Tài liệu Tác động của tiếp xúc đa thị trường lên cạnh tranh, rủi ro tín dụng và hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại việt nam

i BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP.HỒ CHÍ MINH HỒ THỊ NGỌC TUYỀN TÁC ĐỘNG CỦA TIẾP XÚC ĐA THỊ TRƯỜNG LÊN CẠNH TRANH, RỦI RO TÍN DỤNG VÀ HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2020 ii BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP.HỒ CHÍ MINH HỒ THỊ NGỌC TUYỀN TÁC ĐỘNG CỦA TIẾP XÚC ĐA THỊ TRƯỜNG LÊN CẠNH TRANH, RỦI RO TÍN DỤNG VÀ HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG Chuyên ngành: Tài chính - Ngân hàng Mã số: 9.34.02.01 Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Chí Đức TS. Đào Lê Kiều Oanh TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2019 iii LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan rằng luận án “Tác động của tiếp xúc đa thị trường lên cạnh tranh, rủi ro tín dụng và hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam” là bài nghiên cứu của chính tôi dưới sự hướng dẫn của Ts. Nguyễn Chí Đức và Ts. Đào Lê Kiều Oanh. Không có sản phẩm/nghiên cứu nào của người khác được sử dụng trong nghiên cứu này mà không được trích dẫn theo đúng quy định. Tp. Hồ Chí Minh, ngày … tháng 4 năm 2020 Người cam đoan Hồ Thị Ngọc Tuyền iv LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi trân trọng gửi lời cảm ơn đến Quý thầy cô của trường Đại học Ngân hàng đã trang bị cho tôi nhiều kiến thức quý báu trong thời gian học tập tại đây. Tôi trân trọng gửi lời cảm ơn đến Ts. Nguyễn Chí Đức và Ts. Đào Lê Kiều Oanh đã giúp tôi tiếp cận hướng nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu và hướng dẫn tôi hoàn thành luận án này. Tôi xin gửi lời cảm ơn đến Khoa Sau Đại Học, chị Vũ Thị Thu Hà – Quản lý lớp NCS19 đã tạo mọi điều kiện thuận lợi trong quá trình nghiên cứu của tôi. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn gia đình và bạn bè, đồng nghiệp đã hỗ trợ tôi trong quá trình học tập cũng như trong thời gian thực hiện luận án. Tp. Hồ Chí Minh, ngày … tháng 04 năm 2020 Hồ Thị Ngọc Tuyền v TÓM TẮT Luận án được thực hiện nhằm mục tiêu phân tích tác động của tiếp xúc đa thị trường lên cạnh tranh, rủi ro tín dụng và hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam cùng với các yếu tố có liên quan đến các ngân hàng thương mại. Nghiên cứu được tiến hành trong giai đoạn từ 2008 – 2017 với phương pháp định lượng gồm các bước phân tích như sau: (i) Đo lường tác động của tiếp xúc đa thị trường và các yếu tố liên quan tác động đến cạnh tranh của các ngân hàng thương mại thông qua chỉ số LERNER. (ii) Đánh giá và đo lường mức độ tác động của tiếp xúc đa thị trường đến rủi ro tín dụng của các ngân hàng thương mại Việt Nam thông qua chỉ số NPL, MMC1 (iii) Đo lường tác động tiếp xúc đa thị trường đến hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam, thông qua chỉ số tiếp xúc đa thị trường MMC1, MMC2 đến hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại được đo lường bằng lợi nhuận điều chỉnh rủi ro (RAROA). (iv) Áp dụng phương pháp GMM cho dữ liệu bảng không cân bằng, phân tích tác động của tiếp xúc đa thị trường, cạnh tranh và rủi ro tín dụng, đến hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam. Kết quả nghiên cứu cho thấy tiếp xúc đa thị trường có tác động đến cạnh tranh, rủi ro tín dụng và hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam; Thông qua MMC1 và MMC2 cho thấy sự hiện diện ngày càng tăng của các ngân hàng ở các khu vực khác nhau đã gây ra sự sụt giảm chung về thị phần và hiệu quả hoạt động của ngân hàng. vi . MỤC LỤC MỤC LỤC..................................................................................................................... vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT..................................................................x DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH.................................................................. x DANH MỤC BẢNG, HÌNH......................................................................................... xi CHƯƠNG 1: PHẦN MỞ ĐẦU......................................................................................1 1. Sự cần thiết của đề tài............................