Tài liệu Rèn luyện kĩ năng khai thác atlat địa lí việt nam cho học sinh lớp 12 trung học phổ thông

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM LÊ THỊ THUỲ LINH RÈN LUYỆN KĨ NĂNG KHAI THÁC ATLAT ĐỊA LÍ VIỆT NAM CHO HỌC SINH LỚP 12 THPT LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2017 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM LÊ THỊ THUỲ LINH RÈN LUYỆN KĨ NĂNG KHAI THÁC ATLAT ĐỊA LÍ VIỆT NAM CHO HỌC SINH LỚP 12 THPT Chuyên ngành: LL & PP dạy học bộ môn Địa lí Mã số: 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS Nguyễn Phƣơng Liên THÁI NGUYÊN - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dƣới sự hƣớng dẫn của PGS - TS Nguyễn Phƣơng Liên. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn này là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2017 Tác giả luận văn Lê Thị Thuỳ Linh i LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc đến PGS.TS. Nguyễn Phƣơng Liên - ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn. Em xin chân thành cảm ơn tập thể cán bộ, giảng viên trong tổ bộ môn Phƣơng pháp giảng dạy Địa lí, Khoa Địa lí, trƣờng ĐH Sƣ phạm Thái Nguyên, cùng tập thể cán bộ giảng viên khoa Sau đại học, Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho em trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu tại trƣờng. Xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo trong tổ bộ môn của trƣờng THPT Ngô Gia Tự, các thầy cô giáo giảng dạy môn Địa khối 12 của các trƣờng trung học phổ thông trên địa bàn Thị Xã Từ Sơn đã tạo điều kiện thuận lợi, giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài. Cảm ơn những ngƣời thân trong gia đình và bạn bè đã quan tâm giúp đỡ động viên tôi trong quá trình học tập, thực hiện và hoàn thành đề tài. Mặc dù có rất nhiều cố gắng trong quá trình nghiên cứu, song do thời gian và kinh nghiệm thực tiễn của bản thân còn hạn chế, đề tài không tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả rất mong nhận đƣợc sự đóng góp ý kiến của các thầy, cô giáo, các bạn bè đồng nghiệp và những ngƣời quan tâm đến đề tài để luận văn của tôi đƣợc hoàn chỉnh hơn. Xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 4 năm 2017 Tác giả luận văn Lê Thị Thuỳ Linh ii C Trang Trang bìa phụ .......................................................................................................... i ............................................................................................................. ii Mục lục ................................................................................................................ iii Danh mục các chữ viết tắt .................................................................................... iv Danh mục các bảng................................................................................................ v Danh mục các hình ............................................................................................... vi MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu ............................................................................................ 2 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................... 5 4. Quan điểm, phƣơng pháp nghiên cứu................................................................ 6 5. Tổng quan có chọn lọc những đóng góp của đề tài ........................................... 8 6. Cấu trúc luận văn ............................................................................................... 8 NỘI DUNG ........................................................................................................... 