủ đề ....................................... 37 2.2.2. Mục tiêu, nội dung, phƣơng thức và điều kiện phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua TCĐVTCĐ ........................................ 41 2.2.3. Thực trạng kỹ năng giao tiếp của trẻ mẫu giáo lớn trƣờng mầm non Hải Cƣờng ......................................................................................... 49 iv Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn Chƣơng 3. BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO TRẺ MẪU GIÁO LỚN TRƢỜNG MẦM NON HẢI CƢỜNG - HẢI HẬU-NAM ĐỊNH QUA TRÕ CHƠI ĐÓNG VAI THEO CHỦ ĐỀ ......... 55 3.1. Nguyên tắc đề xuất biện pháp.................................................................. 55 3.1.1. Đảm bảo hứng thú chơi và phát huy đƣợc tính tự nguyện, tính sáng tạo của trẻ ......................................................................................... 55 3.1.2. Đảm bảo mục tiêu giáo dục mầm non và tính sƣ phạm khi tổ chức TCĐVTCĐ cho trẻ ................................................................................... 55 3.1.3. Đảm bảo tính mở và tính phát triển của trò chơi ............................ 56 3.2. Hệ thống các biện pháp phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua TCĐVTCĐ......................................................................................... 56 3.2.1. Xây dựng qui trình tổ chức trò chơi đóng vai theo chủ đề nhằm phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua TCĐVTCĐ .......... 56 3.2.2. Nâng cao năng lực của giáo viên và cha mẹ trẻ trong việc phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua TCĐVTCĐ .................. 66 3.2.3. Tăng cƣờng cơ sở vật chất để phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua TCĐVTCĐ................................................................... 66 3.2.4. Phối hợp giữa trƣờng mầm non và gia đình trẻ để phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua TCĐVTCĐ ............................... 71 3.3. Khảo nghiệm tính cần thiết và tính khả thi của các biện pháp đã xây dựng . 71 3.3.1. Mục đích khảo nghiệm ................................................................... 77 3.3.2. Đối tƣợng khảo nghiệm .................................................................. 77 3.3.3. Nội dung khảo nghiệm.................................................................... 77 3.3.4. Phƣơng pháp khảo nghiệm. ............................................................ 78 3.3.5. Kết quả khảo nghiệm ...................................................................... 78 KẾT LUẬN CHUNG.......................................... Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 84 v Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn PHỤ LỤC ........................................................................................................ 86 vi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn BẢNG KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT Nội dung Từ viết tắt 1. Trò chơi đóng vai theo chủ đề TCĐVTCĐ 2. Mẫu giáo lớn MGL STT iv Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1. Nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của kỹ năng giao tiếp ..... 37 Bảng: 2.2. Nhận thức của giáo viên về tính ƣu thế của TCĐVTCĐ trong phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ ................................................. 