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu.............................................................................................. 4 3. Câu hỏi nghiên cứu................................................................................................ 4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu......................................................................... 5 5. Phương pháp nghiên cứu....................................................................................... 5 6. Đóng góp của đề tài............................................................................................... 6 7. Quy trình nghiên cứu............................................................................................. 6 8. Kết cấu nghiên cứu................................................................................................ 8 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN VỀ RỦI RO TÍN DỤNG, CẠNH TRANH, TIẾP XÚC ĐA THỊ TRƯỜNG ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI.................................................. 9 2.1. Các khái niệm về rủi ro, rủi ro tín dụng, cạnh tranh và hiệu quả hoạt động........ 9 2.1.1. Rủi ro và Rủi ro tín dụng...................................................................................9 2.1.2. Cạnh tranh và tiếp xúc đa thị trường...............................................................10 2.1.2.1. Cạnh tranh..................................................................................................... 10 2.1.2.2. Tiếp xúc đa thị trường...................................................................................11 2.1.3. Hiệu quả và hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại................... 12 2.1.3.1. Hiệu quả........................................................................................................ 12 2.1.3.2. Hiệu quả hoạt động của các NHTM............................................................. 13 2.1.3.3. Các phương pháp đánh giá hiệu quả hoạt động của ngân hàng thương mại14 2.2. Các lý thuyết có liên quan đến cạnh tranh, rủi ro và hiệu quả hoạt động...........14 2.2.1. Giả thuyết Cấu trúc- Thực hiện - Hiệu quả (SCP)..........................................14 2.2.1.1. Khái niệm...................................................................................................... 14 2.2.1.2. Tác động........................................................................................................ 15 vii 2.2.2. Giả thuyết cuộc sống yên tĩnh (Quiet Life -QL).............................................16 2.2.2.1. Khái niệm...................................................................................................... 16 2.2.2.2. Tác động........................................................................................................ 16 2.2.3. Giả thuyết nhượng bộ lẫn nhau....................................................................... 17 2.2.3.1. Khái niệm...................................................................................................... 17 2.2.3.2. Tác động........................................................................................................ 17 2.2.4. Lý thuyết về tác động của cạnh tranh đến rủi ro của các NHTM...................18 2.2.4.1. Khái niệm...................................................................................................... 18 2.2.4.2. Tác động........................................................................................................ 18 2.2.5. Lý thuyết về đa dạng hóa................................................................................ 19 2.2.5.1. Khái niệm...................................................................................................... 19 2.2.5.2. Tác động........................................................................................................ 19 2.2.6. Lý thuyết Lý thuyết quá lớn để sụp đổ “Too-big-to-fail”.............................. 