9 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ KĨ NĂNG KHAI THÁC ATLAT ĐỊA LÍ VIỆT NAM CỦA HỌC SINH LỚP 12 THPT ......... 9 1.1. Một số khái niệm cơ bản ................................................................................ 9 1.1.1. Phƣơng pháp dạy học, kĩ năng dạy học, các xu hƣớng đổi mới phƣơng pháp dạy học .......................................................................................................... 9 1.1.2. Phƣơng tiện dạy học .................................................................................. 16 1.1.3. Bản đồ học và bản đồ địa lí ....................................................................... 17 1.1.4. Atlat địa lí và Atlat Địa lí Việt Nam......................................................... 22 1.2. Đặc điểm cấu trúc chƣơng trình và SGK Địa lí lớp 12 ................................ 26 1.2.1. Cấu trúc chƣơng trình Địa lí 12 ................................................................. 26 1.2.2. Cấu trúc nội dung SGK Địa lí 12 .............................................................. 27 1.3. Đặc điểm tâm, sinh lí và trình độ nhận thức của học sinh lớp 12 THPT ..... 29 iii 1.3.1. Cảm giác và tri giác ................................................................................... 30 1.3.2. Trí nhớ ....................................................................................................... 30 1.3.3. Chú ý .......................................................................................................... 30 1.3.4. Tƣ duy ........................................................................................................ 30 1.3.5. Tƣởng tƣợng .............................................................................................. 31 1.3.6. Ngôn ngữ ................................................................................................... 31 1.4. Thực trạng dạy học Địa lí và sử dụng Atlat địa lí Việt Nam trong dạy học Địa lí ở các trƣờng THPT ............................................................................. 31 Tiểu kết chƣơng 1 ................................................................................................ 34 CHƢƠNG 2. RÈN LUYỆN KĨ NĂNG KHAI THÁC ATLAT ĐỊA LÍ VIỆT NAM CHO HỌC SINH LỚP 12 THPT................................................ 35 2.1. Khái quát về Atlat Địa lí Việt Nam và mối quan hệ về kiến thức giữa Atlat Địa lí Việt Nam với SGK Địa lí lớp 12 ...................................................... 35 2.2. Các nguyên tắc và qui trình sử dụng Atlat Địa lí Việt Nam ........................ 37 2.2.1. Các nguyên tắc khai thác Atlat .................................................................. 37 2.2.2. Qui trình sử dụng Atlat .............................................................................. 38 2.3. Rèn luyện kĩ năng khai thác Atlat địa lí Việt Nam cho HS lớp 12 – THPT ..... 39 2.3.1. Nội dung bài học ở SGK Địa lí 12 có sử dụng Atlat địa lí Việt Nam ....... 39 2.3.2. Phƣơng pháp rèn luyện kĩ năng khai thác Atlat địa lí Việt Nam cho HS lớp 12- THPT qua các trang Atlat ................................................................. 49 Tiểu kết chƣơng 2 ................................................................................................ 67 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .................................................... 68 3.1. Mục đích, nhiệm vụ thực nghiệm sƣ phạm .................................................. 68 3.1.1. Mục đích .................................................................................................... 68 3.1.2. Nhiệm vụ .................................................................................................. 