Tài liệu Phát triển kỹ năng hội thoại cho học sinh tiểu học trong dạy học tiếng việt

1 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH TRỊNH THỊ NGA PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG HỘI THOẠI CHO HỌC SINH TIỂU HỌC TRONG DẠY HỌC TIỀNG VIỆT Chuyên ngành: Giáo dục học (Bậc tiểu học) Mã số : 60.1401 LUẬN VĂN THẠC SỸ GIÁO DỤC HỌC Người hướng dẫn: TS. Chu Thị Thủy An VINH- 2005 2 Lêi c¶m ¬n Víi tÊm lßng biÕt ¬n s©u s¾c, chóng t«i xin tr©n träng c¶m ¬n TiÕn sü Chu ThÞ Thuû An, ngêi thÇy ®· hÕt lßng tËn t×nh híng dÉn, gióp ®ì chóng t«i trong qu¸ tr×nh t×m hiÓu, nghiªn cøu vµ hoµn thµnh luËn v¨n “Ph¸t triÓn kÜ n¨ng héi tho¹i cho häc sinh tiÓu häc trong d¹y häc tiÕng ViÖt”! Chóng t«i xin ®îc bµy tá lßng biÕt ¬n tíi c¸c thÇy gi¸o, c« gi¸o gi¶ng d¹y, c¸c phßng - ban cña trêng §¹i häc Vinh ®· t¹o ®iÒu kiÖn vµ gióp ®ì chóng t«i trong qu¸ tr×nh häc tËp vµ nghiªn cøu ®Ò tµi! Chóng t«i còng xin ch©n thµnh c¶m ¬n Së Gi¸o dôc & §µo t¹o NghÖ An, phßng Gi¸o dôc vµ c¸c trêng TiÓu häc trªn ®Þa bµn thµnh phè Vinh, cïng b¹n bÌ, ®ång nghiÖp, nh÷ng ngêi th©n ®· ®éng viªn, gióp ®ì, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó chóng t«i hoµn thµnh luËn v¨n mét c¸ch tèt nhÊt! Xin ch©n thµnh c¶m ¬n! Vinh, ngµy 25 th¸ng 12 n¨m 2005 3 Môc lôc Trang më ®Çu 1.TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi……………………………………………… 2.LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu………………………………………...…. 3. Môc ®Ých nghiªn cøu…………………………………………...…… 4. §èi tîng, kh¸ch thÓ nghiªn cøu…………………………………..... 5. NhiÖm vô nghiªn cøu …………………………………………….…. 6. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu……………………………………………. 7. CÊu tróc ®Ò tµi…………………………………………….…………. Ch¬ng 1: C¬ së lÝ luËn 1.1. Héi tho¹i vµ c¸c quy t¾c héi tho¹i………………………………. 1.1.1. Kh¸i niÖm vÒ héi tho¹i………………………………………… 1.1.2. C¸c vËn ®éng héi tho¹i………………………………………... 1.1.3. CÊu tróc héi tho¹i……………………………………………... 1.1.4. C¸c quy t¾c héi tho¹i………………………………………….. 1.2. Hµnh vi ng«n ng÷ vµ héi tho¹i…………………………………... 1.2.1. Hµnh vi ng«n ng÷……………………………………………... 1.2.2. Hµnh vi ë lêi trùc tiÕp …………...……………………………. 1.2.3. Hµnh vi ë lêi gi¸n tiÕp …………...…………………………… 1.3.Vai trß cña m«n TiÕng ViÖt trong viÖc ph¸t triÓn kü n¨ng héi tho¹i cho HS tiÓu häc……………………………………………………. 1.3.1. Kü n¨ng héi tho¹i …………………………………………….. 1.3.2. Vai trß cña m«n TiÕng ViÖt víi viÖc ph¸t triÓn kÜ n¨ng héi tho¹i... 1.4. §Æc ®iÓm ng«n ng÷ cña häc sinh tiÓu häc víi viÖc ph¸t triÓn kü n¨ng héi tho¹i…………………………………………………………….. 1.4.1. §Æc ®iÓm ng«n ng÷ cña häc sinh tiÓu häc …………………... 1.4.2.. §Æc ®iÓm ng«n ng÷ héi tho¹i cña häc sinh tiÓu häc……………….. Ch¬ng 2: C¬ së thùc tiÔn 2.1. Ch¬ng tr×nh, s¸ch gi¸o khoaTiÕng ViÖt víi viÖc ph¸t triÓn kÜ n¨ng héi tho¹i……………………………………………………………. 2.1.1. Néi dung TËp lµm v¨n cña ch¬ng tr×nh TiÕng ViÖt C¶i c¸ch gi¸o dôc víi viÖc ph¸t triÓn kÜ n¨ng héi tho¹i ………………………. …. 2.1.2. Néi dung TËp lµm v¨n cña ch¬ng tr×nh TiÕng ViÖt míi víi viÖc ph¸t triÓn kÜ n¨ng héi tho¹i………………………………………… 2.1.3. NhËn xÐt………………………………………………………. 2.2. Thùc tr¹ng d¹y häc ph¸t triÓn kÜ n¨ng héi tho¹i cho häc sinh tiÓu häc trong m«n TiÕng ViÖt………………………………………….. 2.2.1. Thùc tr¹ng nhËn thøc cña gi¸o viªn tiÓu häc…………….……. 2.2.2.Thùc tr¹ng d¹y häc…………………………………………….. Ch¬ng 3: ph¬ng ph¸p ph¸t triÓn kÜ n¨ng héi tho¹i cho häc sinh tiÓu häc trong d¹y häc tiÕng ViÖt 3.1. C¸c ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn kÜ n¨ng héi tho¹i cho HS tiÓu häc…. 3.2. Mét sè ph¬ng ph¸p ph¸t triÓn kÜ n¨ng héi tho¹i……………... 3.3. X©y dùng hÖ thèng bµi tËp d¹y häc héi tho¹i……………………… 3.3.1. Mét sè yªu cÇu cña bµi tËp héi tho¹i………………...…………… 3.3.2. HÖ thèng bµi tËp ph¸t triÓn kü n¨ng nghe ……………………... 3.3.3. HÖ thèng bµi tËp ph¸t triÓn kü n¨ng nãi………………………... 3.4. Quy tr×nh d¹y häc héi tho¹i………………...…………………… 4.1.Quy tr×nh chung………………...……………………………...… 1 1 2 4 4 4 5 5 6 6 7 8 10 16 16 17 18 20 20 23 26 26 28 32 32 35 42 52 52 53 58 63 70 70 73 76 85 85 4 4.2. Quy tr×nh d¹y häc cô thÓ………………...……………………… 3.5. TiÓu kÕt ch¬ng 3………………...………………………….…… 3.6 Tæ chøc thùc nghiÖm s ph¹m…………...………………….…… 3.6.1. Môc ®Ých thùc nghiÖm…………...……………………………. 3.6.2. §èi tîng thùc nghiÖm…………...…………………………… 3.6.3. Néi dung vµ c¸ch thøc tiÕn hµnh…………...…………………. 3.6.4.Tiªu chÝ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ thùc nghiÖm…………...……………. 3.6.5. Ph©n tÝch kÕt qu¶ thùc nghiÖm…………...………………….… kÕt luËn…………...………………………………………………..… Tµi liÖu tham kh¶o…………...……………………………………. Phô lôc…………...