20 2.2.6.1. Khái niệm...................................................................................................... 20 2.2.6.2. Tác động........................................................................................................ 21 2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến cạnh tranh, RRTD và hiệu quả hoạt động của NHTM22 2.3.1. Nhân tố chủ quan.............................................................................................22 2.3.2. Nhân tố khách quan......................................................................................... 26 2.4. Các nghiên cứu có liên quan về tác động của RRTD, TXĐTT đến HQHĐ của các NHTM.................................................................................................................... 28 2.4.1. Các nghiên cứu liên quan đến rủi ro tín dụng.................................................29 2.4.1.1. Các nghiên cứu về ảnh hưởng của quy mô đến rủi ro tín dụng ngân hàng....29 2.4.1.2. Các nghiên cứu về ảnh hưởng của đa dạng hóa đến rủi ro ngân hàng........... 30 2.4.1.3. Các nghiên cứu về ảnh hưởng của tập trung doanh thu đến rủi ro ngân hàng33 2.4.1.4. Các nghiên cứu về ảnh hưởng của vốn ngân hàng đến rủi ro ngân hàng.......34 2.4.2. Các nghiên cứu về cạnh tranh và tiếp xúc đa thị trường................................ 35 2.4.3. Các nghiên cứu về hiệu quả hoạt động, cạnh tranh và rủi ro......................... 40 2.5. Các phương pháp đo lường cạnh tranh, tiếp xúc đa thị trường, RRTD và HQHĐ56 2.5.1. Phương pháp đo lường cạnh tranh.................................................................. 56 2.5.2. Phương pháp đo lường tiếp xúc đa thị trường................................................ 58 2.5.3. Phương pháp đo lường rủi ro tín dụng............................................................ 60 2.5.4. Phương pháp đo lường hiệu quả hoạt động.................................................... 62 viii 2.6. Khoảng trống nghiên cứu.................................................................................... 64 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2............................................................................................. 69 CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU......................................................... 70 3.1. Mô hình đo lường TXĐTT, cạnh tranh, RRTD và HQHĐ của các NHTM.......70 3.1.1. Nghiên cứu của Delis (2002).......................................................................... 70 3.1.2. Mô hình nghiên cứu của Coccorese và Pellecchia (2009)..............................71 3.1.3. Nghiên cứu của Coccorese và Pellecchia (2013)............................................72 3.1.4. Nghiên cứu của Degl’Innocenti và cộng sự (2014)........................................74 3.1.6. Mô hình của Bana Abuzayed và ctg (2018)....................................................77 3.2. Lựa chọn mô hình nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu (MH1)........................78 3.2.1. Mô hình nghiên cứu đối với mục tiêu nghiên cứu 1.......................................78 3.2.1.1. Mô hình nghiên cứu...................................................................................... 78 3.2.1.2. Xác định biến số trong nghiên cứu............................................................... 79 3.2.2. Mô hình nghiên cứu đối với mục tiêu nghiên cứu 2 (MH2).......................... 82 3.3.2.1. Mô hình nghiên cứu...................................................................................... 82 3.2.1.1. Xác định các biến số trong nghiên cứu.........................................................82 3.2.3. Mô hình nghiên cứu đối với mục tiêu nghiên cứu 3 (MH3).......................... 86 3.2.2.1. Mô hình nghiên cứu...................................................................................... 86 3.2.2.2. Xác định các biến số trong nghiên cứu.........................................................86 3.2.4. So sánh với các mô hình nghiên cứu trước.....................................................92 3.3. Phương pháp nghiên cứu..................................................................................... 93 3.3.1. Dữ liệu nghiên cứu.......................................................................................... 93 3.3.2. Phương pháp xử lý và phân tích dữ liệu......................................................... 93 3.3.3. Xử lý dữ liệu nghiên cứu.................................................................................93 3.3.4. Phương pháp ước lượng hồi quy.....................................................................93 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3............................................................................................. 