68 3.2. Nguyên tắc thực nghiệm ............................................................................... 68 3.3. Phƣơng pháp thực nghiệm ............................................................................ 69 3.4. Tổ chức thực nghiệm .................................................................................... 69 iv 3.4.1. Bài thực nghiệm ......................................................................................... 69 3.4.2. Chọn trƣờng, lớp thực nghiệm .................................................................. 70 3.4.3. Lựa chọn giáo viên .................................................................................... 72 3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm ...................................................................... 72 3.5.1. Về hoạt động của giáo viên và học sinh .................................................... 72 3.5.2. Về thái độ của học sinh.............................................................................. 73 3.5.3. Kết quả kiểm tra kiến thức ........................................................................ 74 Tiểu kết chƣơng 3 ................................................................................................ 78 KẾT LUẬN......................................................................................................... 79 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................. 84 PHỤ LỤC ........................................................................................................... 82 v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN Chữ viết tắt STT Chữ đầy đủ 1 ĐBSH Đồng bằng sông Hồng 2 GV Giáo viên 3 HS Học sinh 4 KNDH Kĩ năng dạy học 5 KT - XH Kinh tế - xã hội 6 Nxb Nhà xuất bản 7 PPDH Phƣơng pháp dạy học 8 PTDH Phƣơng tiện dạy học 9 SGK Sách giáo khoa 10 TDMNBB & ĐBSH Trung du miền núi Bắc Bộ và Đồng bằng sông Hồng iv DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Số lƣợng kênh hình ở các bài học trong SGK Địa lí 12 cơ bản ........ 27 Bảng 2.1. Mối quan hệ về nội dung kiến thức giữa SGK Địa lí 12 với Atlat địa lí Việt Nam .................................................................................. 35 Bảng 2.2. Nội dung các bài học trong SGK có sử dụng Atlat địa lí Việt Nam ..... 39 Bảng 2.3. Tình hình sản xuất ngành nông – lâm - thuỷ sản nƣớc ta năm 2000 - 2007........................................................................................ 59 Bảng 2.4. Cơ cấu giá trị sản xuất ngành nông – lâm - thuỷ sản ........................ 60 Bảng 2.5. Sản lƣợng khai thác một số ngành công nghiệp năng lƣợng giai đoạn 2000 - 2007 ............................................................................... 60 Bảng 2.6. Công suất và vị trí phân bố của một số nhà máy sản điện ................ 62 Bảng 2.7. Tỉ trọng giá trị sản xuất của CN chế biến lƣơng thực, thực phẩm so với toàn ngành CN giai đoạn 2000 - 2007 ................................... 63 Bảng 3.1. Danh sách các bài thực nghiệm ......................................................... 70 Bảng 3.2. Danh sách học sinh tham gia thực nghiệm ........................................ 70 Bảng 3.3. D ............. 72 Bảng 3.4. Kết quả đánh giá hoạt động của thầy và trò trong giờ học ................ 73 Bảng 3.5. Khảo sát thái độ của HS ở hai lớp thực nghiệm và đối chứng khi GV đặt câu hỏi ................................................................................. 73 Bảng 3.6. Kết quả thực nghiệm ở trƣờng THPT Ngô Gia Tự - bài 16: Đặc điểm dân số và phân bố dân cƣ nƣớc ta ............................................ 