…………………………………………………… 88 98 98 98 98 99 99 100 108 110 113 5 Môc lôc c¸c thuËt ng÷ viÕt t¾t HS GV SGK TV TLV CCGD NTLN BT Pprltm Häc sinh Gi¸o viªn S¸ch gi¸o khoa TiÕng ViÖt TËp lµm v¨n C¶i c¸ch gi¸o dôc Nghi thøc lêi nãi Bµi tËp Ph¬ng ph¸p rÌn luyÖn theo mÉu 6 PhÇn më ®Çu 1- TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi 1.1. Môc tiªu gi¸o dìng cña m«n häc TiÕng ViÖt trong nhµ trêng TiÓu häc hiÖn nay lµ gióp häc sinh cã kü n¨ng sö dông ph¬ng tiÖn ng«n ng÷ ®Ó häc tËp vµ giao tiÕp. XuÊt ph¸t tõ môc tiªu nµy, ch¬ng tr×nh TiÕng ViÖt ë TiÓu häc ®· ®Æt vÊn ®Ò d¹y ng«n ng÷ nãi vµ ng«n ng÷ viÕt trong ®ã viÖc d¹y bèn kü n¨ng giao tiÕp ®äc, viÕt, nghe, nãi lµ träng t©m. Trong nh÷ng n¨m võa qua, nhµ trêng TiÓu häc chóng ta ®· thu ®îc nh÷ng thµnh c«ng trong viÖc rÌn luyÖn c¸c kü n¨ng ®äc, viÕt cho häc sinh, riªng viÖc rÌn luyÖn c¸c kü n¨ng nghe, nãi th× cßn rÊt nhiÒu tån t¹i. Chóng ta cha x©y dùng ®îc mét néi dung d¹y häc phï hîp víi môc tiªu vµ cßn nhiÒu bÊt cËp trong ph¬ng ph¸p rÌn luyÖn. Thùc chÊt, lêi nãi, víi t c¸ch lµ ph¬ng tiÖn giao tiÕp cña con ngêi cã hai d¹ng: ®¬n tho¹i vµ héi tho¹i. Trong ®ã, héi tho¹i lµ h×nh thøc giao tiÕp c¨n b¶n, thêng xuyªn vµ phæ biÕn nhÊt cña sù hµnh chøc ng«n ng÷. ThÕ nhng, ë nhµ trêng TiÓu häc tõ tríc tíi nay, viÖc rÌn luyÖn kü n¨ng héi tho¹i cha ®îc quan t©m ®óng møc. Bëi nhiÒu ngêi cho r»ng kü n¨ng héi tho¹i cña häc sinh cã thÓ h×nh thµnh mét c¸ch tù nhiªn th«ng qua c¸c ho¹t ®éng giao tiÕp trong gia ®×nh vµ x· héi, kÓ c¶ tríc khi häc sinh ®Õn trêng. Nhµ trêng chØ cÇn tËp trung ph¸t triÓn cho häc sinh kü n¨ng ®¬n tho¹i. 1.2. HiÖn nay, ch¬ng tr×nh TiÕng ViÖt míi ë bËc TiÓu häc ®· chó träng h¬n ®Õn viÖc ph¸t triÓn kü n¨ng héi tho¹i cho häc sinh tiÓu häc th«ng qua viÖc ®a thªm vµo ph©n m«n TËp lµm v¨n mét sè néi dung míi, cô thÓ lµ: d¹y cho häc sinh mét sè nghi thøc lêi nãi, c¸ch b¾t ®Çu, kÕt thóc hoÆc dÉn d¾t tham dù vµo c¸c cuéc giao tiÕp cã tÝnh chÊt nghi thøc. Néi dung míi nµy ®îc ®a vµo d¹y ë c¸c líp 1,2 , 3. ThÕ nhng trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn, gi¸o viªn vµ häc sinh tiÓu häc cßn gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n, hiÖu qu¶ d¹y häc cßn cha cao. Néi dung héi tho¹i trong ch¬ng tr×nh tuy ®· ®îc chän läc, c¸c nghi thøc giao tiÕp ®iÓn h×nh ®· ®uîc chó träng nhng ph¹m vi giao tiÕp cßn hÑp, c¸c nhµ biªn so¹n cha quan t©m ®Õn b¶n chÊt cña hµnh ®éng ng«n ng÷. C¸c cuéc héi tho¹i ®a vµo ch¬ng tr×nh cßn bÞ xÐ lÎ, t¸ch khái ng÷ c¶nh, hoµn c¶nh giao tiÕp, vi ph¹m c¸c quy t¾c héi tho¹i. 7 Ch¬ng tr×nh còng cha ®a ra ®îc c¸c chØ dÉn cô thÓ vµ phï hîp vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc nªn ®a sè gi¸o viªn ®Òu d¹y theo c¶m tÝnh vµ kinh nghiÖm b¶n th©n; viÖc ®¸nh gi¸ kÜ n¨ng héi tho¹i cña häc sinh còng cha cã c¸c tiªu chÝ cô thÓ nªn gi¸o viªn cßn rÊt nhiÒu lóng tóng. Tõ nh÷ng ph©n tÝch trªn, chóng t«i thÊy r»ng "Ph¸t triÓn kü n¨ng héi tho¹i cho häc sinh tiÓu häc trong d¹y häc tiÕng ViÖt" lµ mét vÊn ®Ò cã tÝnh thêi sù, ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Ó th¸o gì nh÷ng khã kh¨n vÒ lÝ thuyÕt còng nh thùc tiÔn mµ c¸c nhµ trêng tiÓu häc ®ang gÆp ph¶i. 2- LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu 2.1 VÊn ®Ò liªn quan mËt thiÕt ®Õn viÖc d¹y vµ häc tiÕng mÑ ®Î lµ lý thuyÕt héi tho¹i. V× vËy, viÖc nghiªn cøu ng«n ng÷ héi tho¹i, ng«n ng÷ lêi nãi lµ mét m¶ng ®Ò tµi lín ®îc nhiÒu nhµ ng«n ng÷ häc trªn ThÕ giíi quan t©m: L.austin (1962), D.Winderlich (1972), O.Jacques (1976), E.Roulet (1980), J.Lyons (1980), J.Searle (1972), Martinet (1986), L.Hagege (1985) vµ F. armengaud (1993)…®Òu cã c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ héi tho¹i. 2.2. ë ViÖt Nam, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· cã nhiÒu t¸c gi¶ cã c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn vÊn ®Ò héi tho¹i vµ hµnh vi ng«n ng÷ nh: §ç H÷u Ch©u, Cao Xu©n H¹o, NguyÔn §øc D©n, Lª §«ng, Hoµng TuÖ, Hoµng Phª, NguyÔn V¨n HiÖp, Bïi Minh YÕn, TrÇn ThÞ Th×n, Hå Lª, Hoµng Träng PhiÕn, NguyÔn ThÞ Quy, §ç ThÞ Kim Liªn... Nh÷ng c«ng tr×nh cña c¸c t¸c gi¶ nµy ®· ®i s©u nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò nh: cÊu tróc héi tho¹i, c¸c vËn ®éng héi tho¹i, c¸c yÕu tè kÌm ng«n ng÷, c¸c quy t¾c héi tho¹i, ng÷ nghÜa lêi héi tho¹i cña lý thuyÕt héi tho¹i vµ mét sè vÊn ®Ò vÒ: cÊu tróc cña hµnh vi ë lêi, ®iÒu kiÖn sö dông hµnh vi ë lêi, nh÷ng vÊn ®Ò hiÖn nay vÒ c¸c hµnh vi ng«n ng÷. Cã thÓ nãi, viÖc c«ng bè nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ lý thuyÕt héi tho¹i cña c¸c t¸c gi¶ ®· më ra mét híng míi trong d¹y vµ häc tiÕng ViÖt ë c¸c nhµ trêng phæ th«ng nãi chung vµ trêng tiÓu häc nãi riªng. 