96 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN.................................... 97 4.1 Kết quả thống kê mô tả........................................................................................ 97 4.2 Kết quả đo lường TXĐTT tác động đến cạnh tranh (MH1)............................. 106 4.2.1. Kết quả kiểm tra đa cộng tuyến.....................................................................106 4.2.2. Kết quả ước lượng mô hình hồi quy MH1....................................................107 ix 4.3 Kết quả đo lường TXĐTT tác động đến RRTD (MH2)................................... 110 4.3.1. Kiểm tra đa cộng tuyến mô hình................................................................... 110 4.3.2. Kết quả ước lượng mô hình MH2................................................................. 110 4.4 Kết quả đo lường tác động TXĐTT đến HQHĐ (MH3).................................. 113 4.4.1. Kết quả phân tích tương quan và kiểm tra đa cộng tuyến............................ 113 4.4.2. Kết quả ước lượng mô hình MH3................................................................. 114 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4......................................................................................... 118 CHƯƠNG 5 : KẾT LUẬN VÀ CÁC KHUYẾN NGHỊ........................................... 119 5.1. Kết luận.............................................................................................................. 119 5.2. Một số hàm ý chính sách................................................................................... 121 5.2.1. Đối với nhà quản trị ngân hàng.....................................................................121 5.2.2. Đối với các cơ quan quản lý nhà nước về ngân hàng................................... 127 5.3. Giới hạn và hướng nghiên cứu tiếp theo........................................................... 129 KẾT LUẬN CHƯƠNG 5......................................................................................... 130 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC x DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT TỪ VIẾT TẮT HQHĐ CỤM TỪ TIẾNG VIỆT Hiệu quả hoạt động RRTD Rủi ro tín dụng MH Mô hình NHTM Ngân hàng thương mại NHTM VN Ngân hàng thương mại Việt Nam TXĐTT Tiếp xúc đa thị trường DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH CHỮ VIẾT TẮT TÊN ĐẦY ĐỦ BẰNG TIẾNG VIỆT TÊN ĐẦY ĐỦ BẰNG TIẾNG ANH CAR Hệ số an toàn vốn Capital adequacy ratio CDO Nợ thế chấp Colateralized Debt Obligation GCC Các Tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất Phương pháp ước lượng moment tổng quát Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế Giả thuyết cuộc sống yên tĩnh Gulf Cooperation Council GMM OECD QL NEIO General Method of Moments Organization for Economic Cooperation and Development Quiet Life NIM Tổ chức công nghiệp thực The New Empirical Industrial nghiệm mới Organisation Tỷ lệ thu nhập lãi cận biên Net interest margin SCP Mô hình cấu trúc truyền thống Structure – ConductPerformance xi DANH MỤC BẢNG, HÌNH Bảng 2.1: Tóm tắt các nghiên cứu về liên quan giữa cạnh tranh, rủi ro và HQHĐ. 46 Bảng 3.1: Bảng tóm tắt tính toán các biến số nghiên cứu tại mô hình MH1........... 75 Bảng 3.2: Bảng tóm tắt tính toán các biến số nghiên cứu tại mô hình MH2........... 78 Bảng 3.3: Bảng tóm tắt tính toán các biến số nghiên cứu tại mô hình MH3........... 81 Bảng 4.1: Bảng thống kê mô tả các biến trong nghiên cứu...................................... 87 Bảng 4.2: Kết quả kiểm tra đa cộng tuyến MH1...................................................... 96 Bảng 4.3: Kết quả hồi quy của mô hình MH1.......................................................... 96 Bảng 4.4: Kết quả kiểm tra đa cộng tuyến MH2...................................................... 99 Bảng 4.5: Kết quả hồi quy của mô hình MH2.......................................................... 99 Bảng 4.6: Kết quả kiểm tra đa cộng tuyến mô hình MH3-A (sử dụng MMC1)....102 Bảng 4.7: Kết quả kiểm tra tự đa cộng tuyến mô hình MH3-A (sử dụng MMC2) 102 Bảng 4.8: Kết quả hồi qui mô hình MH3-A (sử dụng MMC1)..............................103 Bảng 4.9: Kết quả hồi qui mô hình MH3-A (sử dụng MMC2)..............................103 Bảng 4.10: Bảng tổng hợp kết quả nghiên cứu của MH3........................................ 104 Hình 4.1: RAROA của các NHTMVN...................................................................... 88 Hình 4.2 Tỷ lệ nợ xấu/Tổng cho vay của các NHTMVN.......................................... 