74 Bảng 3.7. Kết quả thực nghiệm ở trƣờng THPT Ngô Gia Tự - ......................... 74 Bảng 3.8. Kết quả thực nghiệm ở trƣờng THPT Lí Thái Tổ - ........................... 75 Bảng 3.9. Kết quả thực nghiệm ở trƣờng THPT Lí Thái Tổ- ............................ 75 v DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Bản đồ Khí hậu ................................................................................... 50 Hình 2.2. Bản đồ Dân số .................................................................................... 55 Hình 2.3. Bản đồ Nông nghiệp chung ................................................................ 58 Hình 2.4. Bản đồ các ngành công nghiệp trọng điểm ........................................ 61 Hình 2.5. Bản đồ vùng TDMNBB & ĐBSH ..................................................... 65 Hình 3.1. Biểu đồ so sánh kết quả kiểm tra HS bài 16 - Địa lí 12 của lớp thực nghiệm và đối chứng ................................................................ 76 Hình 3.2. Biểu đồ so sánh kết quả kiểm tra HS bài 33 - Địa lí 12 của lớp thực nghiệm và đối chứng ................................................................ 77 vi MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Ngày nay, trƣớc sự phát triển nhanh nhƣ vũ bão của khoa học kỹ thuật, công nghệ hiện đại ngày càng đƣợc sử dụng trong tất cả các lĩnh vực hoạt động của con ngƣời. Môn địa lí cũng không bỏ qua cơ hội sử dụng những thành tựu ấy vào trong quá trình dạy học. Ngày càng nhiều phƣơng tiện, thiết bị kỹ thuật đƣợc sử dụng rộng rãi theo những phƣơng pháp dạy học (PPDH) thích hợp. Việc sử dụng phƣơng tiện kỹ thuật dạy học đã mang lại hiệu quả cao nhất. Mặt khác, việc đổi mới nội dung dạy học đã dẫn tới việc phải đổi mới cả PPDH, hƣớng tới việc khai thác kiến thức từ phƣơng tiện trực quan trong dạy học một cách có hiệu quả. Nghĩa là làm thế nào để sử dụng có hiệu quả, phát huy hết vai trò, ý nghĩa của phƣơng tiện trực quan trong dạy học nói chung và đối với phân môn địa lý nói riêng. Một trong những phƣơng tiện dạy học (PTDH) hiện nay đƣợc giáo viên (GV) và học sinh (HS) đón nhận và sử dụng rộng rãi trong chƣơng trình địa lí 12 chính là Atlat địa lí Việt Nam. Atlat địa lí Việt Nam đƣợc coi là “tài liệu” duy nhất mà HS đƣợc sử dụng ở nhiều kỳ thi. Atlat địa lí Việt Nam đƣợc xây dựng dựa trên chƣơng trình địa lý Việt Nam để diễn giải các vấn đề địa lý đi từ cái chung đến cái riêng, từ tự nhiên đến kinh tế -xã hội (KT – XH), từ tổng thể đến các bộ phận. Vì vậy, Atlat vừa là nguồn cung cấp kiến thức, thông tin tổng hợp; là phƣơng tiện để học tập, rèn luyện các kỹ năng cũng nhƣ hỗ trợ rất lớn trong các kỳ thi môn Địa lý. HS muốn đạt kết quả cao trong các bài kiểm tra và bài thi địa lí, cần biết cách khai thác sử dụng có hiệu quả Atlat địa lí Việt Nam. HS phải biết ghi nhớ kiến thức địa lí thông qua Atlat và từ Atlat địa lí Việt Nam kết hợp với các kiến thức đã học để rút ra đƣợc các sự kiện, các hiện tƣợng và quá trình địa lí; trình bày và giải thích các hiện tƣợng địa lí trong mối quan hệ tác động qua lại biện chứng, làm rõ đƣợc những vấn đề mà đề thi yêu cầu. Thực tế cho thấy một số HS chƣa biết khai thác Atlat đúng cách nên mặc dù đƣợc sử dụng Atlat trong khi làm bài thi nhƣng vẫn còn bỏ sót nhiều dữ liệu 1 liên quan đến câu hỏi cần trả lời có trong các trang Atlat. Chính vì vậy, dù trong các kì thi Bộ GD&ĐT quy định đƣợc sử dụng Atlat nhƣng chỉ có số ít HS phát huy tối đa đƣợc tác dụng của nguồn “tài liệu” quý giá này. Từ những lí do trên, tác giả chọn đề tài nghiên cứu: “Rèn luyện kĩ năng khai thác Atlat Địa lí Việt Nam cho học sinh lớp 12 THPT”. 