2.3. Tuy nhiªn, tõ tríc ®Õn nay, viÖc øng dông lý thuyÕt héi tho¹i vµo d¹y häc tiÕng ViÖt ë tiÓu häc cha ®îc nhiÒu ngêi quan t©m, nghiªn cøu. V× thÕ, vÊn ®Ò d¹y kü n¨ng héi tho¹i cho häc sinh tiÓu häc trong c¸c ch¬ng tr×nh tiÕng ViÖt tiÓu häc tríc n¨m 2000 cha ®îc chó ý. Tõ khi ch¬ng tr×nh TiÕng ViÖt míi ®îc triÓn khai thùc hiÖn, ®· cã nhiÒu t¸c gi¶ nh: NguyÔn Quang Ninh (1998, 2002), Hoµng Hoµ B×nh- Phan Ph¬ng Dung (2000), Hoµng Hoµ B×nh (2001), Lª ThÞ Thanh B×nh (2003), TrÇn ThÞ HiÒn L¬ng (2003), NguyÔn TrÝ (1996, 2003), Ng« ThÞ Minh (2003), Chu ThÞ Ph¬ng (2004), NguyÔn ThÞ Xu©n YÕn (2004, 2005)... quan t©m 8 ®Õn vÊn ®Ò nµy. NhiÒu bµi viÕt liªn quan trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn vÊn ®Ò rÌn kÜ n¨ng héi tho¹i cho häc sinh tiÓu häc trong d¹y häc tiÕng ViÖt ®· ®îc ®¨ng t¶i trªn T¹p chÝ chuyªn ngµnh. T¸c gi¶ Hoµng Hoµ B×nh - Phan Ph¬ng Dung trong bµi "RÌn luyÖn kü n¨ng nãi, viÕt cho häc sinh (HS) tiÓu häc qua viÖc häc ph©n m«n TËp lµm v¨n"[4] ®· ®Ò cËp ®Õn nh÷ng tån t¹i trong ch¬ng tr×nh TËp lµm v¨n – CCGD. C¸c t¸c gi¶ còng ®· ®Ò ra mét sè gi¶i ph¸p vÒ ph¬ng ph¸p d¹y TËp lµm v¨n theo ch¬ng tr×nh TiÕng ViÖt míi gióp HS sö dông tèt tiÕng mÑ ®Î trong giao tiÕp. VÊn ®Ò néi dung vµ ph¬ng ph¸p thùc hµnh giao tiÕp ®Ó rÌn luyÖn kü n¨ng héi tho¹i cho HS tiÓu häc còng ®· ®îc t¸c gi¶ Ng« ThÞ Minh ®Ò cËp ®Õn trong bµi " Thùc hµnh giao tiÕp - ®Æc ®iÓm næi bËt cña ch¬ng tr×nh TiÕng ViÖt 2".[24] Trong bµi viÕt " §Æc ®iÓm cña ch¬ng tr×nh TiÕng ViÖt tiÓu häc vµ yªu cÇu ®èi víi viÖc ®µo t¹o gi¸o viªn tiÓu häc"[1], t¸c gi¶ Chu Thuû An còng cã ®Ò cËp ®Õn viÖc d¹y kÜ n¨ng héi tho¹i cho häc sinh. Tuy nhiªn, t¸c gi¶ NguyÔn ThÞ Xu©n YÕn míi lµ t¸c gi¶ cã nhiÒu bµi viÕt ®Ò cËp trùc tiÕp ®Õn vÊn ®Ò øng dông lý thuyÕt héi tho¹i vµo d¹y häc tiÕng ViÖt ch¬ng tr×nh míi nh»m rÌn luyÖn kÜ n¨ng héi tho¹i cho HS tiÓu häc.[41, 42, 43, 44]. Trong c¸c bµi viÕt cña m×nh, t¸c gi¶ ®· ®Ò cËp nhiÒu ®Õn vÊn ®Ò rÌn kÜ n¨ng héi tho¹i cho HS th«ng qua hÖ thèng c¸c bµi tËp d¹y héi tho¹i nh bµi tËp vÒ lu©n phiªn lît lêi kÕ cËn, kh«ng kÕ cËn, vÒ môc ®Ých giao tiÕp, hoµn c¶nh giao tiÕp, vai trß giao tiÕp... vµ c¸c lo¹i bµi tËp c¨n cø vµo thao t¸c nhËn biÕt hµnh vi ng«n ng÷ ë lêi nh nhãm bµi tËp tiÒn nhËn biÕt, nhãm bµi tËp lùa chän vµ nhãm bµi tËp s¾p xÕp, nhãm bµi tËp s¸ng t¹o… Tãm l¹i, vÊn ®Ò øng dông Lý thuyÕt héi tho¹i, trong d¹y häc tiÕng ViÖt ë tiÓu häc ®· cã t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn. Nhng cha cã mét c«ng tr×nh nµo ®Ò cËp ®Õn mét c¸ch cã hÖ thèng vµ toµn diÖn vÒ néi dung vµ ph¬ng ph¸p ph¸t triÓn kü n¨ng héi tho¹i cña HS tiÓu häc trong d¹y häc tiÕng ViÖt. Tuy vËy, nh÷ng bµi viÕt nµy ®· më ra cho chóng t«i mét híng nghiªn cøu míi. §ã lµ viÖc øng dông lý thuyÕt héi tho¹i vµo d¹y häc tiÕng ViÖt tiÓu häc ch¬ng tr×nh míi nh»m ph¸t triÓn kÜ n¨ng héi tho¹i cho häc sinh. 3. Môc ®Ých nghiªn cøu 2.1.Bíc ®Çu øng dông mét sè vÊn ®Ò cña lÝ thuyÕt Ng÷ dông häc vµo viÖc x©y dùng ph¬ng ph¸p ph¸t triÓn kÜ n¨ng héi tho¹i cho häc sinh tiÓu häc. 9 2.2. Gãp phÇn gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n, víng m¾c cña gi¸o viªn khi d¹y- häc c¸c kiÓu bµi tËp héi tho¹i trong ph©n m«n TËp lµm v¨n - ch¬ng tr×nh TiÕng ViÖt míi. 4. §èi tîng, kh¸ch thÓ nghiªn cøu 4.1.§èi tîng nghiªn cøu Ph¬ng ph¸p ph¸t triÓn kü n¨ng Héi tho¹i cho häc sinh tiÓu häc. 4.2. Kh¸ch thÓ nghiªn cøu Qu¸ tr×nh d¹y häc tiÕng ViÖt ë tiÓu häc. 5. NhiÖm vô nghiªn cøu - T×m hiÓu lÝ thuyÕt héi tho¹i vµ ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ cña häc sinh TiÓu häc. - T×m hiÓu thùc tr¹ng cña viÖc ph¸t triÓn kÜ n¨ng héi tho¹i cho häc sinh trong d¹y häc tiÕng ViÖt theo ch¬ng tr×nh tiÓu häc míi. - §a ra mét sè ®Ò xuÊt vÒ ph¬ng ph¸p ph¸t triÓn kü n¨ng héi tho¹i cho häc sinh tiÓu häc. - Tæ chøc thùc nghiÖm s ph¹m ®Ó kiÓm tra tÝnh hiÖu qu¶ cña ph¬ng ph¸p ®Ò xuÊt. 6. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu - Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch tæng hîp lý thuyÕt nh»m thu thËp c¸c th«ng tin lý luËn cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi nghiªn cøu - Ph¬ng ph¸p kh¶o s¸t, ®iÒu tra nh»m thu thËp c¸c th«ng tin thùc tiÔn cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi. - Ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm s ph¹m nh»m ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña ph¬ng ph¸p ph¸t triÓn kü n¨ng héi tho¹i cho häc sinh ®· ®îc ®Ò xuÊt. - Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch thèng kª nh»m xö lý c¸c sè liÖu thu ®îc tõ thùc nghiÖm s ph¹m. 7. CÊu tróc ®Ò tµi: §Ò tµi gåm 4 phÇn: PhÇn I: PhÇn më ®Çu PhÇn II: PhÇn néi dung PhÇn III: PhÇn kÕt luËn PhÇn IV: PhÇn phô lôc PhÇn néi dung gåm 3 ch¬ng: Ch¬ng 1: C¬ së lÝ luËn Ch¬ng 2: C¬ së thùc tiÔn Ch¬ng 3: Ph¬ng ph¸p ph¸t triÓn kÜ n¨ng héi tho¹i cho häc sinh tiÓu häc 10 Ch¬ng 1: C¬ së lÝ luËn 1.1. Héi tho¹i vµ c¸c quy t¾c héi tho¹i 1.1.1. Kh¸i niÖm vÒ héi tho¹i Héi tho¹i, xÐt tõ gãc ®é t©m lý – ng«n ng÷ häc lµ h×nh thøc lêi nãi ®îc x©y dùng theo nguyªn lý “kÝch thÝch – ph¶n øng”. [34. tr 27] Khi bµn vÒ vÊn ®Ò héi tho¹i, §ç H÷u Ch©u ®· kh¼ng ®Þnh “Héi tho¹i lµ ho¹t ®éng giao tiÕp c¨n b¶n, thêng xuyªn, phæ biÕn cña sù hµnh chøc ng«n ng÷. C¸c h×nh thøc hµnh chøc kh¸c cña ng«n ng÷ ®Òu ®îc gi¶i thÝch dùa vµo h×nh thøc ho¹t ®éng c¨n b¶n nµy ”. [12. tr 276] S¸ch “ TiÕng ViÖt 12” cho r»ng: “ Héi tho¹i lµ ho¹t ®éng giao tiÕp b»ng lêi (b»ng miÖng) gi÷a c¸c nh©n vËt giao tiÕp nh»m trao ®æi c¸c néi dung miªu t¶ vµ liªn c¸ nh©n theo ®Ých ®îc ®Æt ra” [11. tr 3] §ç ThÞ Kim Liªn ®· ®a ra mét ®Þnh nghÜa cô thÓ h¬n vÒ héi tho¹i: “Héi tho¹i lµ mét trong nh÷ng ho¹t ®éng ng«n ng÷ thµnh lêi gi÷a hai hoÆc nhiÒu nh©n vËt trùc tiÕp, trong mét ng÷ c¶nh nhÊt ®Þnh mµ gi÷a hä cã sù t¬ng t¸c qua l¹i vÒ hµnh vi ng«n ng÷ hay hµnh vi nhËn thøc nh»m ®i ®Õn mét ®Ých nhÊt ®Þnh” [21. tr 18]. §îc g¾n víi hµnh vi ph¸t ng«n, Hå Lª ®a ra quan niÖm kh¸c vÒ héi tho¹i: “Ph¸t ng«n héi tho¹i lµ kÕt qu¶ cña mét hµnh vi ph¸t ng«n ®îc kÝch thÝch bëi mét sù kiÖn hiÖn thùc (kÓ c¶ héi tho¹i hoÆc mét xung ®éng t©m lý cña ngêi ph¸t ng«n, cã liªn quan ®Õn nh÷ng ngêi cã kh¶ n¨ng trùc tiÕp tham gia héi tho¹i, nã t¸c ®éng vµo anh ta khiÕn anh ta ph¶i dïng lêi ®Ó ph¶n øng l¹i vµ híng lêi nãi cña m×nh vµo nh÷ng ngêi cã kh¶ n¨ng trùc tiÕp tham gia héi tho¹i Êy, trªn c¬ së cña mét kiÕn thøc vÒ cÊu tróc c©u vµ vÒ c¸ch xö lý mèi quan hÖ gi÷a ph¸t ng«n vµ ng÷ huèng vµ cña mét dù c¶m vÒ hiÖu qu¶ cña lêi nãi Êy ®èi víi ngêi thu ng«n héi tho¹i trùc tiÕp” [20. tr 180] NguyÔn Quang Ninh ®Þnh nghÜa: “Héi tho¹i lµ ho¹t ®éng giao tiÕp b»ng miÖng gi÷a c¸c nh©n vËt tham dù giao tiÕp nh»m trao ®æi nh÷ng th«ng tin hoÆc trao ®æi t tëng, t×nh c¶m,.. theo mét môc ®Ých ®· ®îc ®Æt ra”. [29. tr 41] Theo tõ ®iÓn TiÕng ViÖt: “Héi tho¹i lµ sö dông mét ng«n ng÷ ®Ó nãi chuyÖn víi nhau”. [39. tr 444] Tãm l¹i, theo chóng t«i: Héi tho¹i lµ sö dông ng«n ng÷ ®Ó trao ®æi th«ng tin hoÆc t tëng, t×nh c¶m…víi nhau b»ng miÖng. Ho¹t ®éng héi tho¹i h×nh thµnh lµ do vËn ®éng trao lêi vµ trao ®¸p cña nh©n vËt giao tiÕp. Môc ®Ých cña héi tho¹i lµ giao tiÕp, lµ lµm mÊt ®i sù kh¸c 11 biÖt, ®èi lËp, thËm chÝ lµ tr¸i ngîc nhau vÒ c¸c mÆt: hiÓu biÕt, t©m lý, t×nh c¶m, … gi÷a c¸c nh©n vËt giao tiÕp. C¨n cø vµo hoµn c¶nh giao tiÕp hÑp diÔn ra héi tho¹i, chóng ta cã thÓ chia héi tho¹i thµnh: - Héi tho¹i cã tÝnh chÊt nghi thøc chÝnh thøc, mang tÝnh chÊt quy ph¹m (cuéc héi tho¹i trong c¸c héi nghÞ, trong c¸c cuéc to¹ ®µm…). - Héi tho¹i kh«ng mang tÝnh nghi thøc, ®ã lµ nh÷ng cuéc héi tho¹i mang tÝnh chÊt riªng t, gia ®×nh. Héi tho¹i chóng ta d¹y cho HS tiÓu häc lµ héi tho¹i trong ®ã c¶ hai ®Òu chñ ®éng tham gia giao tiÕp hay cßn gäi lµ kiÓu héi tho¹i tÝch cùc, mÆt ®èi mÆt gi÷a c¸c nh©n vËt héi tho¹i. §ã chÝnh lµ ®èi tho¹i. V× vËy, ®Ò tµi “Ph¸t triÓn kÜ n¨ng héi tho¹i cho HS tiÓu häc trong d¹y häc TiÕng ViÖt” cña chóng t«i chØ tËp trung nghiªn cøu vÒ ®èi tho¹i. §èi tho¹i lµ cuéc trß chuyÖn, trao ®æi, th¶o luËn, tranh luËn cña hai hay nhiÒu ngêi. Lêi nãi trong cuéc ®èi tho¹i gäi lµ lêi ®èi tho¹i. Nãi c¸ch kh¸c, “Lêi ®èi tho¹i lµ lêi trao ®æi gi÷a hai hay nhiÒu ngêi trong c¸c cuéc giao tiÕp, giao lu”.[36. tr 74] 1.1.2. C¸c vËn ®éng héi tho¹i C¸c vËn ®éng héi tho¹i gåm: vËn ®éng trao lêi, vËn ®éng ®¸p lêi vµ vËn ®éng t¬ng t¸c. 1.1.2.1. VËn ®éng trao lêi Trong mét cuéc héi tho¹i, mét ngêi nµo ®ã nãi ra, híng tíi ngêi nghe ®ang ë tríc mÆt, ta gäi vËn ®éng ®ã lµ vËn ®éng trao lêi. Nh÷ng yªu cÇu chÝnh cña viÖc trao lêi: - BiÕt tù quy chiÕu vÞ thÕ x· héi trong viÖc trao lêi. §iÒu nµy thÓ hiÖn ë viÖc chän ®¹i tõ xng h« dïng trong viÖc trao lêi ®Ó x¸c ®Þnh vÞ thÕ x· héi cña ngêi trao vµ gi¸n tiÕp ®Þnh vÞ thÕ x· héi cho ngêi nghe trong giao tiÕp. - Gi÷ vai trß khëi xíng héi tho¹i. - Ph¶i béc lé râ rµng sù quan t©m, chó ý ®Õn néi dung cuéc tho¹i vµ thÓ hiÖn ®îc th¸i ®é, t×nh c¶m, còng nh sù t«n träng cña ngêi trao ®èi víi ngêi nghe. 1.1.2.2. VËn ®éng ®¸p lêi Khi ®· cã trao lêi mµ kh«ng cã ®¸p lêi th× kh«ng thµnh héi tho¹i. Khi ®· cã trao lêi vµ ®¸p lêi th× h×nh thµnh mét vËn ®éng trao ®¸p, h×nh thµnh mét héi tho¹i. VËn ®éng trao lêi vµ vËn ®éng ®¸p lêi lµ hai vËn ®éng c¬ b¶n cña héi tho¹i. VËn ®éng trao ®¸p chÞu sù chi phèi bëi: - Sù cã mÆt cña ngêi nghe trong lêi trao vµ trong lêi ®¸p. - VÞ thÕ giao tiÕp. 12 1.1.3. CÊu tróc héi tho¹i CÊu tróc héi tho¹i do c¸c ®¬n vÞ héi tho¹i tæ chøc l¹i lµm thµnh. CÊu tróc nµy gåm: 1.1.3.1. Hµnh vi ë lêi Khi t×m hiÓu vÒ c©u, chóng ta thÊy mét c©u gåm cã: mét néi dung miªu t¶ (sù vËt) vµ mét c¸ch thøc nãi n¨ng nµo ®ã ®Ó thÓ hiÖn néi dung miªu t¶. C¸ch thøc nãi n¨ng nµy chÝnh lµ hµnh vi ë lêi. VÝ dô, ta cã mét néi dung miªu t¶ sau ®©y: B©y giê lµ 9 giê. Víi néi dung miªu t¶ nµy, ta cã nh÷ng hµnh vi ë lêi kh¸c nhau: - B©y giê lµ 9 giê. ( hµnh ®éng miªu t¶, kÓ ) - B©y giê lµ 9 giê ph¶i kh«ng ?