89 1 CHƯƠNG 1: PHẦN MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của đề tài Sự gia tăng của toàn cầu hóa cùng với nhu cầu về vốn ngày càng tăng thúc đẩy sự cạnh tranh của ngành ngân hàng ngày càng khốc liệt. Do đó đã khiến hầu hết các ngân hàng phải nỗ lực để tăng lợi nhuận, điều này đã tạo thêm bất ổn tài chính trong hoạt động kinh tế toàn cầu, đồng nghĩa với các ngân hàng phải đối phó với các điều kiện vất vả trong nỗ lực tăng lợi nhuận, mở rộng mạng lưới và cơ sở khách hàng của họ để tồn tại, và đây cũng là lĩnh vực thu hút nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu bởi vì tầm quan trọng và tính thời sự của lĩnh vực nghiên cứu này. Thứ nhất, tác động của cạnh tranh ngân hàng đối với rủi ro về tài chính luôn là vấn đề tranh luận cả về mặt học thuật và chính sách, đặc biệt là vấn đề rủi ro tín dụng. Bởi lẽ, RRTD luôn có khả năng xảy ra, nó có tác động tiêu cực không chỉ trực tiếp lên chính ngân hàng đó mà còn ảnh hưởng lây lan nhanh chóng lên cả thị trường vốn và thị trường tiền tệ (Nhung và ctg, 2017). Nghiêm trọng hơn, nếu một ngân hàng sụp đổ sẽ dẫn đến tác động dây chuyền làm cho hệ thống ngân hàng sụp đổ, gây bất ổn đến quốc gia, nhất là trong giai đoạn hiện nay. Sự quan tâm về các vấn đề RRTD ngày càng tăng sau khi khủng hoảng tài chính toàn cầu với phạm vi lan tỏa nhanh chóng cùng với những tổn thất lớn. Ước tính tổn thất ở Trung Quốc năm 1999 tương đương 47.4% GDP, hay tổn thất của khủng hoảng tài chính ở Indonesia năm 1997 tương đương 50-55% GDP1. Và sự phá sản năm 2008 của Lehman Brothers - ngân hàng đầu tư thành lập năm 1844 - là một trong năm định chế tài chính cho vay lớn nhất nước Mỹ. Tất cả những diễn biến này xuất phát từ một công cụ tài chính phái sinh với tên gọi CDO (Colateralized Debt Obligation) - nợ thế chấp. Từ công cụ này, "bong bóng" bất động sản và các khoản vay dưới chuẩn đã bùng nổ, không thể kiểm soát chỉ trong bốn năm, từ 2002 - 2006. Đây có thể xem là cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu “đắt đỏ” với 10.000 tỷ USD bị cuốn trôi, 30 triệu người mất việc, 50 triệu người quay lại chuẩn dưới nghèo là cái 1 Chương 7 “Các thị trường tài chính mới nổi “, Giáo trình Giảng dạy kinh tế Fulbright 2 giá phải trả cho cuộc khủng hoảng 20082. Qua thực tế cho thấy, việc kiểm soát và ngăn ngừa rủi ro nhất là RRTD chính là yếu tố quan trọng góp phần vào sự phát triển bền vững của các NHTM. Thứ hai, việc đẩy mạnh mở rộng hợp tác kinh tế, hội nhập với thế giới đã tạo ra nhiều cơ hội nhưng cũng tồn tại nhiều thách thức, và HQHĐ trở thành một tiêu chí quan trọng để đánh giá sự phát triển nền tài chính của Việt Nam trong điều kiện hiện nay. Việc duy trì HQHĐ của ngân hàng đóng một vai trò quan trọng trong việc duy trì sự ổn định của toàn bộ hệ thống tài chính và điều đó đã thu hút nhiều nghiên cứu về vấn đề này cũng như nghiên cứu các yếu tố gây ra hiện tượng này. (Beaver và ctg.,, 2012; Cumming và ctg.,, 2012; Gao và Zhang, 2015; Buchner và ctg.,, 2016; Hui và ctg.,, 2016). Theo lý thuyết cạnh tranh kinh tế, cạnh tranh góp phần làm giảm lợi nhuận thị trường trong dài hạn (Berger và ctg.,, 2000; Goddard và ctg.,, 2011). Nói cách khác, cạnh tranh có thể làm giảm tất cả lợi nhuận quá mức bằng cách thu hút những ngân hàng mới tham gia bằng cách cải thiện hoặc rời khỏi thị trường ngân hàng. Do đó, cạnh tranh có thể trực tiếp làm giảm HQHĐ. Tuy nhiên, các nghiên cứu kế toán đã cho thấy việc duy trì HQHĐ là kết quả của quản lý thu nhập (Pope và Wang, 2005; Chen, 2010; Dechow và ctg.,, 2010; Skinner và Soltes, 2011; Healy và ctg.,, 2014). Một số nghiên cứu đã cố gắng dung hòa sự khác biệt giữa các lý thuyết nhằm giải thích động lực chính của duy trì HQHĐ của các ngân hàng. Cụ thể, như một cơ chế quản lý có hiệu quả, cạnh tranh có thể làm giảm chi phí quản lý thông qua đánh giá sai việc tăng chi phí (Graham và ctg.,, 2005; Dechow, Ge và Schrand, 2010; Buchner, Mohamed và Schwienbacher, 2016; Jiang và ctg.,, 2016; Burks và ctg.,, 2018). Do đó, HQHĐ là kết quả của việc quản lý thu nhập giảm do cạnh tranh gia tăng. Thứ ba, có thể nói có nhiều nghiên cứu đánh giá các yếu tố tác động đến rủi ro ngân hàng, chẳng hạn: Williams (2016) và Lee và Hsieh (2013) nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro của các ngân hàng ở phạm vi Châu Á (trong mẫu nghiên cứu không có Việt Nam); Williams (2016) nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến biến động thu nhập của các ngân hàng Indonesia; Haq và Heaney (2012) nghiên cứu các 2 http://tapchitaichinh.vn/tai-chinh-quoc-te/nhan-dinh-du-bao/cuoc-khung-hoang-kinh-te-toan-cau-va-nhungcanh-bao-143927.html 3 yếu tố ảnh hưởng đến rủi ro ngân hàng cho các nước trong khu vực Châu Âu (Degl’Innocenti (2014), Hauswald và Marquez (2006), Boyd và De Nicolo (2005), Martinez-Miera và Repullo (2010) và Hakenes và Schnabel (2011)). Nghiên cứu của Claessens và Laeven (2003) cho thấy tác động tích cực của TXĐTT đối với việc nâng cao hiệu quả, chất lượng dịch vụ, đổi mới và cạnh tranh quốc tế. Chính vì những tác động tích cực của TXĐTT đã thuyết phục chính phủ của nhiều nước phát triển và đang phát triển đưa ra những cải cách trong lĩnh vực tài chính nhằm thúc đẩy cạnh tranh nhiều hơn. Hiện nay, nghiên cứu về các nhân tố tác động đến rủi ro và RRTD của các NHTM tại Việt Nam không ít, tuy nhiên, các nghiên cứu này chỉ tập trung vào khía cạnh ảnh hưởng của RRTD đến HQHĐ hoặc thu nhập ngoài lãi của ngân hàng (Cành và Vinh, 2015; Hoàng và Huân, 2016), hoặc một số đề tài nghiên cứu về cạnh tranh như các nghiên cứu của Trung (2010), Vinh (2015), Vinh và Tiên (2017). Gần đây có nghiên cứu của Tuyền (2018) nghiên cứu về tác động của cạnh tranh tới sự ổn định tài chính của các ngân hàng thương mại Việt Nam. Có thể thấy hiện nay tại Việt Nam, chưa có nhiều nghiên cứu về cạnh tranh đặc biệt là TXĐTT đến cạnh tranh, RRTD của NHTM Việt Nam được thực hiện. Còn các nghiên cứu về HQHĐ ngân hàng cũng đã được thực hiện, tuy nhiên các nghiên cứu này chỉ tập trung vào khía cạnh ảnh hưởng của đa dạng hóa thu nhập đến cạnh tranh hoặc hiệu quả hoạt động của ngân hàng, không phải nghiên cứu về tiếp xúc đa thị trường, cụ thể là các nghiên cứu của Vinh (2015), Vinh và Mai (2015), Hậu và Quỳnh (2016), Hiền và Hạt (2016), Hoàng và Huân (2016), Hoa và Oanh (2018). Bối cảnh nghiên cứu ở trong nước và nước ngoài về cạnh tranh, RRTD và HQHĐ đã đặt ra hai vấn đề cần xem xét: + Một là, kết quả nghiên cứu chưa đồng nhất sẽ nảy sinh nhiều tranh luận khác nhau, và tồn tại những hạn chế hay khoảng trống nghiên cứu mà các tác giả trước chưa xem xét tới. + Hai là, ở trong nước các nghiên cứu về TXĐTT chưa nhiều, cụ thể là các nghiên cứu TXĐTT đến cạnh tranh, RRTD và HQHĐ nên chưa thể hình thành được cơ sở tham khảo cho các nhà hoạch định chính sách để có định hướng xây dựng phát 4 triển ngành ngân hàng trong nước phát triển ổn định và bền vững theo thực tế hiện nay là các ngân hàng cùng cạnh tranh với nhau trong cùng một địa bàn. Do đó, việc nghiên cứu tác động của TXĐTT lên cạnh tranh, RRTD và HQHĐ của các NHTM cùng các yếu tố có liên quan tác động đến HQHĐ của ngân hàng là vấn đề hết sức quan trọng và cần thiết với các NHTMVN trong giai đoạn hiện nay. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu tổng quát của luận án là: Nghiên cứu tác động của TXĐTT lên cạnh tranh, RRTD và HQHĐ của các NHTM Việt Nam. Trong đó, các mục tiêu cụ thể của luận án là như sau: Thứ nhất, luận án đo lường mức độ tác động của TXĐTT đến cạnh tranh của các NHTM Việt Nam. Thứ hai, luận án đo lường mức độ tác động của TXĐTT đến RRTD của các NHTM Việt Nam. Thứ ba, đo lường tác động TXĐTT đến HQHĐ của các NHTM Việt Nam. Thứ tư, đề xuất các giải pháp, kiến nghị cho nhà quản trị ngân hàng và nhà hoạch định chính sách trong việc nâng cao HQHĐ của các NHTM, tạo sự ổn định cho hoạt động của các ngân hàng trong bối cảnh cạnh tranh và rủi ro ngày càng gia tăng hiện nay của các NHTM VN. 3. Câu hỏi nghiên cứu Để làm rõ những mục tiêu nghiên cứu đặt ra ở trên, nghiên cứu sẽ tập trung trả lời các câu hỏi sau: Thứ nhất: Mức độ tác động và chiều hướng tác động của TXĐTT đến cạnh tranh của các NHTM như thế nào? Thứ hai: Mức độ tác động và chiều hướng tác động của TXĐTT và các yếu tố liên quan tác động đến RRTD của các NHTM ra sao? Thứ ba: Yếu tố TXĐTT và các yếu tố nào có tác động đến HQHĐ của các NHTM Việt Nam? Chiều hướng và mức độ tác động của TXĐTT và các yếu tố liên quan tác động đến HQHĐ của các NHTM Việt Nam như thế nào? Thứ tư: Các giải pháp nhằm góp phần nâng cao sự ổn định cho hoạt động của các NHTM trong bối cảnh TXĐTT, cạnh tranh và rủi ro ngày càng gia tăng hiện nay của các NHTM VN? 5 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Nghiên cứu tác động của TXĐTT lên cạnh tranh, RRTD, HQHĐ cùng một số các