2. Lịch sử nghiên cứu Trong thời gian qua nhiều nhà khoa học đã có những công trình nghiên cứu nhằm đáp ứng nhu cầu nâng cao chất lƣợng dạy học môn Địa lí thông qua việc sử dụng bản đồ và Atlat địa lí Việt Nam. 2.1. Trên thế giới Trong nhiều năm, với tƣ cách là “ngôn ngữ thứ hai của địa lí”, vai trò của bản đồ đã đƣợc các nhà địa lí đánh giá cao trong công tác nghiên cứu và giảng dạy địa lí. Nhiều công trình khoa học cũng đã nghiên cứu việc dùng bản đồ trong giảng dạy và học tập địa lí ở nhà trƣờng phổ thông. Giáo sƣ V.P.Buđanốp với cuốn “Bản đồ trong việc giảng dạy địa lí” đã nhấn mạnh đến ý nghĩa của bản đồ trong việc giảng dạy địa lí và nhu cầu phải hƣớng dẫn học sinh hiểu biết bản đồ để học tập địa lí. Giáo sƣ A.A.Booczôp tác giả cuốn “Các hoạt động địa lí”, cũng đã đề cập đến vai trò của bản đồ trong việc giảng dạy địa lí. Ông cho rằng cơ sở của việc học tập địa lí phải là thiên nhiên và bản đồ, cho nên một trong những mục đích cơ bản của việc học tập địa lí phải là kĩ năng đọc bản đồ và kĩ năng dựa vào bản đồ để tìm ra những kiến thức địa lí. Giáo sƣ N.N.Baranxki tác giả cuốn “Phương pháp giảng dạy địa lí kinh tế” đã đề cao vai trò của bản đồ trong nghiên cứu và giảng dạy địa lí: “Bản đồ là anfa và ômêga của địa lí”; “Bản đồ là ngôn ngữ thứ hai của địa lí”. Ngoài ra, những công trình nghiên cứu của các tác giả khác có liên quan đến vấn đề này cũng đã đƣợc nhắc đến trong các giáo trình phƣơng pháp giảng 2 dạy địa lí đã xuất bản ở Liên Xô trƣớc đây. Mỗi tác giả đều có cách nhìn nhận và giải quyết vấn đề sử dụng bản đồ ở các mức độ khác nhau. Có tác giả đi sâu vào cách dùng bản đồ trong giảng dạy địa lí, có tác giả lại thiên về việc hƣớng dẫn HS hiểu và đọc bản đồ để học địa lí; nhƣng nhìn chung, các tác giả đều đề cập đến một số vấn đề chủ yếu sau: - Vai trò của bản đồ trong giảng dạy và học tập địa lí. - Mục đích của việc dùng bản đồ trong giảng dạy địa lí là phải giúp HS hiểu, đọc và biết vận dụng bản đồ. - Các tác giả đã ít nhiều đề cập đến việc dạy học sinh hiểu và đọc bản đồ ở mức độ khái quát nhất. Nhìn chung, các tác giả mới đề cập đến một vài khía cạnh của việc dùng bản đồ trong dạy học địa lí và hƣớng dẫn HS giải quyết một vài bài tập cụ thể có liên quan đến bản đồ. 2.2. Ở Việt Nam Vấn đề PPDH địa lí cũng đƣợc nhiều nhà khoa học quan tâm. Trong đó phải kể đến công trình “Lí luận dạy học Địa lí” của Nguyễn Dƣợc chỉ ra các phƣơng pháp sử dụng bản đồ trong dạy học địa lí ở trƣờng phổ thông. Cuốn “Phương pháp dạy học địa lí theo hướng tích cực” của các tác giả Đặng văn Đức và Nguyễn Thu Hằng đã đƣa ra các cách hƣớng dẫn cụ thể cho HS để khai thác kiến thức từ bản đồ. Tác giả Lâm Quang Dốc với cuốn “Giáo trình bản đồ học đại cương”, 2003 đã bổ sung, nâng cao nhiều cơ sở lí luận và kiến thức hiện đại của bản đồ học nhƣ: Lí luận về phƣơng pháp bản đồ - phƣơng pháp nghiên cứu cơ bản của bản đồ học, về ngôn ngữ bản đồ, khái quát hóa những đặc trƣng cơ bản của bản đồ địa lí. Đặc biệt hai chƣơng thành lập bản đồ và sử dụng bản đồ mang tính ứng dụng, không chỉ nâng cao các kiến thức lí luận mà đƣợc trình bày rất sâu sắc, cụ thể các phƣơng pháp. Nhƣ vậy, bản đồ địa lí nói chung và Atlat địa lí Việt Nam nói riêng có vai trò quan trọng đối với quá trình dạy học đặc biệt là ở lớp 12, các GV đều 3 quan tâm đến vấn đề hƣớng dẫn HS cách sử dụng Atlat để đạt kết quả cao. Thực tế, đã có nhiều tác giả nghiên cứu về cách sử dụng và khai thác Atlat trong dạy và học Địa lí, trong đó phải kể đến các công trình sau: Cuốn “Hướng dẫn sử dụng bản đồ, lược đồ trong sách giáo khoa địa lý ở trường phổ thông” của Lâm Quang Dốc (2006) đƣa ra những hƣớng dẫn cụ thể