( hµnh ®éng hái) - B©y giê ®· lµ 9 giê råi ®Êy ! ( hµnh ®éng nh¾c nhë) - B©y giê mµ ®· 9 giê råi µ ! ( hµnh ®éng tá ý nghi ngê) Nh vËy, lµ tõ mét lâi miªu t¶, chóng ta cã thÓ cã nhiÒu hµnh vi ë lêi kh¸c nhau. Ta gäi néi dung miªu t¶ cña c©u lµ lâi miªu t¶, cßn hiÖu qu¶ mµ c¸c hµnh vi ë lêi mang l¹i cho ngêi nghe lµ lùc ë lêi. Khi tiÕp nhËn hµnh vi ë lêi, ngêi nghe cÇn ph¶i cã mét hµnh vi ë lêi kh¸c thÝch hîp ®¸p l¹i. VÝ dô, khi tiÕp nhËn hµnh vi hái “B©y giê lµ 9 giê ph¶i kh«ng ?” th× ngêi nghe sÏ ph¶i ®¸p l¹i “ Ph¶i, b©y giê ®óng lµ chÝn giê”, hoÆc “Kh«ng ph¶i, b©y giê míi t¸m giê”. C¸c hµnh vi ë lêi kiÓu “B©y giê lµ 9 giê ph¶i kh«ng ?”®ßi hái mét hµnh vi håi ®¸p ®îc gäi lµ hµnh vi ë lêi dÉn nhËp. Hµnh vi håi ®¸p vµ hµnh vi ë lêi dÉn nhËp lµm thµnh tõng cÆp kÕ cËn. 1.1.3.2. Nghi thøc ë lêi Nghi thøc ë lêi lµ viÖc ngêi nãi dïng c¸c ph¬ng tiÖn ng«n ng÷ ®Ó b¸o cho ngêi nghe biÕt hµnh vi ë lêi cña m×nh dïng lµ hµnh vi g×. VÝ dô, nÕu hµnh vi ë lêi lµ hµnh vi hái th× ph¬ng tiÖn ng«n ng÷ cã thÓ dïng lµ c¸c tõ sao, ph¶i kh«ng, g× nµo…, cßn khi hµnh vi ë lêi lµ hµnh vi khuyªn nhñ, r¨n b¶o, th× cã thÓ dïng c¸c tõ nh h·y, ®õng, chí, nªn, b¶o… C¸c dÊu hiÖu nµy ®îc c¶ céng ®ång ngêi chÊp nhËn vµ sö dông. ViÖc lÆp ®i lÆp l¹i chóng trong giao tiÕp ®· h×nh thµnh nªn c¸c nghi thøc lêi nãi. Khi x· giao, nh÷ng ngêi tham dù giao tiÕp ph¶i biÕt ®îc c¸c nghi thøc nµy th× viÖc giao tiÕp míi cã hiÖu qu¶. Cã nh÷ng nghi thøc ë lêi më ®Çu lêi nãi, cã nh÷ng nghi thøc khÐp l¹i lêi nãi, cã nh÷ng nghi thøc tha göi… ViÖc sö dông ®óng lóc, ®óng chç c¸c nghi thøc ë lêi chøng tá sù giao tiÕp cã v¨n ho¸ cña nh÷ng ngêi tham dù héi tho¹i. 1.1.3.3. C¸c ®¬n vÞ héi tho¹i 13 Héi tho¹i gåm nh÷ng lo¹i ®¬n vÞ sau: - C¸c ®¬n vÞ lìng tho¹i: §ã lµ c¸c ®¬n vÞ ph¶i cã Ýt nhÊt hai nh©n vËt giao tiÕp cïng t¹o nªn. §¬n vÞ lìng tho¹i gåm cã: + Cuéc tho¹i: Cuéc tho¹i lµ toµn bé cuéc ®èi ®¸p, trß chuyÖn gi÷a c¸c nh©n vËt tham dù giao tiÕp kÓ tõ khi b¾t ®Çu tíi khi kÕt thóc cuéc ®èi tho¹i, trß chuyÖn ®ã. Mét cuéc tho¹i cã thÓ cã nhiÒu ®Ò tµi, nhiÒu ®Ých hoÆc còng cã thÓ chØ cã mét ®Ò tµi hoÆc mét ®Ých duy nhÊt. + §o¹n tho¹i chÝnh lµ mét bé phËn cña cuéc tho¹i. Mét ®o¹n tho¹i ®îc ®¸nh dÊu b»ng mét ®Ò tµi vµ mét ®Ých. Khi chuyÓn ®Ò tµi vµ chuyÓn ®Ých ta cã mét ®o¹n tho¹i kh¸c. + CÆp tho¹i lµ nh÷ng cÆp kÕ cËn, gåm mét hµnh ®éng dÉn nhËp vµ mét hµnh ®éng håi ®¸p. Tuy nhiªn, mét cÆp tho¹i b×nh thêng l¹i nhiÒu h¬n hai hµnh ®éng.VÝ dô: - §· vµo häc cha h¶ ? §a quyÓn s¸ch TiÕng ViÖt ®©y !/ - Võa vµo häc xong. - C¸c ®¬n vÞ ®¬n tho¹i §ã lµ nh÷ng ®¬n vÞ do mét ngêi t¹o ra trong mét lÇn trao lêi. §¬n vÞ ®¬n tho¹i gåm cã: + Tham tho¹i Tham tho¹i lµ ®¬n vÞ ®¬n tho¹i do mét ngêi nãi ra cïng víi c¸c tham tho¹i kh¸c lËp thµnh mét cÆp tho¹i. + Hµnh vi ng«n ng÷ §¬n vÞ tèi thiÓu t¹o nªn mét tham tho¹i lµ mét hµnh vi ng«n ng÷. Mçi mét tham tho¹i cÇn ®îc ®¸p l¹i b»ng mét hµnh vi ë lêi t¬ng øng, phï hîp. Nhng mét tham tho¹i cã thÓ do nhiÒu hµnh vi ng«n ng÷ t¹o nªn, song trong ®ã chØ cã mét hµnh vi ®ßi hái ngêi nghe ph¶i dïng hµnh vi ë lêi t¬ng øng ®¸p l¹i, cßn hµnh ®éng kia th× kh«ng cÇn. VÝ dô: - Trêi nãng qu¸ ! Më cöa sæ ra ®i Mai ¬i ! - õ, m×nh më ®©y. Trong tham tho¹i thø nhÊt cã hai hµnh vi ng«n ng÷. Hµnh vi thø nhÊt bµy tá ý kiÕn vÒ thêi tiÕt vµ hµnh vi thø hai lµ lêi ®Ò nghÞ, yªu cÇu më cöa sæ. Nhng ë hai hµnh vi nµy chØ cÇn dïng mét hµnh vi ë lêi t¬ng øng ®¸p l¹i lµ ®ñ. 1.1.4. C¸c quy t¾c héi tho¹i Trong bÊt kú mét cuéc héi tho¹i nµo, muèn giao tiÕp ®¹t hiÖu qu¶ th× nh÷ng ngêi tham gia héi tho¹i ph¶i n¾m ®îc c¸c quy t¾c nãi n¨ng ®Ó chñ ®éng t¹o ra nh÷ng lêi nãi phï hîp víi hoµn c¶nh giao tiÕp miÖng. Hay nãi c¸ch kh¸c, 14 ®Ó viÖc giao tiÕp ®îc tiÕn hµnh thuËn lîi, nh÷ng ngêi tham gia héi tho¹i ph¶i tu©n thñ c¸c quy t¾c sau: 1.1.4.1. Quy t¾c th¬ng lîng héi tho¹i §ã lµ sù tho¶ thuËn c«ng khai (hoÆc tho¶ thuËn ngÇm Èn) cña nh÷ng ngêi tham gia giao tiÕp vÒ h×nh thøc, vÒ néi dung, vÒ vÞ thÕ, vµ vÒ cÊu tróc héi tho¹i ®Ó viÖc giao tiÕp ®îc tiÕp tôc diÔn ra theo híng ®· ®Þnh. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ trong giao tiÕp ph¶i cã sù thèng nhÊt vÒ ng«n ng÷ ®îc dïng, vÒ phong c¸ch nãi, vÒ ng÷ ®iÖu, vÒ c¸c vÊn ®Ò ®îc ®a ra héi tho¹i. §ång thêi ph¶i x¸c ®Þnh ®óng vÞ thÕ giao tiÕp cña tõng ngêi vµ ph¶i ®¶m b¶o sù lu©n phiªn lît lêi ®Ó tr¸nh sù giÉm ®¹p lît lêi cña nhau. Ch¼ng h¹n, vÒ cÊu tróc héi tho¹i cã sù tho¶ thuËn (th¬ng lîng) vÒ viÖc më ®Çu cã thÓ lµ nh÷ng c©u chµo hái, nh÷ng lêi x· giao ®Ó thiÕt lËp quan hÖ giao tiÕp. VÝ dô 1: - Chó g¸c ë ®©y µ? - Cô cho ch¸u xem giÊy tê ¹! - B¸c ®©y mµ. - B¸c còng ph¶i cã giÊy mµ! Cã giÊy míi ®îc vµo mµ! {TV2, tËp 2, tr113} ViÖc kÕt thóc cã thÓ lµ lêi c¶m ¬n, lêi xin lçi, lêi t¹m biÖt, lêi høa hÑn hoÆc khuyªn r¨n… VÝ dô 2:- Chµo cËu bÐ. Tªn cËu lµ g× nhØ? - Ch¸u tªn lµ Ngoan - CËu cã c¸i tªn míi ®Ñp lµm