yếu tố kiểm soát khác như Qui mô ngân hàng (SIZE), Vốn CSH/Tổng Tài sản (CAP), Tổng cho vay/Tổng tài sản (TLTA), Tổng tiền gửi/tổng tài sản (DEPOTA); Thu nhập ngoài lãi/tổng thu nhập (DIV), Tổng chi phí hoạt động/Tổng tài sản (OETA) đến HQHĐ của các NHTM VN. Phạm vi nghiên cứu: Gồm các NHTM trong giai đoạn 2008-2017 tại Việt Nam. Nghiên cứu loại trừ các ngân hàng có cơ chế riêng, đặc thù như ngân hàng chính sách xã hội Việt Nam, ngân hàng hợp tác xã, các quỹ tín dụng, các ngân hàng có 100% vốn nước ngoài và các ngân hàng liên doanh. Dữ liệu nghiên cứu: Dữ liệu trong nghiên cứu được thu thập thông qua các BCTC và báo cáo thường niên của các NHTM, World Bank (dữ liệu vĩ mô) và đối chiếu với Thomson Reuters để kiểm tra độ chính xác của các dữ liệu. 5. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện các mục tiêu đề tài, tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu định lượng. Luận án này sử dụng phương pháp ước lượng GMM đối với cả 3 mục tiêu nghiên cứu, việc sử dụng ước lượng GMM được coi là ước lượng ưu việt để xử lý hiện tượng tự tương quan của các biến. Từ việc tổng hợp cơ sở lý luận về mối quan hệ giữa các yếu tố cạnh tranh, rủi ro và HQHĐ ngân hàng nghiên cứu tiến hành phân tích các số liệu thống kê của các NHTMVN về RRTD, mức cạnh tranh, HQHĐ của các ngân hàng. Việc sử dụng phân tích này cho phép phát hiện và nhận dạng các tác động của RRTD, cạnh tranh đặc biệt là TXĐTT tác động đến HQHĐ của các NHTM Việt Nam. Nghiên cứu thực nghiệm thực hiện các phân tích thống kê mô tả, đánh giá và phân tích ma trận hệ số tương quan giữa các biến trong mô hình với ứng dụng Stata 12.0 để xử lý số liệu. 6 6. Đóng góp của đề tài Nghiên cứu về tác động của TXĐTT lên cạnh tranh, RRTD và HQHĐ của các NHTMVN trong bối cảnh các NHTMVN cùng hoạt động trên cùng một địa bàn (tiếp xúc đa thị trường) rất có giá trị về mặt lý thuyết và thực tiễn. Cụ thể luận án đã đạt được những kết quả và có những đóng góp mới như sau: Về mặt khoa học, nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ thêm mối quan hệ về TXĐTT trong lĩnh vực ngân hàng mà hiện tại chưa có nhiều nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề này, ít nhất là tại Việt Nam. Kết quả nghiên cứu cũng có thể sử dụng cho các nghiên cứu sau này không những ở phần cập nhật cơ sở lý thuyết mà còn có thể so sánh kết quả thu được. Bên cạnh đó, đây là một nghiên cứu với mục đích kiểm nghiệm lại các kết quả nghiên cứu trước đây, đồng thời từ những tồn tại mà mở ra các hướng tiếp theo cho các nghiên cứu sau này. Theo khảo sát của NCS, rất ít các nghiên cứu về TXĐTT ở các nước đang phát triển, chỉ có nghiên cứu của Coccorese và Pechellia, (2009, 2013) và Degl’Innocenti và cộng sự (2014) là nghiên cứu ở các nước phát triển. Về khía cạnh thực tiễn, đây sẽ là cơ sở tham khảo nghiêm túc hỗ trợ các nhà quản lý các NHTM đưa ra những quyết định linh động, hợp lý theo tình hình biến động của thị trường trong quá trình cạnh tranh gay gắt hiện nay. Hơn nữa, TXĐTT là khía cạnh mới của cạnh tranh, giúp bổ sung thêm hiểu biết về việc các ngân hàng có nhiều chi nhánh và có tiếp xúc với nhau thì cạnh tranh trong ngân hàng tăng hay giảm, hiệu quả và rủi ro tín dụng tăng hay giảm, đặc biệt là trong thời buổi hội nhập. Hoạt động của ngân hàng bao trùm lên toàn bộ tất cả các hoạt động kinh tế xã hội gắn liền với sự vận động của toàn bộ nền kinh tế, vì vậy ngân hàng là công cụ điều tiết hữu hiệu cho nền kinh tế cũng như một số lĩnh vực phi kinh tế ngân hàng, góp phần điều tiết vĩ mô nền kinh tế thông qua hệ thống NHTM của các cấp quản lý. Do đó, các kết quả của nghiên cứu này cũng sẽ gợi ý các chính sách về vấn đề nổi bật hiện nay là TXĐTT tại các NHTM VN. 7. Quy trình nghiên cứu 7 TÁC ĐỘNG CỦA TIẾP XÚC ĐA THỊ TRƯỜNG LÊN CẠNH TRANH, RỦI RO TÍN DỤNG VÀ HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM Mục tiêu 1: Đo lường mức độ tác động của TXĐTT đến cạnh tranh của các NHTM Việt Nam Mục tiêu 2: Đo lường mức độ tác động của TXĐTT đến RRTD của các NHTM Việt Nam Mục tiêu 3: Đo lường tác động TXĐTT đến HQHĐ của các NHTM Việt Nam Mục tiêu 4: Đề xuất các giải pháp, kiến nghị cho nhà quản trị ngân hàng, nhà hoạch định chính sách trong việc nâng cao HQHĐ của NHTM - CƠ SỞ LÝ THUYẾT Giả thuyết cấu trúc-thực hiện-hiệu quả (SCP); Giả thuyết cuộc sống yên tĩnh (QL); Lý thuyết về đa dạng hóa; Lý thuyết quá lớn để sụp đổ; Giả thuyết “nhượng bộ lẫn nhau” (mutual