cho GV phƣơng pháp sử dụng bản đồ, lƣợc đồ trong sách giáo khoa địa lí trung học cơ sở theo hƣớng dạy học tích cực, cụ thể nhƣ các kiến thức về đối tƣợng, hiện tƣợng và các lãnh thổ địa lí... giúp HS tự rèn luyện kĩ năng địa lí, bản đồ. Công trình “Hướng dẫn sử dụng Atlat địa lí Việt Nam theo hướng dạy học tích cực: Dùng cho giáo viên dạy học môn Địa lí; sinh viên ngành Địa lí; Học sinh ôn thi tốt nghiệp THPT, …” của Lâm Quang Dốc, Đỗ Ngọc Tiến, Nguyễn Việt Tiến, Lã Thị Loan (2011), nxb đại học sƣ phạm đã hệ thống kiến thức bản đồ trong Atlat Địa lí Việt Nam, phƣơng pháp thành lập và sử dụng bản đồ nhƣ là phƣơng pháp dạy - học tích cực. Rèn luyện các kĩ năng sử dụng bản đồ nói chung và phƣơng pháp sử dụng bản đồ cụ thể. Giới thiệu một số đề thi quốc gia có sử dụng Atlat Địa lí Việt Nam. Công trình “Hướng dẫn học và khai thác Atlat địa lí Việt Nam: Dành cho: Học địa lí lớp 8, lớp 9, lớp 12...” của Lê Thông, Nguyễn Minh Tuệ, Vũ Đình Hoà đã đƣa ra một số vấn đề chung về kiến thức và kỹ năng khai thác Atlat địa lí Việt Nam. Hƣớng dẫn học và khai thác Atlat địa lí Việt Nam, cùng một số câu hỏi liên quan tới Atlat địa lí Việt Nam trong các đề thi tốt nghiệp phổ thông trung học và đề thi học sinh giỏi quốc gia. Công trình “Sử dụng bản đồ giáo khoa treo tường và lược đồ trong dạy học địa lí ở trường trung học phổ thông” của các tác giả Tô Anh Tuấn, Nguyễn Phƣơng Liên, Đỗ Văn Hảo (2012) đã giới thiệu PPDH tích cực và thực trạng dạy học địa lí bậc trung học phổ thông khu vực trung du, miền núi Bắc bộ. Hệ thống các lƣợc đồ, bản đồ giáo khoa treo tƣờng, kiến thức địa lí, kiến thức bản 4 đồ ở bậc THPT. Thiết kế, sử dụng bản đồ giáo khoa treo tƣờng và các lƣợc đồ trong dạy - học địa lí bậc THPT. Ngoài ra, nhiều công trình nghiên cứu khác cũng đƣợc công bố nhằm giúp GV hƣớng dẫn HS cách khai thác kiến thức từ Atlat một cách có hiệu quả nhƣ: Công trình nghiên cứu “Hướng dẫn sử dụng tập bản đồ địa lí tự nhiên đại cương” của Lê Huỳnh, Nguyễn Thị Hồng Loan (2014); “Vấn đề khai thác kiến thức trong Atlat Địa lý Việt Nam phục vụ giảng dạy và học tập ở lớp 12” của Lã Thị Loan, Nguyễn Việt Tiến, Lâm Quang Dốc, ... Những công trình nghiên cứu trên đã tổng kết những kinh nghiệm chung có ý nghĩa quan trọng cả về lí luận và thực tiễn góp phần vào việc nâng cao phƣơng pháp sử dụng bản đồ trong học tập, nghiên cứu và dạy học Địa lí nói chung. 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lí luận về bản đồ, Atlat Địa lí và chƣơng trình Địa lí lớp 12, đề tài tập trung nghiên cứu nội dung và phƣơng pháp rèn luyện cho HS kĩ năng khai thác Atlat Địa lí Việt Nam. Qua đó giúp GV và HS sử dụng hiệu quả các trang Atlat Địa lí Việt Nam trong quá trình dạy học Địa lí lớp 12. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan các tài liệu nghiên cứu liên quan để làm căn cứ thực hiện luận văn - Nghiên cứu đặc điểm chƣơng trình, sách giáo khoa (SGK) Địa lí 12; đặc điểm HS lớp 12; thực trạng sử dụng Atlat trong quá trình dạy học Địa lí. - Tìm hiểu thực tế học tập của HS trên cơ sở tài liệu Atlat thông qua quá trình giảng dạy trên lớp, HS tự học tập và nghiên cứu ở nhà; qua kiểm tra đánh giá kết quả các kì thi. - Đƣa ra các phƣơng pháp sử dụng Atlat có hiệu quả một cách hệ thống các nội dung cơ bản ở từng trang Atlat. 