sao! - C¶m ¬n c©y. [TV2, tËp 2,tr 96] VÝ dô 3: - Tha cô, chóng ch¸u cã thÓ gióp g× cô kh«ng µ? - C¶m ¬n c¸c ch¸u. Nhng c¸c ch¸u kh«ng gióp «ng ®îc ®©u. {TV2, tËp 1, tr 62} 1.1.4.2. Quy t¾c lu©n phiªn lît lêi Quy t¾c nµy ®ßi hái nh÷ng ngêi tham gia giao tiÕp ph¶i cã sù chó ý ®Õn viÖc trao lêi, ®¸p lêi còng nh viÖc nhêng lêi, tiÕp lêi trong qu¸ tr×nh héi tho¹i. Ch¼ng h¹n, khi cã hai ngêi tham gia giao tiÕp th× khi ngêi nµy nãi, ngêi kia ph¶i biÕt nhêng lêi, ph¶i biÕt dõng l¹i ®Ó l¾ng nghe vµ ph¶i nhËn biÕt ®îc dÊu hiÖu kÕt thóc (nh ng÷ ®iÖu, hoÆc sù cã mÆt cña c¸c tõ kiÓu nh: nhÐ, nhí, µ, ®Êy, h¶, ph¶i kh«ng, qu¸,...) ®Ó s½n sµng tiÕp lêi lµm cho cuéc héi tho¹i diÔn ra liÒn m¹ch. Mçi lÇn A nãi hay B nãi ®îc coi lµ mét lît lêi. VÝ dô: A: BÐ con ®i ®©u sím thÕ ? 15 B: §ãn thÇy mo vÒ cóng cho mÑ èm. {TV3, tËp 1, tr112} Trong sù lu©n phiªn lît lêi nµy nh÷ng cÆp kÕ cËn lµ lâi cña cuéc héi tho¹i. CÆp lît lêi kÕ cËn lµ nh÷ng cÆp cã sù hoµ phèi chÆt chÏ víi nhau. VÝ dô:- Con vÏ g× ®Êy? - Con ngùa ®Êy, mÑ ¹! Hay: - Tªn em lµ g×? - Tªn em lµ Lan. Hai cÆp lît lêi trªn lµ hai cÆp kÕ cËn. Nhng nh÷ng lît lêi díi ®©y kh«ng ph¶i lµ mét cÆp kÕ cËn: VÝ dô: - Bè ch¸u ®· vÒ cha? - Bè ch¸u ®i lóc 8 giê s¸ng råi. ViÖc chØ ®Þnh vµ ph©n phèi lît lêi sÏ kh«ng ®Æt ra ®èi víi nh÷ng cuéc song tho¹i mÆt ®èi mÆt. ë nh÷ng cuéc ®èi tho¹i nµy th«ng thêng ngêi ®ang nãi, nãi xong th× ngêi nãi sau sÏ tiÕp lêi. Nh vËy, muèn cho cuéc héi tho¹i cã kÕt qu¶ tèt th× ph¶i vËn hµnh quy t¾c lu©n phiªn lît lêi. 1.1.4.3. Quy t¾c liªn kÕt héi tho¹i Trong héi tho¹i, nÕu gi÷a c¸c lêi cña nh©n vËt héi tho¹i kh«ng cã liªn kÕt th× cuéc héi tho¹i sÏ kh«ng xÈy ra. Sù liªn kÕt héi tho¹i nµy ®îc thÓ hiÖn ë c¶ néi dung lÉn h×nh thøc héi tho¹i. - VÒ néi dung, c¸c lît lêi ph¶i thèng nhÊt vÒ ®Ò tµi, nghÜa lµ cïng híng tíi mét néi dung hiÖn thùc nhÊt ®Þnh. SÏ kh«ng cã sù liªn kÕt héi tho¹i vÒ mÆt néi dung nÕu mçi ngêi tham dù giao tiÕp nãi tíi mét ®Ò tµi kh¸c nhau. Ngoµi ra, c¸c lît lêi cÇn ph¶i cã sù thèng nhÊt vµ liªn kÕt chÆt chÏ víi nhau vÒ lËp luËn. Bëi lËp luËn t¹o thµnh c¸i m¹ch liªn tôc vÒ néi dung. VÝ dô: A: KhoÎ kh«ng? B: Kháe, c¶m ¬n! Hµnh vi hái th¨m cña A ®ßi hái lêi ®¸p cña B. Gi÷a hµnh vi ng«n ng÷ cña A vµ B cã sù liªn kÕt víi nhau vÒ nghi thøc giao tiÕp. - VÒ h×nh thøc, c¸c lît lêi còng cÇn cã nh÷ng dÊu hiÖu cô thÓ. ViÖc dïng c¸c phÐp thÕ, phÐp lÆp, phÐp nèi… chÝnh lµ nh÷ng dÊu hiÖu liªn kÕt héi tho¹i vÒ h×nh thøc. VÝ dô: - Sao vÒ sím thÕ? - Sím g× mµ sím. ChÝn giê råi cßn g×? Sù liªn kÕt héi tho¹i nµy kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i diÔn ra trong suèt cuéc tho¹i. Cã thÓ viÖc liªn kÕt ®ã chØ diÔn ra trong mét m¶ng ®Ò tµi nµo ®ã, nÕu nh cuéc tho¹i ®ã ®Ò cËp tíi nhiÒu ®Ò tµi kh¸c nhau. 16 1.1.4.4. Quy t¾c t«n träng thÓ diÖn cña nhau Quy t¾c t«n träng thÓ diÖn cña nhau lµ quy t¾c buéc ngêi tham dù giao tiÕp ph¶i gi÷ thÓ diÖn cho nhau. Tøc lµ, khi giao tiÕp, ngêi nãi kh«ng chØ ph¶i nãi nh thÕ nµo ®Ó gi÷ thÓ diÖn cho m×nh mµ cßn ph¶i nãi sao ®Ó gi÷ thÓ diÖn cho ngêi nghe. V× thÕ, khi héi tho¹i cÇn ph¶i biÕt lùa chän nh÷ng lêi nãi sao cho phï hîp. Muèn vËy, khi nãi nªn sö dông c¸c biÖn ph¸p tu tõ nh: nãi gi¶m, nãi vßng... ®Ó tr¸nh nh÷ng xóc ph¹m ®Õn thÓ diÖn cña ngêi nghe còng nh cè g¾ng g×n gi÷ thÓ diÖn cña chÝnh m×nh. VÝ dô: - CËu lµm ¬n ®ãng gióp cöa l¹i ®îc kh«ng? Hay - Xin lçi nhÐ, xö sù cña b¹n cha ph¶i lµ th«ng minh cho l¾m. Cã thÓ dïng c¸c phÐp phñ ®Þnh lÞch sù ®Ó nh¾c nhë mét viÖc lµm cha ®óng cña mét ngêi nµo ®ã . VÝ dô: C¸ch xö sù võa råi cña cËu kh«ng ph¶i lµ th«ng minh cho l¾m! Hay dïng c¸ch nãi gi¶m khi chóng ta chª bai hoÆc nhê v¶ ai nh: - Canh ngon l¾m, chØ c¸i h¬i mÆn mét chót th«i. - Cho tí mîn c¸i bót cña cËu mét lóc nhÐ! Trong héi tho¹i nguyªn t¾c nµy cßn ®ßi hái chóng ta ®õng x©m ph¹m l·nh ®Þa héi tho¹i cña ngêi kh¸c, ®õng tr¶ lêi thay, ®õng nãi hít, ®õng cíp lêi, giµnh phÇn nãi cña ngêi kh¸c. [12, tr 292] VÝ dô: ë x· héi ¸ §«ng, hái vÒ ®êi t, tuæi t¸c lµ ®îc phÐp, lµ tá ra quan t©m tíi ngêi ®îc hái. Tr¸i l¹i, ë x· héi ph¬ng T©y th× ®Ò tµi ®ã l¹i bÞ xem lµ kh«ng lÞch sù, lµ "dÝ mòi" vµo ®êi t ngêi kh¸c. 1.1.4.5. Quy t¾c khiªm tèn Quy t¾c nµy ®ßi hái ngêi nãi kh«ng nªn nãi vÒ m×nh qu¸ nhiÒu. §Æc biÖt ngêi nãi cµng kh«ng nªn tù khen, tù ®Ò cao hay t¸n d¬ng b¶n th©n m×nh. §iÒu nµy khiÕn ngêi nghe khã chÞu. H·y nãi vÒ m×nh Ýt th«i, h·y h¹ m×nh ®i mét chót th× hiÖu qu¶ giao tiÕp sÏ t¨ng lªn. §©y lµ ®iÒu chó ý khi héi tho¹i. VÝ dô: M×nh ch¬i cÇu l«ng kh«ng giái ®©u, nhng chóng ta thö ®¸nh vµi hiÖp cã ®îc kh«ng? Hay: - Bµi to¸n nµy khã qu¸, b¹n cã thÓ gi¶ng gióp m×nh ®îc kh«ng? 1.1.4.6. Quy t¾c céng t¸c ChØ cã ngêi nãi kh«ng cã ngêi nghe hoÆc ngîc l¹i chØ cã ngêi nghe kh«ng cã ngêi nãi th× kh«ng thµnh héi tho¹i. Khi cã c¶ hai råi th× hä ph¶i cã sù céng t¸c víi nhau th× héi tho¹i míi diÔn ra ®îc. 17 V× thÕ khi nãi, ngêi nãi ph¶i nãi nh÷ng th«ng tin ®óng víi ®Ých ®Æt ra, kh«ng nãi nh÷ng ®iÒu g× kh«ng ®óng hoÆc cha ch¾c ch¾n, cha ®ñ b»ng chøng, tr¸nh lèi nãi tèi nghÜa, nãi mËp mê, nãi ph¶i ng¾n gän, râ rµng vµ nãi nh÷ng g× cã quan hÖ víi néi dung héi tho¹i. 