forbearance); Lý thuyết về tác động của cạnh tranh đến rủi ro của các NHTM Các khái niệm (tiếp xúc đa thị trường, cạnh tranh, rủi ro tín dụng, hiệu quả hoạt động) Lược khảo các nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến TXĐTT, cạnh tranh, và RRTD tác động đến HQHĐ NGHIÊN CỨU ĐỊNH TÍNH - Tổng hợp các nghiên cứu và cơ sở lý luận về mối quan hệ giữa TXĐTT, cạnh tranh, RRTD và các yếu tố liên quan tác động đến HQHĐ của các NHTM Phân tích các số liệu thống kê về TXĐTT, cạnh tranh, RRTD, HQHĐ của các NHTM Việt Nam giai đoạn 2008-2017. Khoảng trống trong nghiên cứu về tác động của TXĐTT, cạnh tranh, RRTD và các yếu tố liên quan tác động đến HQHĐ của các NHTM NGHIÊN CỨU ĐỊNH LƯỢNG - Đề suất mô hình nghiên cứu Thu thập dữ liệu, bổ sung và hoàn chỉnh dữ liệu với phần mềm xử lý số liệu Stata 12.0 Sử dụng mô hình hồi quy GMM với dữ liệu bảng không cân bằng Thảo luận kết quả nghiên cứu Sơ đồ: Quy trình thực hiện nghiên cứu của luận án Kết luận và các khuyến nghị Nguồn: Tác giả tổng hợp 8 8. Kết cấu nghiên cứu Ngoài phần kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung luận án gồm 5 chương: Chương 1: Mở đầu. Chương này nêu lý do nghiên cứu, mục tiêu nghiên cứu, đối tượng, phạm vi nghiên cứu và ý nghĩa của đề tài. Chương 2: Cơ sở lý thuyết về các lý thuyết liên quan đến TXĐTT, cạnh tranh, RRTD và các yếu tố vi mô thuộc nội tại ngân hàng. Nội dung chương nêu lên tổng quan về cơ sở lý thuyết và các nghiên cứu trước tập trung vào TXĐTT, cạnh tranh, RRTD và HQHĐ của các NHTM. Trong chương này cũng trình bày các yếu tố ảnh hưởng đến RRTD, cạnh tranh và HQHĐ của các NHTM. Chương 3: Phương pháp nghiên cứu. Chương này trình bày các giả thuyết và phương pháp nghiên cứu áp dụng trong luận án, mô tả cách xác định và đo lường TXĐTT, cạnh tranh, RRTD và HQHĐ cùng các yếu tố liên quan. Trong chương này, tác giả cũng trình bày chi tiết mô hình nghiên cứu và giải thích các biến trong mô hình và dữ liệu nghiên cứu. Chương 4: Kết quả nghiên cứu và thảo luận. Chương này đưa ra các kết quả nghiên cứu đồng thời đưa ra các nhận xét trong quá trình phân tích. Chương 5: Kết luận và khuyến nghị. Chương này nêu lên các kết luận rút ra từ quá trình phân tích đồng thời đưa ra các kiến nghị đối với các đối tượng liên quan dựa trên các kết luận đã nêu. Chương 5 cũng nêu lên những hạn chế của đề tài trong quá trình nghiên cứu và đề xuất hướng nghiên cứu tiếp theo. 9 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN VỀ RỦI RO TÍN DỤNG, CẠNH TRANH, TIẾP XÚC ĐA THỊ TRƯỜNG ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI Mục tiêu chính của chương nhằm trình bày các khái niệm về rủi ro và RRTD, cạnh tranh và TXĐTT, HQHĐ; Các lý thuyết nền như giả thuyết quyền lực thị trường, cấu trúc thực hiện- hiệu quả (SCP), giải thuyết nhượng bộ lẫn nhau làm cơ sở để biện luận chiều hướng tác động của RRTD, TXĐTT và các yếu tố liên quan tác động đến HQHĐ của các NHTM. Trong chương này cũng trình bày các yếu tố ảnh hưởng đến HQHĐ và lược khảo các nghiên cứu trước có liên quan, đây cũng là cơ sở để đưa ra khoảng trống nghiên cứu của đề tài. 2.1. Các khái niệm về rủi ro, rủi ro tín dụng, cạnh tranh và hiệu quả hoạt động 2.1.1. Rủi ro và Rủi ro tín dụng Theo Kiều (2012) thì rủi ro là một sự không chắc chắn (uncertainty) hay một tình trạng bất ổn. Đặc điểm cơ bản của một ngân hàng là theo đuổi những lợi ích có thể chấp nhận được và rủi ro đo được. Theo Ủy ban Basel về giám sát ngân hàng thì các tiêu chuẩn kiểm soát rủi ro của Basel được áp dụng cho bất kỳ ngân hàng nào hoạt động trên phạm vi quốc tế, bằng cách tăng cường quản lý rủi ro trong ba lĩnh vực rủi ro chính: RRTD, rủi ro thị trường và rủi ro hoạt động. Mục tiêu chính của khuôn khổ này là củng cố hệ thống ngân hàng quốc tế sau một loạt sự suy giảm trong hoạt động tài chính và khả năng kiểm soát rủi ro tín dụng của các ngân hàng lớn giữa những năm 1970 và 1980. Cho đến nay sau Basel I (1988), Basel II và III đã được ban hành và áp dụng trong nhiều nước phát triển. Theo quy định trong Basel II, một tổ chức tài chính được gọi là đủ vốn khi hệ số đủ vốn (Capital Adequacy Ratio – CAR) đạt tối thiểu 4% đối với vốn cấp 1 và 8% đối với vốn cấp 2. RRTD xảy ra khi khách hàng không thể hoàn trả khoản vay của họ. Theo Ủy ban Basel (2004) thì RRTD là các sự kiện bất ngờ dẫn đến tổn thất về giá trị tài sản, khấu trừ lợi nhuận so với lợi nhuận kỳ vọng hoặc tạo ra các khoản chi