5 - Hƣớng dẫn khai thác các trang Atlat trong cuốn Atlat Địa lí Việt Nam. - Thực nghiệm sƣ phạm để kiểm chứng kết quả nghiên cứu. 4. Quan điểm, phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Quan điểm nghiên cứu - Quan điểm thực tiễn: Việc vận dụng quan điểm này khi nghiên cứu rất quan trọng. Việc sử dụng Atlat Địa lí Việt Nam tạo điều kiện thuận lợi cho HS có thể sử dụng, phân tích các dạng bản đồ khác nhau phục vụ nhu cầu, mục đích nghiên cứu trong thực tiễn. - Quan điểm hệ thống: Yêu cầu quan trọng nhất của quan điểm này là khi nghiên cứu các vấn đề cụ thể về địa lí tự nhiên và địa lí KT - XH cần phải đặt nó trong vị trí tƣơng quan với các yếu tố khác trong hệ thống phân vị ở cấp cao hơn và cấp thấp hơn. Vì vậy, khi nghiên cứu một vấn đề nào đó, ngƣời học phải vận dụng linh hoạt và kết hợp nhiều trang trong cuốn Atlat Địa lí Việt Nam để khai thác tối đa nội dung cần tìm. 4.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp bản đồ: Phƣơng pháp bản đồ là một bộ phận quan trọng của khoa học bản đồ và là phƣơng pháp nghiên cứu đặc trƣng của Bản đồ học và Địa lý học. Cơ sở phƣơng pháp luận của phƣơng pháp bản đồ là nguyên tắc cơ bản của lí luận nhận thức: "Từ trực quan sinh động đến tƣ duy trừu tƣợng và từ tƣ duy trừu tƣợng đến thực tiễn". Phƣơng pháp bản đồ tổ chức hoạt động học tập, rèn luyện phƣơng pháp tự học, gây hứng thú và kích thích học tập của HS. - Phương pháp thu thập tài liệu: Sƣu tầm các tài liệu từ các ấn phẩm về PPDH, phƣơng pháp hƣớng dẫn khai thác Atlat Địa lí Việt Nam ; … Kết quả thu thập đƣợc là cơ sở ban đầu cho việc đánh giá tổng hợp. - Phương pháp thống kê và xử lý số liệu, tài liệu: Tài liệu, số liệu thu thập đƣợc từ nhiều nguồn, ở nhiều dạng khác nhau. Do đó phải sắp xếp, xử lý số 6 liệu, hệ thống hóa tài liệu theo yêu cầu của luận văn nhằm đảm bảo tính logic và khoa học. - Phương pháp điều tra khảo sát: Phƣơng pháp khảo sát điều tra là một phƣơng pháp đặc thù của việc dạy học địa lí. Vì rằng đối tƣợng nghiên cứu của địa lí học là các thể tổng hợp tự nhiên hoặc KT - XH theo lãnh thổ. Muốn cho HS hiểu đƣợc các thành phần và các mối quan hệ của các thành phần trong các thể tổng hợp tự nhiên hoặc KT- XH thì GV phải hƣớng dẫn các em nghiên cứu trên một lãnh thổ cụ thể - địa phƣơng nơi các em đang sinh sống và học tập. Phƣơng pháp này là nhằm khảo sát điều tra các thành phần của môi trƣờng tự nhiên, môi trƣờng KT - XH ở địa phƣơng. Vì vậy phƣơng pháp điều tra phải đƣợc tiến hành dƣới sự hƣớng dẫn của GV. - Phương pháp thống kê toán học: Bao gồm thống kê và xử lí kết quả điều tra thực tế, thống kê và xử lí kết quả thực nghiệm. Để kết quả nghiên cứu chính xác và đảm bảo độ tin cậy cao, việc sử dụng phƣơng pháp toán học trong nghiên cứu là cần thiết. Toán thống kê nhƣ một công cụ xử lí các tài liệu đã thu thập đƣợc từ các phƣơng pháp nghiên cứu khác nhau nhƣ: điều tra, thực nghiệm nhằm làm tăng tính chính xác, khách quan của kết quả nghiên cứu. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Phƣơng pháp này nhằm đánh giá kết quả một cách khách quan đề tài nghiên cứu, nhằm xác định tính khả thi của đề tài. Từ đó đề xuất những ý kiến đối với việc áp dụng một số phƣơng pháp sử dụng có hiệu quả Atlat Địa lí Việt Nam trong dạy học Địa lí 12. - Phương pháp phỏng vấn: Qua trao đổi trực tiếp với các đối tƣợng HS và GV, tác giả sẽ có những đánh giá mang tính khách quan về hiệu quả của phƣơng pháp hƣớng dẫn HS khai thác Atlat Địa lí Việt Nam trong giảng dạy đối với HS lớp 12. Từ đó đƣa ra những biện pháp phù hợp để nâng cao chất lƣợng dạy học giúp các em có những kĩ năng cần thiết để khai thác nội dung bài học. 7 5. Tổng quan có chọn lọc những đóng góp của đề tài - Khái quát cơ sở lí luận và thực tiễn của việc sử dụng Atlat địa lí Việt nam trong giảng dạy địa lí 12. - Đƣa ra quy trình sử dụng bản đồ giáo khoa nói chung và Atlat địa lí Việt Nam nói riêng hỗ trợ giảng dạy địa lí 12. - Thực nghiệm sƣ phạm ở một số trƣờng THPT địa bàn tỉnh Bắc Ninh để minh chứng tính khả thi và cấp thiết của luận văn. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn có 3 chƣơng: Chương 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn về kĩ năng khai thác Atlat địa lí Việt Nam của học sinh lớp 12 THPT Chương 2. Rèn luyện kĩ năng khai thác Atlat địa lí Việt Nam cho học sinh lớp 12 THPT Chương 3. Thực nghiệm sư phạm 8 NỘI DUNG CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ KĨ NĂNG KHAI THÁC ATLAT ĐỊA LÍ VIỆT NAM CỦA HỌC SINH LỚP 12 THPT 1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1. Phương pháp dạy học, kĩ năng dạy học, các xu hướng đổi mới phương pháp dạy học 1.1.1.1. Phương pháp dạy học Thuật ngữ phƣơng pháp trong tiếng Hy Lạp là “Méthodos có nghĩa là con đường, cách thức hoạt động nhằm đạt được mục đích nhất định. Vì vậy, phương pháp là hệ thống những hành động tự giác, tuần tự nhằm đạt được những kết quả phù hợp với mục đích đã định” [11]. Trong PPDH, chủ thể tác động - GV và đối tƣợng tác động của họ là HS. HS lại là chủ thể tác động của mình vào nội dung dạy học. Vì vậy, GV phải nắm vững những quy luật khách quan chi phối tác động của mình vào HS và nội dung dạy học để đƣa ra những phƣơng pháp tác động phù hợp. HS là đối tƣợng tác động của GV, đồng thời là chủ thể, là nhân cách mà hoạt động của họ phụ thuộc vào hứng thú, nhu cầu, ý chí của họ. Nếu GV không gây cho HS có mục đích tƣơng ứng với mục đích của mình thì không diễn ra hoạt động dạy cũng nhƣ hoạt động học và phƣơng pháp tác động không đạt đƣợc kết quả mong muốn. PPDH là cách thức hành động có trình tự, phối hợp tƣơng tác với nhau giữa GV và HS nhằm đạt đƣợc mục đích dạy học. Nói cách khác, “PPDH là hệ thống những hành động có chủ đích theo một trình tự nhất định của GV nhằm tổ chức hoạt động nhận thức và hoạt động thực hành của HS nhằm đảm bảo cho họ lĩnh hội nội dung dạy học và chính như vậy mà đạt được mục đích dạy học” [20]. PPDH bao gồm phƣơng pháp dạy và phƣơng pháp học với sự tƣơng tác lẫn nhau, trong đó phƣơng pháp dạy đóng vai trò chủ đạo, còn phƣơng pháp 9 học có tính chất độc lập tƣơng đối, chịu sự chi phối của phƣơng pháp dạy, song nó cũng ảnh hƣởng trở lại phƣơng pháp dạy. PPDH là tổ hợp những biện pháp với tƣ cách là những thành phần cấu trúc của nó nhƣng việc phân chia này cũng chỉ có tính chất tƣơng đối. Nhƣ vậy, có rất nhiều cách định nghĩa khác nhau về PPDH. Tuy nhiên, việc định nghĩa PPDH dựa trên những dấu hiệu đặc trƣng sau: - Nó phản ánh sự vận động của quá trình nhận thức của HS nhằm đạt đƣợc mục đích đề ra, phản ánh sự vận động của nội dung đã đƣợc nhà trƣờng quy định, cách trao đổi thông tin giữa thầy và trò. - Phản ánh cách thức điều khiển hoạt động nhận thức, kích thích và xây dựng động cơ, tổ chức hoạt động nhận thức và kiểm tra, đánh giá kết quả hoạt động. - Phƣơng pháp, mục tiêu và nội dung học tập luôn có mối quan hệ với nhau, qui định lẫn nhau. 1.1.1.2. Kỹ năng dạy học Kỹ năng là khả năng của con ngƣời thực hiện một cách có hiệu quả một công việc nào đó để đạt đƣợc mục đích đã xác định bằng cách lựa chọn và áp dụng những cách thức hành động phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh và phƣơng tiện nhất định. Kỹ năng dạy học (KNDH) là khả năng của ngƣời dạy thực hiện một cách có kết quả các hoạt động/công việc của mình để đạt đƣợc mục đích dạy học đã xác định bằng cách lựa chọn và áp dụng những cách thức hành động phù hợp với ngƣời học, điều kiện, hoàn cảnh và phƣơng tiện nhất định. KNDH có những đặc trƣng sau: - KNDH là tổ hợp các hành động giảng dạy đã đƣợc ngƣời dạy nắm vững, nó biểu hiện mặt kỹ thuật của hành động giảng dạy và mặt năng lực giảng dạy của mỗi ngƣời dạy. Có KNDH nghĩa là có năng lực giảng dạy ở một mức độ nào đó. 10