1.1.4.7. Quy t¾c chi phèi quan hÖ liªn c¸ nh©n – phÐp lÞch sù Trong nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu, phÐp lÞch sù ®îc xem nh lµ mét (hay mét lo¹t chiÕn lîc) ®îc ngêi nãi dïng ®Ó hoµn thµnh mét sè môc ®Ých nh thiÕt lËp hoÆc duy tr× nh÷ng quan hÖ hµi hoµ. Cã thÓ ®Þnh nghÜa lÞch sù lµ mét ph¬ng thøc gi¶m thiÓu sù xung ®ét trong ph¸t ng«n theo ph¬ng ch©m “Lêi nãi ch¼ng m¾t tiÒn mua, lùa lêi mµ nãi cho võa lßng nhau”. Quy t¾c chi phèi quan hÖ liªn c¸ nh©n gåm c¸c quy t¾c sau: - Quy t¾c lÞch sù quy thøc lµ quy t¾c kh«ng ®îc ¸p ®Æt. Quy t¾c nµy thÝch hîp víi nh÷ng ng÷ c¶nh trong ®ã gi÷a nh÷ng ngêi tham gia t¬ng t¸c cã sù kh¸c biÖt vÒ quyÒn lùc vµ c¬ng vÞ. LÞch sù quy thøc cã tÝnh phi c¸ nh©n. V× vËy, khi héi tho¹i kh«ng ®a ra mµ còng kh«ng dß t×m quan ®iÓm riªng t, tr¸nh ®¶ ®éng ®Õn c¸i riªng cña c¸ nh©n vµ tù h¹ m×nh xuèng. §Ó thùc hiÖn quy t¾c nµy, nh÷ng ngêi tham gia héi tho¹i thêng dïng c¸c biÖn ph¸p ®i kÌm, c¸c c«ng thøc ®i kÌm dïng trong c©u cÇu khiÕn nh: Lµm ¬n, lµm phiÒn, xin lçi, c¶m phiÒn, gióp cho, hé cho... VÝ dô: Lµm phiÒn anh lÊy gióp cho t«i chiÕc cÆp! TiÕp ®Õn, dïng c¸ch b¸o tríc cho ngêi tiÕp nhËn b»ng c¸c kiÓu tiÒn dÉn nhËp. VÝ dô: Anh cã thÓ gióp t«i mét viÖc ®îc kh«ng? Hay: T«i cã thÓ hái anh ®îc kh«ng? - Quy t¾c thø hai phi quy thøc h¬n lµ quy t¾c dµnh cho ngêi ®èi tho¹i sù lùa chän. Cã nghÜa lµ, bµy tá ý kiÕn sao cho ý kiÕn hay lêi thØnh cÇu cña m×nh cã thÓ kh«ng ®îc biÕt ®Õn ®Ó kh«ng bÞ ph¶n b¸c hay bÞ tõ chèi. Muèn vËy, nh÷ng ®iÒu ngêi nãi kh¼ng ®Þnh hay thØnh cÇu ®Òu ®îc rµo ®ãn hoÆc nãi theo lèi hµm Èn. VÝ dô: - T«i cã thÓ ®äc tê b¸o mét l¸t ®îc kh«ng? - Anh cã thÓ bá gióp t«i l¸ th ®îc kh«ng? - Quy t¾c khuyÕn khÝch t×nh c¶m b¹n bÌ. Quy t¾c nµy thÝch hîp víi nh÷ng b¹n bÌ gÇn gòi hoÆc thËt sù th©n mËt víi nhau. Theo quy t¾c nµy th× ®· lµ b¹n bÌ ph¶i ch©n t×nh, th¼ng th¾n, kh«ng ph¶i rµo ®ãn, hµm Èn khi nãi chuyÖn víi nhau. VÝ dô: B¹n lÊy cho t«i c¸i Êm! §õng cã lµm nh thÕ, kh«ng hay ®©u! Tãm l¹i, nh÷ng quy t¾c héi tho¹i ®· chøng minh r»ng, héi tho¹i - sù giao 18 tiÕp b»ng ng«n ng÷ - kh«ng ph¶i lµ sù kiÖn ngÉu nhiªn, tïy tiÖn, kh«ng cã quy luËt. Nhng ®©y còng cha ph¶i lµ toµn bé nh÷ng nguyªn t¾c cã thÓ chi phèi héi tho¹i. C¸c nguyªn t¾c nµy kh¸ linh ho¹t, “mÒm dÎo” vµ dÔ dµng bÞ vi ph¹m, chuyÓn hãa tïy theo c¸c hoµn c¶nh giao tiÕp cô thÓ. Tuy vËy, nh÷ng quy t¾c ®îc nªu trªn lµ quy t¾c chÝnh nªn khi héi tho¹i chóng ta ph¶i t«n träng nh÷ng quy t¾c nµy th× héi tho¹i míi thµnh c«ng. 1.2. Hµnh vi ng«n ng÷ vµ héi tho¹i 1.2.1.Hµnh vi ng«n ng÷ Thùc chÊt ®¬n vÞ nhá nhÊt cña héi tho¹i lµ cÆp trao - ®¸p. Mçi cÆp trao ®¸p bao gåm c¸c hµnh vi ng«n ng÷. Hµnh vi ng«n ng÷ cã tÝnh chÊt ®¬n tho¹i trong cÊu tróc héi tho¹i. §ã lµ hµnh ®éng ph¸t ng«n, hµnh ®éng nãi n¨ng. §ç H÷u Ch©u viÕt: “ Khi chóng ta nãi n¨ng lµ chóng ta hµnh ®éng, chóng ta thùc hiÖn mét lo¹t hµnh ®éng ®Æc biÖt mµ ph¬ng tiÖn lµ ng«n ng÷.” [13, tr. 88] XÐt trong quan hÖ héi tho¹i, c¸c hµnh vi ng«n ng÷ cã thÓ chia thµnh hai nhãm: nh÷ng hµnh vi cã hiÖu lùc ë lêi vµ nh÷ng hµnh vi liªn hµnh vi. Nh÷ng hµnh vi cã hiÖu lùc ë lêi – tøc lµ nh÷ng hµnh vi cã hiÖu lùc thay ®æi quyÒn lùc vµ tr¸ch nhiÖm cña ngêi tham gia héi tho¹i. Theo c¸ch hiÓu cña O.Ducrot th× hµnh vi ë lêi lµ nh÷ng hµnh vi xÐt trong quan hÖ gi÷a c¸c tham tho¹i cña c¸c nh©n vËt héi tho¹i víi nhau. Khi thùc hiÖn mét hµnh vi cã hiÖu lùc ë lêi thµnh mét tham tho¹i, ngêi nãi ®· cã tr¸ch nhiÖm ®èi víi ph¸t ng«n cña anh ta vµ anh ta cã quyÒn ®ßi hái ®¸p l¹i b»ng mét hµnh vi ë lêi t¬ng øng. VÝ dô: Hái/ tr¶ lêi; cÇu khiÕn/ ®¸p øng; chµo/ chµo; khen/ c¶m ¬n… Nh÷ng hµnh vi liªn hµnh vi n»m trong quan hÖ gi÷a c¸c hµnh vi t¹o nªn mét tham tho¹i, chóng cã tÝnh chÊt ®¬n tho¹i trong khi c¸c hµnh vi ë lêi cã tÝnh chÊt ®èi tho¹i. Theo lý thuyÕt héi tho¹i th× cã c¸c lo¹i hµnh vi liªn hµnh vi nh: dÉn khëi, tiÕp tôc, nh¾c l¹i, l¸y l¹i, ng¾t lêi, cñng cè, kÕt thóc, chó thÝch, ®¸nh gݸ, gi¶i thÝch, tãm t¾t, nhÊn m¹nh, ®iÒu chØnh, biÖn minh, lËp luËn,.. Theo quan ®iÓm héi tho¹i th× c¸c hµnh vi ë lêi cÇn ®îc xem xÐt theo kh¶ n¨ng: Thø nhÊt, khëi ph¸t lÉn nhau trong héi tho¹i. Theo tiªu chÝ nµy th× c¸c hµnh vi ë lêi cã thÓ ph©n biÖt víi nhau ë vai trß dÉn nhËp hay håi ®¸p. Cã nh÷ng hµnh vi cã thÓ dïng ®Ó më ra mét cuéc tho¹i hay më ra mét ®¬n vÞ héi tho¹i (nh hµnh vi hái, hµnh vi chµo, hµnh vi t¸i hiÖn) vµ cã nh÷ng hµnh vi døt kho¸t chØ xuÊt hiÖn sau khi mét hµnh vi kh¸c cña