38 Bảng 2.3. Những mục tiêu giáo viên hƣớng tới khi tổ chức TCĐVTCĐ ........... 41 Bảng 2.4. Xu hƣớng xác định mục tiêu của giáo viênError! Bookmark not defined. Bảng 2.5. Mức độ giáo viên quan tâm phát triển các kỹ năng cụ thể cho trẻ .. 42 Bảng 2.6. Phƣơng thức phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ qua TCĐVTCĐ . 49 Bảng 2.7. Điều kiện cơ sở vật chất để tổ chức TCĐVTCĐ ............................ 49 Bảng 2.8. Tƣơng quan điểm giữa các nhóm kỹ năng mà trẻ đạt đƣợc ............ 52 Bảng 2.9. Mức độ phát triển kỹ năng giao tiếp của trẻ mẫu giáo lớn .............. 53 Bảng 2.10. Mức độ phát triển kỹ năng giao tiếp của các nhóm trẻ………………………………………………………………………….....55 Bảng 3.1: Ý kiến của GV về tính cần thiết của các biện pháp......................... 78 Bảng 3.2: Ý kiến của giáo viên về tính khả thi của các biện pháp .................. 79 v Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Giao tiếp là một trong những hoạt động cơ bản của con ngƣời, có vai trò vô cùng quan trọng trong đời sống của mỗi cá nhân. Qua hoạt động giao tiếp, cá nhân có thể lĩnh hội đƣợc nền văn hoá xã hội, nắm bắt đƣợc một số đặc điểm tâm lí – nhân cách của ngƣời khác, chia sẻ hiểu biết và bộc lộ thái độ của bản thân. Nói cách khác, giao tiếp giúp con ngƣời hoà nhập vào các mối quan hệ xã hội và hình thành nhân cách của bản thân. Quán triệt tinh thần Nghị quyết TW2 Ban chấp hành Trung ƣơng Đảng khoá VIII về “định hƣớng phát triển giáo dục đào tạo trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá”, ngành giáo dục mầm non đã xác định mục tiêu chăm sóc – giáo dục trẻ mẫu giáo là: “cần phát triển một số giá trị, nét tính cách, phẩm chất cần thiết phù hợp với lứa tuổi nhƣ: mạnh dạn, tự tin, độc lập, sáng tạo, linh hoạt, tự giác,…tạo điều kiện thuận lợi cho trẻ tham gia vào cuộc sống, chuẩn bị học tập tốt ở lớp một và các bậc học sau có kết quả”. Để đảm bảo cho “sự chín muồi” đến trƣờng, trẻ cần đƣợc chuẩn bị tổng thể những phẩm chất tâm lý cần thiết. Trong đó, sự chuẩn bị về những kỹ năng giao tiếp có ý nghĩa vô cùng quan trọng để giúp trẻ hoà nhập vào các mối quan hệ mới. Những trẻ không đƣợc chuẩn bị chu đáo về kỹ năng giao tiếp thƣờng có tâm lý lo lắng, sợ sệt, ngại tiếp xúc với cô giáo, bạn bè và những ngƣời xung quanh, từ đó trẻ sẽ gặp phải những khó khăn lớn hơn trong quá trình phát triển toàn diện. Có thể nói, việc phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo sẽ giúp các em thích ứng đƣợc với các mối quan hệ giữa con ngƣời với con ngƣời trong môi trƣờng sống; đồng thời tạo điều kiện cho sự phát triển các chức năng tâm lý khác nhƣ trí tuệ, ngôn ngữ, tạo điều kiện cho hoạt động học tập ở các lớp đầu cấp tiểu học đƣợc tốt hơn. Đối với trẻ mẫu giáo lớn, khi các dạng hoạt động của trẻ còn hạn chế về số lƣợng thì giao tiếp là một phƣơng thức quan trọng không thể thiếu giúp trẻ 1 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn giúp trẻ trải nghiệm các dạng hoạt động khác của xã hội qua hoạt động vui chơi, trong đó TCĐVTCĐ là trung tâm. Trò chơi đóng vai theo chủ đề có rất nhiều ƣu thế trong việc phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn, bởi những chủ đề chơi thƣờng rất gần gũi với trẻ, phù hợp với đặc điểm tâm – sinh lý của trẻ lứa tuổi mẫu giáo. Qua TCĐVTCĐ trẻ học đƣợc nghĩa vụ và trách nhiệm của bản thân cũng nhƣ ngƣời khác khi tham gia vào các mỗi quan hệ xã hội. Trong quá trình chơi, trẻ phải học cách giao tiếp, ứng xử cho phù hợp với vai mình đóng, do đó mà kỹ năng giao tiếp của trẻ ngày càng phát triển. Thực tiễn giáo dục mầm non ở nông thôn cho thấy nhiều nơi, nhiều cơ sở giáo dục mầm non chƣa chú ý đúng mức việc giáo dục kỹ năng giao tiếp cho trẻ, chƣa nhận thức đƣợc những ƣu thế của trò chơi đóng vai theo chủ đề đối với sự hình thành và phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn. Từ những phân tích trên cho thấy việc đề xuất cho giáo viên mầm non những biện pháp phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua trò chơi đóng vai theo chủ đề là vô cùng cần thiết. Vì vậy tôi chọn vấn đề “Phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua trò chơi đóng vai theo chủ đề ở trƣờng mầm non Hải Cƣờng - Hải Hậu – Nam Định” làm đề tài nghiên cứu. 2. Mục đích nghiên cứu Đề xuất các biện pháp phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua TCĐVTCĐ ở trƣờng mầm non Hải Cƣờng - Hải Hậu - Nam Định. 3. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu Biện pháp phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua TCĐVTCĐ ở trƣờng mầm non Hải Cƣờng - Hải Hậu - Nam Định. 3.2. Khách thể nghiên cứu Quá trình giáo dục trẻ mẫu giáo ở trƣờng mầm non Hải Cƣờng - Hải Hậu Nam Định. 2 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn 4. Nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua trò chơi đóng vai theo chủ đề. 4.2. Khảo sát thực trạng phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua trò chơi đóng vai theo chủ đề ở trƣờng mầm non Hải Cƣờng - Hải Hậu Nam Định. 4.3. Đề xuất biện pháp phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua trò chơi đóng vai theo chủ đề ở trƣờng mầm non Hải Cƣờng - Hải Hậu Nam Định. 5. Phạm vi nghiên cứu - Về khách thể nghiên cứu: Đề tài chỉ tập trung nghiên cứu việc phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua TCĐVTCĐ ở trƣờng mầm non Hải Cƣờng - Hải Hậu – Nam Định. - Về khách thể khảo sát, quan sát: Trong quá trình nghiên cứu, tôi khảo sát ý kiến của 28 giáo viên; quan sát quá trình tổ chức của giáo viên và quá trình chơi của 2 lớp trẻ mẫu giáo 5 tuổi (68 trẻ) khi tham gia TCĐVTCĐ; và nghiên cứu sản phẩm của 3 cô giáo phụ trách các lớp trẻ mẫu giáo 5 tuổi. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu 6.1. Nhóm phƣơng pháp nghiên cứu lý thuyết: Đọc, phân tích, tổng hợp hoá, hệ thống hoá và khái quát hoá những tài liệu lý thuyết có liên quan đến việc phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua trò chơi đóng vai theo chủ đề. 6.2. Nhóm phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn: - Phƣơng pháp quan sát: Quan sát quá trình giáo viên tổ chức trò chơi đóng vai theo chủ đề cho trẻ mẫu giáo lớn; quan sát những kỹ năng giao tiếp mà trẻ biểu hiện trong quá trình tham gia trò chơi đóng vai theo chủ đề. - Phƣơng pháp điều tra bằng Ankét: Sử dụng các phiếu Ankét để khảo sát nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của công tác phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn; khảo sát mục tiêu, nội dung và phƣơng thức tổ chức trò chơi đóng vai theo chủ đề nhằm phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn. 3 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn - Phƣơng pháp nghiên cứu sản phẩm hoạt động: Nghiên cứu sản phẩm hoạt động của giáo viên (giáo án và phƣơng tiện giáo dục tự tạo của giáo viên). 6.3. Nhóm phƣơng pháp bổ trợ: Sử dụng phƣơng pháp thống kê toán học và phần mềm tin học để xử lý số liệu nghiên cứu. 7. Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng và thực thi đƣợc những biện pháp phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua TCĐVTCĐ sẽ góp phần nâng cao đƣợc chất lƣợng giáo dục trẻ mẫu giáo lớn ở trƣờng mầm non Hải Cƣờng - Hải Hậu – Nam Định. 8. Những đóng góp của đề tài Góp phần làm sáng tỏ cơ sở lý luận và thực tiễn của việc phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua trò chơi đóng vai theo chủ đề. 9. Cấu trúc của đề tài - Phần mở đầu - Phần nội dung, gồm 3 chƣơng: + Chƣơng 1: Cơ sở lý luận của việc phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua TCĐVTCĐ + Chƣơng 2: Thực trạng phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua TCĐVTCĐ ở trƣờng mầm non Hải Cƣờng - Hải Hậu – Nam Định + Chƣơng 3: Biện pháp phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn qua TCĐVTCĐ ở trƣờng mầm non Hải Cƣờng - Hải Hậu – Nam Định - Kết luận và khuyến nghị - Danh mục tài liệu tham khảo - Phụ lục 4 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN GIÁO DỤC KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO TRẺ MẪU GIÁO LỚN QUA TRÕ CHƠI ĐÓNG VAI THEO CHỦ ĐỀ 1.1. Vài nét về tổng quan nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Nghiên cứu về giao tiếp và giao tiếp của trẻ em Ở ngoài nƣớc Giao tiếp là một thuật ngữ đã đƣợc một số nhà triết học cổ đại Hy Lạp nhƣ Platon (428 – 347 trƣớc công nguyên), Socrate (460 – 399 trƣớc công nguyên) đề cập đến nhƣ là sự giao tiếp trí tuệ, phản ánh các mối quan hệ giữa con ngƣời với con ngƣời. Sang đến những thế kỷ sau, các nhà triết học cũng bàn tới giao tiếp nhƣ là những mối quan hệ giữa con ngƣời với con ngƣời, song mãi đến giữa thế kỷ XIX thuật ngữ giao tiếp mới đƣợc C.Mác làm sáng tỏ vai trò của nó trong sự hình thành bản chất xã hội của con ngƣời. Đầu thế kỷ XX, các nhà tâm lý học, giáo dục học và các nhà xã hội học đã có những công trình nghiên cứu sâu sắc hơn về giao tiếp: A.N.Lêonchiev và các cộng sự của ông coi giao tiếp nhƣ là một dạng hoạt động với đầy đủ động cơ, mục đích, điều kiện và phƣơng tiên hoạt động. Kế thừa quan điểm của A.N.Lêônchiev, A.A.Lêônchiev đã có những nghiên cứu sâu hơn và chỉ ra các phƣơng tiện đặc thù của giao tiếp gồm phƣơng tiên ngôn ngữ và phƣơng tiện phi ngôn ngữ; đặc biệt ông đã tiến hành phân loại hoạt động giao tiếp thành các dạng và hình thức khác nhau. Tuy nhiên, quan điểm của A.A.Lêônchiev về giao tiếp cũng còn những hạn chế nhất định, những hạn chế đó đã đƣợc Lômôv chỉ ra trong những công trình nghiên cứu của mình, ông khẳng định giao tiếp là một phạm trù độc lập. Lômôv cũng đã chỉ ra giao tiếp của con ngƣời chịu sự quy định của những thiết chế xã hội và vị trí xã hội của các chủ thể tham gia vào quá trình giao tiếp. Trong những thập kỷ cuối của thế kỷ XX, giao tiếp đã đƣợc đông đảo các nhà tâm lý học và giáo dục học nghiên cứu sâu sắc trong những chuyên ngành hẹp. Đặc biệt có rất nhiều công trình nghiên cứu về giao tiếp của học sinh, những công trình đó tập trung vào những vấn đề: đặc điểm, hình thức và những vấn đề 5 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn khó khăn tâm lý trong giao tiếp của học sinh; vai trò của giao tiếp trong sự hình thành phát triển nhân cách của học sinh; cách thức phát triển khả năng giao tiếp của học sinh. Các công trình nghiên cứu về giao tiếp của trẻ em rất đa dạng dƣới những khía cạnh khác nhau. Tuy nhiên, có thể khái quát những nghiên cứu đó ở những hƣớng sau: Hƣớng thứ nhất, nghiên cứu về vai trò, chức năng của giao tiếp trong sự hình thành và phát triển nhân cách của trẻ em. Những tác giả nghiên cứu theo hƣớng này gồm có A.V. Dapôrôdet, M.I.Lixina, G.A. Uruntaeva, Iu.A. Aphôkina, M.X.Cagan, A.M.Etkin, L.M.Sipisƣna, O.B.Dapirinxcaia, A.P.Vôrônôva,.v.v… Những tác giả này đã xem giao tiếp nhƣ là điều kiện cơ bản để trẻ có thể phát triển toàn diện, nhờ có giao tiếp mà trẻ có thể nhận thức và đánh giá bản thân thông qua ngƣời khác. Việc hình thành quan hệ giao tiếp tốt của trẻ với những ngƣời xung quanh là điều kiện để trẻ bộc lộ và hình thành năng lực của mình. Hƣớng thứ hai, nghiên cứu về việc phát triển giao tiếp của trẻ em gồm các tác giả X.V. Pêcherina, E.I. Sibireva, O.X. Bôđanôva, L.M. Sipisƣna, O.V. Đairinxcaia, A. D. Vôrônôva, T.A. Nhicôla,v.v… Theo những tác giả này, cần dựa vào cuộc sống thực của trẻ để phát triển giao tiếp cho trẻ, thông qua những hoạt động đa dạng và gần gũi với chúng nhƣ vui chơi, học tập, lao động, sinh hoạt vệ sinh… Trong đó, vui chơi là hoạt động chủ đạo ở lứa tuổi mẫu giáo. Hƣớng thứ ba, các tác giả Tara Winterton, Đavid Warden, A.S. Charles, Rae Pica quan tâm đến vấn đề hình thành kỹ năng giao tiếp cho trẻ nhỏ. Họ cho rằng yếu tố hoàn cảnh (gia đình, nhà trƣờng, cộng đồng) có ảnh hƣởng rất lớn tới kỹ năng giao tiếp của trẻ. Theo họ, cần tìm kiếm, quan sát và sử dụng những yếu tố tích cực trong những môi trƣờng đó để giáo dục kỹ năng giao tiếp cho trẻ. Ở trong nƣớc Trong các công trình nghiên cứu của các tác giả Nguyễn Ánh Tuyết, Nguyễn Thạc, Ngô Công Hoàn, Lê Xuân Hồng, Nguyễn Xuân Thức đã tập 6 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn trung nghiên cứu những khía cạnh tâm lí của giao tiếp ở trẻ em. Các tác giả đã chỉ ra những đặc điểm giao tiếp của trẻ và đƣa ra những phƣơng hƣớng hình thành tính tích cực giao tiếp của trẻ 5 – 6 tuổi. Các tác giả Nguyễn Văn Lê, Trần Trọng Thuỷ, Trần Ngọc Thêm, Bằng Giang lại nghiên cứu sâu hơn về những đặc trƣng văn hoá giao tiếp của con ngƣời Việt Nam và những vấn đề về phƣơng tiện giao tiếp. Trong những công trình nghiên cứu của những tác giả này còn đề cập đến những kỹ năng giao tiếp đặc trƣng, các nét tính cách biểu lộ qua giao tiếp,v.v… Các tác giả Lƣu Thu Thuỷ, Võ Nguyễn Du, Phạm Ngọc Định tập trung nghiên cứu vấn đề giao tiếp ở học sinh tiểu học. Những kết quả nghiên cứu của họ về qui trình giáo dục, nội dung, phƣơng pháp giáo dục và các điều kiện giáo dục hành vi giao tiếp có văn hoá cho học sinh tiểu học là một trong những cơ sở quan trọng giúp chúng ta nghiên cứu sâu hơn về quá trình phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mẫu giáo lớn. 1.1.2. Nghiên cứu về trò chơi đóng vai theo chủ đề (TCĐVTCĐ) Hoạt động vui chơi mà trung tâm là TCĐVTCĐ chiếm một vị trí đặc biệt quan trọng trong đời sống trẻ em lứa tuổi mẫu giáo. Chính vì thế, từ lâu-TCĐVTCĐ đã thu hút, lôi cuốn sự quan tâm nghiên cứu của các nhà khoa học thuộc các lĩnh vực khác nhau nhƣ:sinh học, xã hội học, tâm lý học, giáo dục học… Cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX - nhiều học thuyết trò chơi xuất hiện. Trên cơ sở đó, các nhà khoa học phát triẻn TCĐVTCĐ ở trẻ. Theo N. K. Crupxkaia thì : “ Trẻ có nhu cầu chơi vì trẻ mong muốn hiểu biết về cuộc sống xung quanh, hơn nữa trẻ mẫu giáo rất thích bắt chƣớc ngƣời lớn, thích đƣợc hoạt động tích cực với bạn cùng tuổi. Hoạt động chơi giúp trẻ thỏa mãn hai nhu cầu trên…” Các nhà tâm lý học, giáo dục học Xô Viết nhƣ L.Vƣgôtski, A.N.Lêônchiép, A.P.Uxôva cho rằng: TCĐVTCĐ là sản phẩm sáng tạo của trẻ dƣới ảnh hƣởng trực tiếp của môi trƣờng xung quanh. Họ nghiên cứu lịch sử phát triển của trò 7 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn chơi trong mối liên quan với chính sự phát triển của xã hội loài ngƣời và với sự thay đổi vị trí của đứa trẻ trong hệ thống các mối quan hệ xã hội. Tuy nhiên, tất cả những nghiên cứu này đều khẳng định một điều không thể chối cãi : TCĐVTCĐ mang bản chất xã hội rõ rệt. Đúng nhƣ nhà tâm lý Pháp là Henri Wallon (1879 – 1962) trong khi nghiên cứu về TCĐVTCĐ đã chỉ ra tính phức tạp và đầy mâu thuẫn trong hoạt động vui chơi của trẻ. Trong TCĐVTCĐ, trẻ tác động lại thế giới bên ngoài nhằm lĩnh hội cho đƣợc những năng lực của con ngƣời chứa trong thế giới đó. Trẻ luyện tập đƣợc năng lực vận động, cảm giác và những năng lực trí tuệ, luyện tập những chức năng và các mối quan hệ xã hội. Ở Việt Nam, TCĐVTCĐ ở tuổi mẫu giáo đã thu hút đƣợc nhiều nghiên cứu của các nhà tâm lý học. Những công trình nghiên cứu của PGS-TS Nguyễn Ánh Tuyết, những báo cáo khoa học của cố GS-TS Nguyễn Khắc Viện đã phân tích làm rõ tầm quan trọng của TCĐVTCĐ ở lứa tuổi mẫu giáo. Đồng thời, các nhà khoa học chỉ ra cấu trúc và những phƣơng pháp phát triển TCĐVTCĐ ở trẻ. 1.2. Một số khái niệm công cụ 1.2.1. Giao tiếp và kỹ năng giao tiếp 1.2.1.1. Giao tiếp Giao tiếp là một hoạt động rất phong phú, đa dạng và phức tạp của con ngƣời. Nên khái niệm giao tiếp đƣợc giải thích cũng rất đa dạng và có nhiều bàn cãi trong lĩnh vực này. T.Chuc Com (Mỹ): Giao tiếp là sự tác động qua lại trực tiếp lên nhân cách dẫn đến việc hình thành những ý nghĩa biểu tƣợng, chuẩn mực và mục đích hành động. Quan niệm này cụ thể hơn, đề cập đến các yếu tố tham gia trong giao tiếp nhƣng chƣa nêu đƣợc bản chất của giao tiếp. T.Stéc Sen (Pháp) đặc biệt chú ý đến sự thay đổi ý nghĩa, tình cảm và xúc cảm giữa con ngƣời với con ngƣời và khi đó ông coi sự trao đổi này là quá trình hai mặt của sự thông báo thiết lập, sự tiếp xúc và trao đổi thông tin. 8 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn L.X. Vƣgôtxki (nhà tâm lý học Liên Xô) cho rằng: Giao tiếp xem nhƣ là sự thông báo hoặc quan hệ qua lại thuần tuý giữa con ngƣời, nhƣ là sự trao đổi quan điểm và xúc cảm. Ngày nay, cùng với việc xây dựng một cách tích cực và khoa học hệ phƣơng pháp nghiên cứu giao tiếp thì bản chất hiện tƣợng giao tiếp cũng đƣợc lý giải ngày càng đầy đủ và rõ ràng. Ở một khái niệm chung nhất chúng ta có thể hiểu: Giao tiếp là sự tác động qua lại giữa con ngƣời với con ngƣời, mà trong quá trình của nó nảy sinh sự tiếp xúc tâm lý, đƣợc thể hiện ở sự trao đổi thông tin, sự ảnh hƣởng lẫn nhau, sự rung cảm lẫn nhau, sự hiểu biết lẫn nhau, và cuối cùng là những quan hệ qua lại giữa con ngƣời với con ngƣời đƣợc thực hiện, đƣợc thể hiện và đƣợc hình thành. Vai trò của giao tiếp Ngày nay, giao tiếp trở thành vấn đề rộng lớn, có ý nghĩa quan trọng trong khoa học và cuộc sống. Ngƣời ta không thể nghiên cứu con ngƣời với tính cách là đơn vị độc lập, không phụ thuộc vào môi trƣờng xã hội xung quanh vì: “Bản chất con ngƣời không phải là trừu tƣợng vốn có của một cá nhân riêng biệt. Trong tính hiện thực của nó, bản chất con ngƣời là tổng hoà của tất cả những mối quan hệ xã hội” (Mác – Anghen “Tuyển tập” – Nhà xuất bản sự thật Hà Nội, 1971) Cơ sở của quan hệ phụ thuộc lẫn nhau là những nhu cầu của con ngƣời biểu thị mối liên hệ của con ngƣời với những ngƣời khác cũng nhƣ với những đối tƣợng và những hoàn cảnh có ý nghĩa quan trọng sống còn đối với họ và quy định vị trí cá nhân trong môi trƣờng xã hội. Nói cho thật đúng thì tất cả những nhu cầu của một ngƣời riêng lẻ đều chỉ có thể thoả mãn khi tính đến những nhu cầu của những ngƣời xung quanh. Đồng thời cơ cấu nhu cầu càng phức tạp thì quan hệ phụ thuộc lẫn nhau giữa ngƣời này với ngƣời khác càng tăng. Chẳng hạn chúng ta khó mà tƣởng tƣợng là nhu cầu muốn đƣợc ngƣời khác tôn trọng lại có thể thoả mãn ngoài mối liên hệ với những ngƣời xung quanh. 9 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://lrc.tnu.edu.vn Giao tiếp là điều kiện quan trọng nhất của sự hình thành bản thân con ngƣời nhƣ là con ngƣời xã hội, đồng thời là điều kiện tất yếu của sự tồn tại con ngƣời. Chính vì vậy mà nhiều nhà bác học thuộc lĩnh vực tâm lý học cũng quan tâm đến vấn đề giao tiếp. Chẳng hạn nhà bác học Đức R.Noibe đã nói: “Giao tiếp là nhu cầu quan trọng của con ngƣời, con ngƣời sẽ bị mất mát nhiều nếu họ không thể so sánh đƣợc mình với ngƣời khác, không thể trao đổi đƣợc với ngƣời khác về các ý nghĩ, không thể định hƣớng đƣợc vào ngƣời khác. Căm thù ngƣời khác còn tốt hơn là phải sống cô đơn” Hơn nữa, trong quá trình giao tiếp với nhau, ngƣời ta trao đổi quan niệm với nhau. Trong quan niệm của họ thể hiện thái độ đánh giá về mặt trí tuệ của họ đối với những mặt khác nhau của đời sống thực tế, của đời sống vật chất và tinh thần. Những quan niệm này có thể giống nhau và nhƣ thế thì củng cố lẫn nhau và trở thành cơ sở cho hoạt động chung và cho cách xử sự (giống nhau) của những ngƣời ấy. Những quan niệm giống nhau sẽ củng cố thái độ đạo đức nảy sinh một cách tự phát. Còn trong trƣờng hợp có những quan niệm khác nhau thì sẽ nảy ra sự đấu tranh quan niệm dẫn đến việc hình thành quan điểm chung. Trong quá trình giao tiếp ngƣời ta cũng trao đổi kiến thức cho nhau và chính nhƣ thế là nâng cao trình độ văn hoá chung của tập thể cũng nhƣ của mỗi thành viên trong đó. Điều quan trọng không phải là bản thân các kiến thức đƣợc truyền đạt lại mà là thái độ tích cực đối với các kiến thức đó. Điều đó giải thích tại sao lại có sự lựa chọn thiên lệch đối với một số nghề nghiệp, sách báo phổ biến, khoa học, tác phẩm nghệ thuật nào đó – Do ảnh hƣởng của chúng mà hình thành một cái mà ta có thể gọi là “mốt” trong nhận thức thẩm mỹ. Và trong quá trình giao tiếp ngƣời ta cũng trao đổi cho nhau các kinh nghiệm riêng về cuộc sống và lao động, tác động vào ý chí và tình cảm của nhau nhằm mục đích tạo nên sự thống nhất rộng lớn để giải quyết các vấn đề xã hội một cách có kết quả. Có thể nói rằng con ngƣời hiểu biết mình và nhận thức mình nhƣ là một nhân cách qua quá trình giao tiếp. Nhận thức đƣợc sức mạnh tinh thần và thể 10