ngêi ®èi tho¹i ®· xuÊt hiÖn (nh hµnh vi tr¶ lêi c©u hái, hµnh vi b¸c bá, hay tõ chèi, hµnh vi c¶m ¬n…) VÝ dô: - Tõ nay, c¸c em cã trèn häc ®i ch¬i n÷a kh«ng? 19 - Tha c«, kh«ng ¹, chóng em xin lçi c«. Thø hai, hµnh vi ë lêi ®îc xem xÐt trong kh¶ n¨ng t¸c ®éng ®Õn chÝnh cuéc héi tho¹i. Theo tiªu chÝ nµy, c¸c hµnh vi ë lêi ®îc xem xÐt trong vai trß phôc vô cho chÝnh tæ chøc cña héi tho¹i, cho mçi hµnh vi ë lêi t¹o nªn tæ chøc héi tho¹i ®ã, thóc ®Èy hay k×m h·m, thËm chÝ c¶n trë, thñ tiªu cuéc héi tho¹i ®ang diÔn tiÕn. Ch¼ng h¹n nh hµnh vi dÉn nhËp, ng¾t lêi, tiÕp lêi, hay hµnh vi ®a ®Èy, xin phÐp, ®¸nh dÊu, gi¶i thÝch, bæ sung, chó dÉn, trÝch dÉn, chuyÓn ý, dÉn tho¹i... Nh÷ng hµnh vi theo tiªu chÝ thø hai nµy lµ nh÷ng hµnh vi cã ®Ých, cã hiÖu lùc ®èi víi chÝnh cuéc tho¹i hay ®èi víi c¸c hµnh vi ®¬n vÞ cña héi tho¹i chø kh«ng nh»m trùc tiÕp vµo c¸c nh©n vËt tham gia héi tho¹i. VÝ dô: A - Hång cã nhµ kh«ng cËu? B - Cã, hái lµm g× thÕ? Lêi cña B cã hai hµnh vi: Cã: mang chøc n¨ng th«ng tin; Hái lµm g× thÕ? Cã chøc n¨ng ë lêi dÉn nhËp buéc B ph¶i cung cÊp th«ng tin thóc ®Èy cuéc héi tho¹i tiÕp tôc. Hay: A - HÌ nµy cËu ®i nghØ m¸t ë ®©u? B - Tí ®Þnh ®i SÇm S¬n A - SÇm S¬n, tuyÖt vêi ! (kh«ng nh»m trùc tiÕp vµo nh©n vËt tham gia héi tho¹i) Trong héi tho¹i, nh÷ng ngêi tham gia sö dông ng«n ng÷ ®Ó thuyÕt gi¶i cho nhau nghÜa cña c¸c sù kiÖn hiÖn h÷u hay tiÒm Èn v©y bäc xung quanh hä, tõ ®ã rót ra nh÷ng hÖ qu¶ cho nh÷ng hµnh ®éng ®· qua hoÆc sÏ tíi cña hä. [12,tr.146] Héi tho¹i lµ ®Þa bµn ë ®ã phÐp lÞch sù ph¸t huy t¸c dông. Theo phÐp lÞch sù, c¸c hµnh vi ë lêi l¹i cã thÓ sö dông theo hai c¸ch: trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp nh»m t«n vinh thÓ diÖn cña ngêi ®èi tho¹i. 1.2.2. Hµnh vi ë lêi trùc tiÕp lµ hµnh vi ®îc thùc hiÖn b»ng nh÷ng ph¬ng tiÖn ng«n ng÷ chuyªn dïng cho nã. VÝ dô: - Hµnh vi hái thêng ®îc thùc hiÖn mét c¸ch trùc tiÕp b»ng c©u nghi vÊn cã chøa nh÷ng ph¬ng tiÖn ng«n ng÷ chuyªn dïng nh: §¹i tõ nghi vÊn: ai, g×, nµo, ®©u,.. CÆp phô tõ nghi vÊn: cã..kh«ng, ®·...cha,.. TiÓu tõ nghi vÊn: µ, õ, ch¨ng, sao,... Quan hÖ tõ nghi vÊn: hay (trong cÊu tróc hái lùa chän) - Hµnh vi cÇu khiÕn thêng ®îc thùc hiÖn mét c¸ch trùc tiÕp b»ng c©u khiÕn cã chøa nh÷ng ph¬ng tiÖn chuyªn dïng biÓu thÞ ý nghÜa cÇu khiÕn nh: 20 Phô tõ: h·y , ®õng, chí,.. TiÓu tõ tÝnh th¸i: ®i, th«i, nµo, víi, ®· Do ®îc biÓu thÞ b»ng nh÷ng ph¬ng tiÖn ng«n ng÷ cã ý nghÜa hiÓn ng«n phï hîp nªn hµnh vi ë lêi trùc tiÕp lµ thuéc nghÜa hiÓn ng«n cña c©u nãi. 1.2.3. Hµnh vi ë lêi gi¸n tiÕp lµ hµnh vi ®îc thùc hiÖn mét c¸ch gi¸n tiÕp, th«ng qua viÖc thùc hiÖn mét hµnh vi ë lêi trùc tiÕp kh¸c. Mét hµnh vi ®îc sö dông gi¸n tiÕp lµ mét hµnh vi trong ®ã ngêi nãi thùc hiÖn mét hµnh vi ë lêi nµy nhng l¹i nh»m lµm cho ngêi nghe dùa vµo nh÷ng hiÓu biÕt ng«n ng÷ vµ ngoµi ng«n ng÷ chung cho c¶ hai ngêi, suy ra hiÖu lùc ë lêi cña mét hµnh vi kh¸c. VÝ dô: Con 1 : - MÑ ¬i, h«m nay con ®îc 10 ®iÓm to¸n. MÑ : - Nhng trêi l¹nh thÕ nµy! Con 2 : - ø, mÑ ph¶i gi÷ ®óng lêi høa c¬! Hµnh vi ë lêi trùc tiÕp cña con 1 lµ th«ng b¸o nhng gi¸n tiÕp lµ "®ßi" mÑ mua kem cho m×nh (v× mÑ ®· høa tõ tríc), lêi ®¸p trùc tiÕp cña mÑ lµ hµnh vi ®¸nh gi¸ nhng gi¸n tiÕp lµ hµnh vi tõ chèi hoÆc lµ "ho·n" viÖc thùc hiÖn ®iÒu m×nh ®· cam kÕt. Nh vËy, hµnh vi th«ng b¸o ®îc thùc hiÖn trùc tiÕp b»ng kh¶o nghiÖm nhng l¹i nh»m vµo c¸i ®Ých cÇu khiÕn. ViÖc lÜnh héi hµnh vi gi¸n tiÕp ph¶i c¨n cø vµo ng÷ c¶nh vµ ph¶i th«ng qua sù suy diÔn nªn hµnh vi gi¸n tiÕp thuéc nghÜa hµm Èn cña c©u nãi. Nh÷ng hµnh vi gi¸n tiÕp nµy chØ cã thÓ thùc hiÖn trong nh÷ng ng÷ c¶nh cô thÓ, kh¸c nhau. C¬ chÕ thùc hiÖn c¸c hµnh vi ë lêi gi¸n tiÕp lµ ë c¸c ®iÒu kiÖn sö dông cña c¸c hµnh vi ë lêi trùc tiÕp. Ch¼ng h¹n, ®èi víi trêng hîp hái cã hiÖu lùc gi¸n tiÕp lµ yªu cÇu, cÇu khiÕn nh: - Anh cã hót thuèc l¸ kh«ng? / cho t«i mét ®iÕu! Cã c¬ chÕ thùc hiÖn nh sau: NÕu chóng ta mong muèn ngêi nghe hµnh ®éng A cho 1 ®iÕu thuèc (®iÒu kiÖn ch©n thµnh) vµ chóng ta thÊy ngêi nghe héi ®ñ ®iÒu kiÖn chuÈn bÞ (cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn A - cã hót thuèc l¸) th× hái ngêi ®èi tho¹i (ngêi nghe) vÒ kh¶ n¨ng thùc hiÖn A nghÜa lµ yªu cÇu thùc hiÖn A (cho mét ®iÕu thuèc) Cã nh÷ng hµnh vi ng«n ng÷ ®îc dïng víi hiÖu lùc ë lêi gi¸n tiÕp vµ ®îc lÆp l¹i, trë thµnh mét thø quy íc, cã tÝnh chÊt lµ mét nghi thøc ng«n ng÷ trong giao tiÕp. §ã lµ nh÷ng c©u hái ®Ó chµo nh: Anh cã khoÎ kh«ng? §i ®©u ®Êy?... hay nh÷ng c©u tr¸ch mãc: VÒ ®©y lµm g× n÷a? Sao mµ vÒ sím thÕ? Sao kh«ng ®i lu«n ®i?… Hµnh vi ë lêi gi¸n tiÕp ®îc thùc hiÖn bëi c¸c biÓu thøc ng÷ vi nguyªn cÊp (biÓu thøc kh«ng cã ®éng tõ nãi n¨ng). Trong ®ã, biÓu thøc nghi vÊn cã nhiÒu kh¶ n¨ng diÔn ®¹t c¸c ®Ých giao tiÕp theo lèi gi¸n tiÕp, hµm Èn h¬n c¶. Ch¼ng h¹n: