Tài liệu Tiểu thuyết và hồi kí tô hoài sau 1945 dưới góc nhìn thể loại

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VŨ THỊ THƢƠNG TIỂU THUYẾT VÀ HỒI KÍ TÔ HOÀI SAU 1945 DƢỚI GÓC NHÌN THỂ LOẠI LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC Hà Nội, năm 2020 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VŨ THỊ THƢƠNG TIỂU THUYẾT VÀ HỒI KÍ TÔ HOÀI SAU 1945 DƢỚI GÓC NHÌN THỂ LOẠI Ngành: Lí luận Văn học Mã số: 9 22 01 20 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: 1. PGS.TS Lý Hoài Thu 2. TS. Lê Thị Hƣơng Thủy Hà Nội, năm 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS. TS Lý Hoài Thu và TS. Lê Thị Hương Thủy cùng với sự góp ý của các nhà khoa học Các kết quả nghiên cứu của luận án là trung thực và chưa được công bố trong bất kì công trình nào. Tác giả luận án Vũ Thị Thương MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................. 7 1.1. Những công trình nghiên cứu khái quát về tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài ............................................................................................................. 7 1.2. Những công trình nghiên cứu cụ thể về tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945 ................................................................................................ 10 1.2.1. Về các tác phẩm tiểu thuyết cụ thể ............................................... 10 1.2.2. Về các tác phẩm hồi kí cụ thể ....................................................... 17 1.2.3. Những công trình nghiên cứu về sự tương tác giữa tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài .................................................................................... 20 Tiểu kết chƣơng 1 .......................................................................................... 24 Chƣơng 2: VẤN ĐỀ THỂ LOẠI VÀ DIỆN MẠO TIỂU THUYẾT, HỒI KÍ TÔ HOÀI ......................................................................................... 25 2.1. Đặc trƣng thể loại tiểu thuyết và hồi kí ................................................ 25 2.1.1. Tiểu thuyết nhìn từ một số đặc trưng thể loại ............................... 25 2.1.2. Hồi kí nhìn từ một số đặc trưng thể loại ....................................... 34 2.2. Tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài trong dòng chảy văn xuôi Việt Nam hiện đại ............................................................................................................ 40 2.2.1. Giai đoạn trước 1945 .................................................................... 40 2.2.2. Giai đoạn 1945 đến 1985 .............................................................. 43 2.2.3. Giai đoạn 1986 đến nay ................................................................ 48 2.3. Quan điểm sáng tác và sự đổi mới tƣ duy nghệ thuật của Tô Hoài .. 51 2.3.1. Những yếu tố ảnh hưởng đến quan điểm sáng tác và tư duy nghệ thuật của Tô Hoài ........................................................................... 51 2.3.2. Quan điểm sáng tác của Tô Hoài .................................................. 53 2.3.3. Sự đổi mới tư duy nghệ thuật của Tô Hoài ................................... 55 Tiểu kết chƣơng 2 .......................................................................................... 59 Chƣơng 3: ĐẶC ĐIỂM TIỂU THUYẾT VÀ HỒI KÍ TÔ HOÀI SAU 1945 TỪ GÓC NHÌN THỂ LOẠI................................................................ 60 3.1. Đặc điểm tiểu thuyết Tô Hoài sau 1945 từ góc nhìn thể loại ............. 60 3.1.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ...................................................... 60 3.1.2. Kết cấu trần thuật .......................................................................... 73 3.1.3. Giọng điệu trần thuật .................................................................... 82 3.2. Đặc điểm hồi kí Tô Hoài sau 1945 từ góc nhìn thể loại ...................... 87 3.2.1. Hình tượng tác giả......................................................................... 87 3.2.2. Nghệ thuật khắc họa chân dung nhân vật ..................................... 98 3.2.3. Giọng điệu trần thuật .................................................................. 107 Tiểu kết chƣơng 3 ........................................................................................ 113 Chƣơng 4: SỰ TƢƠNG TÁC THỂ LOẠI GIỮA TIỂU THUYẾT VÀ HỒI KÍ TÔ HOÀI SAU 1945 ..................................................................... 114 4.1. Tƣơng tác thể loại trong văn xuôi Việt Nam hiện đại và trong văn xuôi Tô Hoài sau 1945 ................................................................................. 114 4.2. Chất tiểu thuyết trong hồi kí Tô Hoài sau 1945 ................................ 120 4.2.1. Kết cấu trần thuật đa dạng .......................................................... 120 4.2.2. Trần thuật đa điểm nhìn .............................................................. 125 4.3. Chất hồi kí trong tiểu thuyết Tô Hoài sau 1945 ................................ 131 4.3.1.Tiểu thuyết hóa chất liệu đời tư ................................................... 131 4.3.2. Nghệ thuật trần thuật đậm chất hồi kí ......................................... 140 Tiểu kết chƣơng 4 ........................................................................................ 147 KẾT LUẬN .................................................................................................. 148 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ...................... 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 152 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Lịch sử văn học Việt Nam ghi dấu nhiều tên tuổi lớn, trong số đó không thể thiếu Tô Hoài - nhà văn xuất sắc của văn học Việt Nam hiện đại. Với hành trình sáng tác gần 75 năm, gia tài chữ nghĩa “đồ sộ” của ông đã mang đến nhiều cung bậc cảm xúc cho các thế hệ độc giả Việt Nam. Tô Hoài viết nhiều, viết khỏe, phong phú về số lượng và đặc sắc về chất lượng. Hai mươi tuổi, ông đã có những tác phẩm đầu tay được đăng trên Hà Nội tân văn và Tiểu thuyết thứ bảy. Trong suốt thời gian cầm bút, ông đã sáng tác trên 150 tác phẩm với nhiều thể loại gồm tiểu thuyết, truyện ngắn, truyện dài, truyện vừa, kí (bút kí, hồi kí, chân dung), kịch bản phim, tản văn, lí luận - kinh nghiệm sáng tác…cùng sự đa dạng về đề tài: thiếu nhi, đời sống chiến tranh và hòa bình, miền núi và miền xuôi. Ở lĩnh vực nào, ông cũng tạo được dấu ấn và gặt hái được thành công. Đóng góp của Tô Hoài được ghi nhận ở cả hai chặng đường trước và sau Cách mạng tháng Tám năm 1945. Đặc biệt giai đoạn sau 1945, Tô Hoài đạt được nhiều thành tựu, số lượng tác phẩm nhiều hơn, thể loại phong phú hơn. Trước 1945, Tô Hoài chủ yếu viết truyện ngắn và ông cũng sớm thử sức ở thể loại truyện dài. Đối tượng hướng đến trong sáng tác của nhà văn là thế giới loài vật, cuộc sống và con người ở vùng quê nội, ngoại thành Hà Nội với các tác phẩm: Dế Mèn phiêu lưu kí (truyện dài - 1941), Giăng thề (truyện vừa - 1942), Quê người (tiểu thuyết - 1942), O chuột (truyện ngắn - 1942), Nhà nghèo (tập truyện ngắn - 1942), Cỏ dại (hồi kí - 1944)…Sau 1945, đồng hành cùng dân tộc, Tô Hoài mở rộng phạm vi phản ánh, đi sâu vào cuộc sống của người dân các dân tộc vùng cao trong kháng chiến chống thực dân Pháp và thành công với nhiều thể loại. Một số tác phẩm tiêu biểu thời kì này là Truyện Tây Bắc (tập truyện 1953), Mười năm (tiểu thuyết - 1958), Miền Tây (tiểu thuyết - 1967), Nhật kí vùng cao (nhật kí - 1969), Tuổi trẻ Hoàng Văn Thụ (tiểu thuyết - 1971), Tự truyện (1978), Quê nhà (tiểu thuyết - 1980).…Ở thời kì Đổi mới sau 1986, Tô Hoài lại khẳng định tên tuổi của mình trên diễn đàn văn xuôi hiện đại với các tác phẩm Những gương mặt (chân dung - 1988), Cát bụi chân ai (hồi kí - 1992), 1 Chuyện cũ Hà Nội (truyện ngắn - 1998), Chiều chiều (hồi kí - 1999), Ba người khác (tiểu thuyết - 2006)…Đối với mỗi giai đoạn sáng tác, Tô Hoài đều tạo cho mình một tiếng nói, cách nhìn, phong cách và một cá tính sáng tạo riêng. Với khối lượng tác phẩm đồ sộ và sáng tác đa dạng, phong phú về thể loại, Tô Hoài đã hiện diện như một nhà văn giàu tài năng và sức sáng tạo. Trong “ngôi nhà” thể loại đó, các nhà nghiên cứu, phê bình đều nhận ra tiểu thuyết và hồi kí là những thể loại sở trường kết tinh tài năng, tâm huyết nghệ thuật của Tô Hoài và là hai bộ phận sáng tác chủ yếu trong văn nghiệp của ông. Với các tác phẩm tiêu biểu được sáng tác sau 1945: Mười năm (tiểu thuyết - 1958), Miền Tây (tiểu thuyết - 1967), Cát bụi chân ai (hồi kí - 1992), Chiều chiều (hồi kí - 1999), Ba người khác (tiểu thuyết - 2006), Tô Hoài thực sự đã trở thành cây bút viết tiểu thuyết, hồi kí độc đáo và hấp dẫn. 1.2. Một trong những hướng tiếp cận văn học mang lại hiệu quả cao và được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm là tiếp cận từ phương diện thể loại. Thể loại là dạng thức tồn tại của chỉnh thể tác phẩm văn học. Thể loại giữ vai trò quan trọng trong định hình kiểu loại sáng tác và nhận diện tác phẩm. Thể loại là yếu tố thể hiện rõ nhất đặc trưng loại hình văn học và diện mạo, đường nét, những yêu cầu, quy định bắt buộc về tổ chức, kết cấu, hình thức của một tác phẩm văn học. Qua hình thức của một thể loại, nhà văn thể hiện thái độ thẩm mĩ đối với hiện thực, bộc lộ cách cảm thụ, nhìn nhận và “giải minh” về thế giới và con người. Tiếp cận một hiện tượng văn học từ phương diện thể loại là hướng nghiên cứu có sức “vẫy gọi”, luôn chứa đựng tính mới, là cách thức nhằm tìm ra sự độc đáo trong phong cách của từng tác giả đồng thời cũng là một con đường hứa hẹn có những đóng góp nhất định. 1.3. Ở giai đoạn sau 1945 đặc biệt thời kì Đổi mới, đời sống văn học đương đại đang có sự đổi mới tư duy nghệ thuật mà tương tác thể loại là một biểu hiện theo chiều hướng đó. Tương tác thể loại vừa mang tính nội tại, tính tự thân của quá trình vận động đời sống thể loại vừa cho thấy ý thức đổi mới lối viết của chủ thể sáng tạo. Sáng tác của Tô Hoài cũng không nằm ngoài quy luật đó. Tô Hoài một mặt bám sát đặc trưng thể loại mặt khác lại có xu hướng đan xen thể loại: 2 hồi kí đậm chất tiểu thuyết, tiểu thuyết đậm chất hồi kí. Điều này tạo nên một lối viết văn xuôi, một kiểu tác giả Tô Hoài khác biệt so với các nhà văn trước và cùng thời. Điểm lại lịch sử nghiên cứu vấn đề, chúng tôi nhận thấy đã có nhiều công trình nghiên cứu về nhà văn Tô Hoài và sáng tác của ông. Nhìn chung, ở từng phương diện, các tác giả đều phát hiện được những điểm độc đáo, hấp dẫn, giá trị và đóng góp của nhà văn trong nền văn xuôi hiện đại của dân tộc. Tuy nhiên, những công trình nghiên cứu về sáng tác của Tô Hoài chưa quan tâm nhiều tới lí thuyết thể loại. Vì vậy, tìm hiểu, đánh giá một cách chỉnh thể, hệ thống tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945 dưới góc nhìn thể loại thông qua nghiên cứu đặc điểm thể loại tiểu thuyết và hồi kí, sự tương tác giữa tiểu thuyết và hồi kí là việc cần thiết, bù đắp lại những khoảng trống mà các tác giả khác chưa nghiên cứu. Từ những cơ sở trên, chúng tôi đã thực hiện đề tài Tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945 dƣới góc nhìn thể loại. Luận án hoàn thành hi vọng sẽ góp thêm một cách nhìn nhận, diễn giải, một hướng nghiên cứu chuyên biệt từ góc nhìn thể loại nhằm khẳng định giá trị, sức hấp dẫn trong tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài, giúp người đọc có cái nhìn khoa học, khách quan về những đóng góp nhiều mặt của Tô Hoài đối với sự phát triển của văn xuôi Việt Nam hiện đại. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Thực hiện đề tài Tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945 dưới góc nhìn thể loại, luận án nhằm các mục đích sau: - Làm rõ quan điểm sáng tác và sự đổi mới tư duy nghệ thuật của nhà văn Tô Hoài ở giai đoạn trước và sau 1945 đặc biệt là từ sau 1986 qua đó làm nổi bật diện mạo, sự vận động, phát triển và sự kế thừa, tiếp biến nghệ thuật viết tiểu thuyết, hồi kí ở các giai đoạn. - Xác định đặc điểm tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945 từ góc nhìn thể loại, lí giải sự tương tác thể loại giữa tiểu thuyết và hồi kí; từ đó khẳng định vị trí, đóng góp, phong cách, tài năng của nhà văn trong tiến trình vận động văn xuôi Việt Nam hiện đại. 3 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận án được triển khai với các nhiệm vụ chính sau đây: - Hệ thống hóa những công trình nghiên cứu về tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài nói chung và sau 1945 nói riêng. - Xác định đặc điểm tiểu thuyết và hồi kí, làm rõ những chặng đường sáng tác tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài, quan điểm sáng tác và sự đổi mới tư duy nghệ thuật của nhà văn. - Xác định đặc điểm của tiểu thuyết Tô Hoài sau 1945 dưới góc nhìn thể loại trên một số phương diện cơ bản: nghệ thuật xây dựng nhân vật, kết cấu trần thuật, giọng điệu trần thuật. - Xác định đặc điểm của hồi kí Tô Hoài sau 1945 dưới góc nhìn thể loại trên một số phương diện cơ bản: hình tượng tác giả, nghệ thuật khắc họa chân dung nhân vật, giọng điệu trần thuật. - Tìm hiểu sự hòa trộn, mờ nhòe ranh giới thể loại giữa tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945, nghiên cứu những dấu hiệu và hiệu quả nghệ thuật của sự tương tác thể loại. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945 dưới góc nhìn thể loại. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Khảo sát một số tiểu thuyết và hồi kí tiêu biểu của Tô Hoài sau 1945: Mười năm (tiểu thuyết - 1958), Miền Tây (tiểu thuyết - 1967), Cát bụi chân ai (hồi kí - 1992); Chiều chiều (hồi kí - 1999); Ba người khác (tiểu thuyết - 2006). Trong quá trình nghiên cứu, một số tác phẩm của nhà văn Tô Hoài và các nhà văn khác sẽ được tham chiếu để so sánh. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu của luận án Để thực hiện luận án, chúng tôi sử dụng kết hợp một số phương pháp nghiên cứu cơ bản sau: 4 4.1. Phương pháp tiểu sử: từ những yếu tố về tiểu sử tác giả sẽ đi sâu vào mối liên hệ giữa tác giả và tác phẩm để lí giải những đặc điểm cơ bản của tiểu thuyết và hồi kí, sự tương tác giữa tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945. 4.2. Phương pháp tiếp cận thi pháp học: vận dụng thi pháp học để phân tích các tác phẩm cụ thể qua đó rút ra những đặc điểm cơ bản của tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945. 4.3. Phương pháp nghiên cứu liên ngành: nhằm phân tích, lí giải sự tác động qua lại giữa các yếu tố văn hóa và văn học, thời đại, lịch sử, xã hội đến quan điểm sáng tác và tư duy nghệ thuật của nhà văn. 4.4. Phương pháp so sánh: nhằm rút ra những điểm tương đồng và khác biệt của tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài ở các giai đoạn sáng tác trên các chiều đồng đại và lịch đại, sự độc đáo và tương hợp trong phong cách sáng tác với các tác giả cùng thời. 4.5. Phương pháp hệ thống: đặt tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài trong tiến trình vận động của văn xuôi Việt Nam hiện đại và trong tương quan với các thể loại khác của nhà văn Tô Hoài. Ngoài ra, chúng tôi kết hợp vận dụng các phương pháp, thao tác khác khi cần thiết: thao tác phân tích - tổng hợp, phương pháp loại hình và lí thuyết thể loại, tự sự học có liên quan. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Luận án là công trình đầu tiên chuyên biệt nghiên cứu hệ thống về tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945, dựng lại một cách tương đối đầy đủ diện mạo và quá trình phát triển của hai thể loại chính trong sáng tác của nhà văn Tô Hoài giai đoạn này. Luận án chỉ ra đặc điểm tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945 dưới góc nhìn thể loại, sự tương tác thể loại giữa tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945 từ đó thấy được dấu ấn phong cách, đặc điểm thi pháp và kĩ thuật tự sự của nhà văn. 6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của luận án 6.1. Về mặt lí luận Với hai thể loại tiểu thuyết và hồi kí, Tô Hoài đã khẳng định được tên tuổi, vị trí, tài năng, phong cách sáng tác của mình. Nghiên cứu tiểu thuyết và hồi kí của Tô 5 Hoài sau 1945 vừa làm rõ đặc điểm thể loại vừa là sự nhận diện cách hòa trộn, xóa mờ lằn ranh thể loại, từ đó góp thêm một số kiến thức lí luận thể loại, gợi mở một số vấn đề đối với thực tiễn sáng tạo và tiếp nhận tiểu thuyết, hồi kí Việt Nam hiện đại. 6.2. Về mặt thực tiễn Tô Hoài là một trong những tác giả tiêu biểu được giảng dạy trong nhà trường. Những kết quả nghiên cứu của luận án có thể được sử dụng trong nghiên cứu, giảng dạy và học tập văn học Việt Nam ở bậc phổ thông và đại học. Do vậy, luận án có giá trị lí luận và thực tiễn quan trọng, thiết thực. 7. Cấu trúc của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận án được cấu trúc thành bốn chương: Chương 1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu Chương 2. Vấn đề thể loại và diện mạo tiểu thuyết, hồi kí Tô Hoài Chương 3. Đặc điểm tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945 từ góc nhìn thể loại Chương 4. Sự tương tác thể loại giữa tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945 6 Chƣơng 1 TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Những công trình nghiên cứu khái quát về tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài Trong nền văn xuôi Việt Nam hiện đại, Tô Hoài luôn là một cái tên thu hút nhiều sự chú ý quan tâm, khám phá từ phía người tiếp nhận, các nhà nghiên cứu, phê bình nhất là những khoảng trống đối với các nghiên cứu chuyên sâu. Các tác giả đã tập trung nhận xét, đánh giá về phong cách, nghệ thuật kể chuyện, giọng điệu Tô Hoài. Phần lớn là ý kiến của các nhà phê bình, nhà văn có tên tuổi như Phong Lê, Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức, Vương Trí Nhàn, Bùi Hiển…Những ý kiến đều thống nhất khẳng định Tô Hoài là nhà văn có phong cách riêng, độc đáo, cách kể chuyện hóm hỉnh, thông minh và lối viết đậm đà màu sắc dân tộc. Tô Hoài là một nhà văn tài năng, sáng tác đa dạng về thể loại, song nhất thiết phải nói đến tiểu thuyết. Tiểu thuyết là một trong những thể loại làm nên tên tuổi Tô Hoài và là thể loại đầu tiên tạo nên phong cách riêng của ông. Nếu tính về số lượng, trong hơn 150 đầu sách thì tiểu thuyết chỉ chiếm khoảng chục tác phẩm, số lượng nhỏ bé trong toàn bộ sự nghiệp văn chương của ông nhưng lại là thể loại trải đều qua các chặng đường sáng tác từ khi ông mới “chân ráo chân ướt” bước vào nghề cho đến khi trở thành “lão làng” trong nền văn chương nước nhà. Tiểu thuyết Tô Hoài chủ yếu xoay quanh ba vấn đề lớn: thời huyền sử xa xưa của đất nước, Hà Nội (nội và ngoại thành Hà Nội); miền núi (Tây Bắc, Việt Bắc). Ở đề tài nào, Tô Hoài cũng tạo được dấu ấn riêng. Tiểu thuyết Tô Hoài hấp dẫn độc giả bởi cách kể chuyện hóm hỉnh, năng lực quan sát và miêu tả tinh tế, lối văn giàu hình ảnh và luôn biến đổi nhịp điệu, ngôn ngữ sáng tạo, linh hoạt. Vì vậy, tiểu thuyết của Tô Hoài đã được nhiều tác giả nghiên cứu. Trong bài viết Tô Hoài - Nguyễn Sen, khi giới thiệu về Tô Hoài, nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan đã có nhận định về phong cách tiểu thuyết: “Tiểu thuyết của Tô Hoài cũng thuộc loại tả chân như tiểu thuyết của Nguyễn Công Hoan nhưng Tô Hoài có khuynh hướng về xã hội” [95; tr.53]. Và qua một số tiểu thuyết của Tô Hoài, nhà nghiên cứu khẳng định Tô Hoài “là một nhà tiểu thuyết có con mắt 7 quan sát sâu sắc” [95; tr.53]. Khi viết Lời giới thiệu tuyển tập Tô Hoài, nhà nghiên cứu Hà Minh Đức đã chỉ ra những nét đặc trưng trong tiểu thuyết của Tô Hoài: “Có thể nhận thấy trong tiểu thuyết của ông nhiều phác thảo sắc nét, những bức tranh miêu tả màu sắc, xen lẫn với dòng nội tâm được biểu hiện qua số phận của nhân vật. Tiểu thuyết của Tô Hoài thường có cấu trúc gọn, nhịp điệu nhanh và lối kể đậm đà màu sắc dân tộc. Ngòi bút văn xuôi của ông phát triển linh hoạt và uyển chuyển theo dòng đời và khả năng đi sát các đối tượng miêu tả” [95; tr.133]. Nhận xét của nhà nghiên cứu Hà Minh Đức đã góp thêm một tiếng nói khẳng định giá trị tiểu thuyết của nhà văn Tô Hoài trên phương diện nội dung và nghệ thuật. Nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ trong bài viết Tô Hoài - Nhà văn Việt Nam hiện đại cũng đã nhận thấy sức hút của tiểu thuyết Tô Hoài ở tính dân tộc: “Truyện và tiểu thuyết của anh hấp dẫn bạn đọc nước ngoài bởi một bản sắc dân tộc rất đậm đà và độc đáo” [95; tr.101]. Độc giả cũng nhận thấy chất phong tục chính là chất men nồng làm nên sự độc đáo trong tiểu thuyết Tô Hoài và là một trong những phương diện làm nên phong cách nghệ thuật của nhà văn. Khi viết về những phong tục, tập quán ở các miền quê khác nhau, ngòi bút Tô Hoài trở nên sắc sảo, tinh tế và ông được đánh giá là một trong những nhà văn viết hay nhất và đặc sắc nhất. Do vậy, trong bài viết Tô Hoài, nhà nghiên cứu Trần Hữu Tá đã đánh giá: “Tô Hoài có một nhãn quan phong tục đặc biệt nhạy bén, sắc sảo” [95; tr.160]. Các ý kiến nhận xét, đánh giá của các nhà nghiên cứu như Vũ Ngọc Phan, Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức, Trần Hữu Tá…đã khẳng định giá trị, sức hấp dẫn của tiểu thuyết Tô Hoài và là những gợi mở cho việc nghiên cứu các tác phẩm tiểu thuyết cụ thể của Tô Hoài sau 1945. Cùng với tiểu thuyết, hồi kí là thể loại đặc sắc trong sáng tác của Tô Hoài. Tác phẩm hồi kí của Tô Hoài đã tạo được ấn tượng sâu đậm, có ý nghĩa quan trọng trong việc tạo nên một diện mạo mới cho sự nghiệp văn học của nhà văn. Những công trình nghiên cứu về hồi kí Tô Hoài theo thời gian tăng lên đáng kể, góp phần khẳng định giá trị hồi kí của ông. Nhà nghiên cứu Hà Minh Đức trong Lời giới thiệu Tuyển tập Tô Hoài đã chỉ ra tính xác thực là nét đặc sắc trong nghệ thuật viết hồi kí Tô Hoài: “Hồi kí Tô Hoài là dòng hồi tưởng với cách giới 8 thiệu chắt lọc những sự việc tiêu biểu trong quá khứ. Ông tôn trọng và tạo được niềm tin ở bạn đọc. Ông không bịa đặt thêm thắt vào những sự việc đã xảy ra trong quá khứ và biết tôn trọng tính xác thực của người và việc” [95; tr.131]. Nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh trong cuốn Nhà văn Việt Nam hiện đại – chân dung và phong cách đã đánh giá cao về mảng hồi kí, tự truyện của Tô Hoài: “Tôi cho rằng Tô Hoài sinh ra để viết hồi kí, tự truyện. Dường như ông có một thứ cảm hứng riêng, có thể gọi là cảm hứng hồi tưởng…” [102; tr.299]. Đồng thời nhà nghiên cứu khẳng định: “Hồi kí, tự truyện của Tô Hoài là thể văn sở trường nhất của Tô Hoài...ở thể văn này, nhân vật trung tâm chính là cái tôi của người viết. Cho nên sự hấp dẫn của văn phong Tô Hoài xét đến cùng là sự hấp dẫn của cái tôi ấy” [102]. Qua các tác phẩm hồi kí của Tô Hoài, nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh đã bị hấp dẫn bởi: “Một cái tôi khôn ngoan, tinh quái, thóc mách, lọc lõi, rất mực hiểu mình, hiểu người và có đá chút khinh bạc” của Tô Hoài [102]. Nhà nghiên cứu Vương Trí Nhàn trong công trình Tô Hoài và thể hồi kí đã khẳng định sức mạnh nội lực của Tô Hoài khi viết hồi kí: “Dường như cả cuộc đời từng trải đã chuẩn bị cho những trang viết hôm nay của ông. Hồi kí là nơi cả con người tác giả cùng cái triết lí ông mơ hồ cảm thấy và đã theo đuổi suốt đời cả hai đã có dịp bộc lộ” [117; tr.942]. Trong bài viết Tô Hoài qua Tự truyện, nhà nghiên cứu Vân Thanh đánh giá cao mảng hồi kí của Tô Hoài được sáng tác qua cách nhìn của con mắt trẻ thơ: “Tôi cho là Tô Hoài đã thật sự có đóng góp vào văn học ta mảng sống buồn bã, vật lộn của một thế hệ tuổi thơ hoặc được nhìn qua cách nhìn trẻ thơ để nói một cái gì bản chất của cuộc đời cũ” [95; tr.399]. Nhà nghiên cứu Phạm Việt Chương ấn tượng khi đọc hồi kí của Tô Hoài chính là giọng điệu trần thuật. Giọng điệu trần thuật là yếu tố tạo cho tác phẩm tính đa thanh và sức hấp dẫn riêng. Tác giả đã nhận xét: “Tô Hoài sống, lăn lóc cùng các bạn văn thơ của mình viết về họ bằng bút pháp tả thực. Hiện thực trần trụi đọng lại thành kỷ niệm. Giọng văn hóm hỉnh mà không khinh bạc, anh điểm những câu kết gây cho người đọc nụ cười cố quên đi nỗi buồn nào do anh vừa kể qua” [95; tr.404]. Trong bài viết Hồi kí và bút kí thời kì đổi mới, nhà nghiên cứu Lý Hoài Thu đã nhận định: “Hồi kí Tô Hoài thể hiện một cái Tôi tự 9 sự giản dị, tỉnh táo, điềm tĩnh ghi nhận mọi sự và thể hiện nó bằng thứ ngôn ngữ của văn xuôi - một thứ ngôn ngữ đa dạng, lắm cung bậc và thật nhiều sắc thái. Cái chất hài hước, sự khôn ngoan minh mẫn, vẻ “đáo để” của người viết cũng bộc lộ thật sắc nét trên các trang hồi kí” [157]. Các nhà nghiên cứu Hà Minh Đức, Nguyễn Đăng Mạnh, Vương Trí Nhàn, Vân Thanh, Phạm Việt Chương, Lý Hoài Thu…đã có những nhận định sắc sảo về hồi kí Tô Hoài và làm tiền đề cho việc nghiên cứu các tác phẩm hồi kí cụ thể của Tô Hoài sau 1945. 1.2. Những công trình nghiên cứu cụ thể về tiểu thuyết và hồi kí Tô Hoài sau 1945 1.2.1. Về các tác phẩm tiểu thuyết cụ thể Trong số các tiểu thuyết Tô Hoài sáng tác ở giai đoạn sau 1945, có thể coi Mười năm (1958), Miền Tây (1967) và Ba người khác (2006) là những tiểu thuyết tiêu biểu được giới nghiên cứu phê bình và bạn đọc quan tâm. Các tác giả đã tập trung đưa ra những nhận xét, đánh giá về phương diện nội dung và nghệ thuật của tác phẩm. 1.2.1.1. Về tiểu thuyết “Mười năm” (1958) Năm 1958, Tô Hoài cho ra mắt tiểu thuyết Mười năm với những cố gắng mới nhưng không ngờ lại bị phê phán gay gắt, bị liệt vào loạt tác phẩm “có vấn đề”. Vậy “vấn đề” là ở chỗ nào? Một số nhà nghiên cứu cho rằng tác phẩm nghiêng về chủ nghĩa tự nhiên, chưa làm sáng tỏ vai trò của Đảng ở làng Hạ. Một số nhà nghiên cứu khác lại cho rằng tác phẩm đề cập đến những cảnh khiêu dâm, không phù hợp với bối cảnh lúc bấy giờ. Trong bài viết Tô Hoài, sáu mươi năm viết…, nhà nghiên cứu Phong Lê đã nhận định: “Những chuẩn bị cho Mười năm, trên mọi phương diện của vốn sống, tư liệu, cách nhìn và quan niệm nghệ thuật đáng ra phải là ở một tầm cao, vượt trội lên những gì ông đã viết” [95; tr.43]. Nhà nghiên cứu thấy rằng: “Mười năm là một tiểu thuyết đáng nói trên cả hai mặt hay - dở của Tô Hoài” [95; tr.44]. Nhà nghiên cứu Phong Lê bình luận: “Tôi vẫn thấy ở đây những mặt mạnh của Tô Hoài, qua những chuyện bình thường và quen thuộc, tạo nên sự sống vĩnh cửu của làng quê và những mặt yếu, ở nơi mà sự sống của ông chưa tới. Giá ông thu hẹp bớt ý định và đừng quá chú 10 mục nhe nhắm vào một ý đồ quá lớn, như được ngụ ý trong chính cái tên Mười năm” [95; tr.45]. Nhà nghiên cứu Vân Thanh trong bài viết Sáng tác của Tô Hoài nhận thấy: “Tiểu thuyết Mười năm (1958) viết trong giai đoạn này bộc lộ rõ những sai lầm của tác giả” [95; tr.68]. Tác giả đã chỉ ra những mặt hạn chế của tác phẩm: “Người đọc chưa thấy được những nét chủ yếu của hiện thực như những mâu thuẫn cơ bản của thời đại, âm mưu và tội ác của phong kiến, thực dân, phong trào quần chúng, sự lãnh đạo của Đảng, mặc dù tác giả có đề cập đến…Ngay những nhân vật được xem là tích cực như Lê và Lạp cũng nhiều khi có một phẩm chất tầm thường. Các nhân vật phụ nữ cũng ít gây cho ta một sự kính mến, tôn trọng” [95; tr.68]. Trong bài viết Vấn đề của tiểu thuyết “Mười năm”, nhà nghiên cứu Như Phong đã nhìn nhận nó như một “vấn đề” cần xem xét lại. Nhà nghiên cứu cho rằng: “Có người muốn khen tác phẩm ấy, thì mãi mới tìm ra được một số giá trị nhất định nào đó về ngôn ngữ, về bút pháp…Có người trách móc nó, nhưng phần nhiều là khó chịu vì những chuyện trai gái sắp chết đói còn ngủ với nhau, con đánh bố, những đoạn tả chị hai Tâm có tính cách khiêu dâm, tả quần chúng cách mạng thành kệch cỡm…” [95; tr.277]. Nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh thấy rằng: “Nhưng ngay thời ấy, đôi khi ông cũng cho xen vào ít nhiều khía cạnh “người thường” ở những nhân vật anh hùng. Như nữ cán bộ cách mạng Hai Tâm đa dâm, lẳng lơ trong tiểu thuyết Mười năm chẳng hạn. Tác phẩm này vì thế đã từng bị phê phán kịch liệt. Thậm chí dân Hà Đông còn kéo đến phản đối tác giả, cho là ông đã bôi nhọ người quê mình” [191]. Có thể nói, Tô Hoài là người đầu tiên sớm nhất đã miêu tả tính dục trong tiểu thuyết của mình nhưng tác phẩm Mười năm của ông lại nhận được nhiều ý kiến không tán thành và không được chấp nhận. Có thể thấy, ở giai đoạn đầu, tiểu thuyết Mười năm đã được tiếp nhận với những cách nhìn, cách đánh giá phê phán khá nặng nề. Ngay sau thời kì Đổi mới, trong không khí cởi mở, dân chủ của đời sống văn học, trong bài viết Cần xác định lại giá trị của “Mười năm”, nhà nghiên cứu Hà Minh Đức đã góp tiếng nói khách quan, công bằng đánh giá lại tác phẩm, xác định đúng vị trí của nó trong bộ ba tiểu thuyết viết về quê hương của Tô 11 Hoài cũng như với đời văn của ông và với văn học một thời. Nhà nghiên cứu đã khẳng định: “Mười năm là một bước phát triển mới của phong cách Tô Hoài. Qua cuốn sách này ông vừa giữ được mặt mạnh và sự sắc sảo của ngòi bút trước kia, lại tiếp nhận thêm ánh sáng, cách nhìn và phương pháp sáng tác mới” [95; tr.307]. Đặc biệt, nhà nghiên cứu nhấn mạnh: “Qua Mười năm, Tô Hoài thể hiện sâu sắc hiện thực đang vận động cách mạng, đang đổi thay theo cách nhìn và đánh giá mới với cảm quan nghệ thuật mới mẻ” [95; tr.306]. Nhà nghiên cứu Hà Minh Đức còn bàn luận thêm: “Nếu bỏ những chi tiết mang màu sắc tự nhiên chủ nghĩa như cảnh âu yếm của Lạp và Nhàn trong lúc còn đói lả, cảnh Hai Tâm ve vãn cánh con trai… thì tác phẩm sẽ hoàn thiện hơn” [95; tr.307]. Bên cạnh đó, nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Điệp cũng đã nhận thấy sự thay đổi tư duy nghệ thuật của Tô Hoài trong cách thể hiện: “Mười năm là tác phẩm đã chú ý về tư duy nghệ thuật. Trong khi nhiều cây bút hướng tới cảm hứng sử thi thì Tô Hoài vẫn chú ý đến cuộc sống thường nhật” [30; tr.119]. Với tiểu thuyết Mười năm, các nhà nghiên cứu đã đánh giá mặt thành công và mặt hạn chế của tác phẩm. Qua đó, người đọc có cái nhìn toàn diện về tác phẩm. 1.2.1.2. Về tiểu thuyết “Miền Tây” (1967) Năm 1967, tiểu thuyết Miền Tây được xuất bản, tiếp nối dòng suy nghĩ và sức sáng tạo của nhà văn về đề tài miền núi. Mặc dù, Miền Tây ra đời sau muộn nhưng tác phẩm vẫn gặt hái những thành công nhất định. Tác phẩm đã đạt được giải thưởng Hoa sen của Hội nhà văn Á - Phi năm 1970. Tác phẩm ra đời đã nhận được nhiều ý kiến nhận xét khác nhau. Các ý kiến chủ yếu tập trung đánh giá trên phương diện nội dung và hình thức của tác phẩm. Về phương diện nội dung, nhà nghiên cứu Phong Lê đã nhận xét: “Đọc Miền Tây, ở phần đầu, thật tuyệt vời bút pháp khắc họa và tạo dựng khí hậu của Tô Hoài…Một cái mở đầu thật là ám ảnh trên bức tranh đối sánh của lịch sử mới và cũ, trước và sau, xưa và nay mà Tô Hoài muốn tạo dựng” [95; tr.35]. Theo nhà nghiên cứu Vân Thanh, Miền Tây là “một tiểu thuyết miêu tả những thay đổi lớn lao về mọi mặt của người dân Tây Bắc trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội” [95; tr.73]. Hai nhà nghiên cứu Phong Lê và Vân Thanh đều cho rằng tiểu thuyết Miền Tây phản ánh sự thay đổi của người dân Tây Bắc trước và sau Cách mạng 1945. Trong công trình Văn học Việt Nam hiện đại, nhà 12 nghiên cứu Nguyễn Văn Long lại nhận ra nội dung mới trên một kiểu mô típ cũ của tác phẩm: “Tiểu thuyết Miền Tây phản ánh những đổi thay trong công cuộc xây dựng cuộc sống mới của người dân Tây Bắc trong thời kì mới. Tuy vậy, nhà văn vẫn sử dụng mô típ kiểu cuộc đời cũ khổ đau bất hạnh, cuộc đời mới dưới ánh sáng của Đảng, của cách mạng con người được hồi sinh” [96; tr.185]. Về phương diện nghệ thuật, các nhà nghiên cứu tập trung bàn luận về bút pháp, nghệ thuật tả cảnh, ngôn ngữ, phong cách của nhà văn Tô Hoài qua tiểu thuyết Miền Tây. Trong bài viết Tô Hoài với Miền Tây, nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ đã đưa ra nhận xét có giá trị về phương diện ngôn ngữ của tác phẩm: “Tô Hoài rất chú trọng học tập lời ăn tiếng nói hàng ngày của quần chúng đặc biệt là ngôn ngữ của ca dao và các truyện cổ dân gian Việt Nam. Trong tiểu thuyết Miền Tây ta bắt gặp một thứ ngôn ngữ trong sáng, giàu hình tượng của quần chúng được nâng lên ở một trình độ nghệ thuật mới” [95; tr.344]. Đó là thứ ngôn ngữ giàu tính địa phương, mang đậm phong cách Tô Hoài. Nhà nghiên cứu Nguyễn Công Hoan trong bài viết Trau dồi Tiếng Việt lại nhận thấy một thứ ngôn ngữ được trau chuốt tỉ mỉ, bàng bạc chất thơ trong tiểu thuyết Miền Tây: “Theo dư luận mà tôi lượm lặt được ở phần lớn độc giả cuốn Miền Tây của Tô Hoài thì trong ngành truyện nhỏ và truyện dài của ta mấy chục năm nay, chưa có một tác phẩm nào viết bằng văn xuôi mà gọt giũa tỉ mỉ từng chữ từng câu, làm cho nhiều trang phảng phất một chất thơ mà nhiều bài thơ còn thua xa” [95; tr.520]. Trong bài viết Đọc Miền Tây, nhà nghiên cứu Khái Vinh bình luận rằng: “Miền Tây là cuốn tiểu thuyết viết sinh động có nhiều chương tả cảnh rất hấp dẫn…Miền Tây bộc lộ một cách dễ thấy một số điểm mạnh và điểm yếu. Sau Truyện Tây Bắc, Miền Tây là một cố gắng mới rất đáng quý của Tô Hoài trong việc phản ánh, miêu tả những thay đổi kì diệu của các dân tộc trên vùng cao của Tổ quốc” [95; tr.360]. Qua nhận xét của nhà nghiên cứu Khái Vinh, người đọc có thể thấy sự chuyển biến về tư tưởng trong sáng tác của nhà văn Tô Hoài. Với Tiểu thuyết Miền Tây của Tô Hoài, nhà nghiên cứu Hà Minh Đức cũng cho người đọc nhận thấy chất kí sự đậm nét trong tiểu thuyết của Tô Hoài: “Trong nhiều chương, tác giả vận dụng lối tái hiện trực tiếp của kí sự, dựng lên từng mảng cuộc sống còn tươi mới trong đó con người tác động lẫn nhau, tham gia vào những sự kiện khác nhau của thực tế xã hội” đồng thời khẳng định tài miêu 13 tả của nhà văn “giàu chất hội họa và tạo hình” [95; tr.351]. Trong bài viết Tô Hoài - Nhà văn Việt Nam hiện đại, nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ cho rằng: “Miền Tây là một cuốn tiểu thuyết vừa giàu chất kí sự vừa giàu chất thơ…Đặc điểm phong cách Tô Hoài là bao giờ cũng cố gắng gắn liền chất hiện thực với màu sắc lãng mạn, trữ tình thơ mộng” [95; tr.86]. Chất thơ được thể hiện qua bức tranh thiên nhiên, phong tục tập quán và phẩm chất tốt đẹp của con người miền núi với ngôn ngữ giàu âm thanh, hình ảnh, nhịp điệu, giọng điệu trữ tình, sâu lắng. Nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Long đã nhận thấy tiểu thuyết của Tô Hoài dung dị, tự nhiên: “Tiểu thuyết Tô Hoài là hình ảnh của dòng đời tự nhiên, chảy trôi miên viễn. Cuộc sống hiện ra dưới cái nhìn của Tô Hoài thật dung dị tự nhiên như nó vốn thế: có một thứ của sinh hoạt đời thường, vặt vãnh, cái tốt đẹp và cái tầm thường, có đời sống xã hội, vận động của lịch sử và đời sống thế sự, sinh hoạt phong tục” [73]. Nhà nghiên cứu Phạm Duy Nghĩa đã cho người đọc thấy được đặc trưng phong cách sáng tác về miền núi của Tô Hoài: “Đời thường, bình dị và trầm buồn, đó là miền núi của Tô Hoài. Những đặc trưng phong cách này đã khơi gợi lịch sử nhiều đau thương của miền núi theo một cách riêng, gần gũi và nhân bản. Nét dịu dàng, sâu lắng, giàu chất thi họa của nó cũng là một đặc sắc thẩm mĩ, vừa mộc mạc cổ điển vừa có sức sống lâu bền” [73]. Nhà nghiên cứu Miên Thảo lại cho rằng bút pháp hiện thực và bút pháp lãng mạn làm nên sức hút tiểu thuyết Tô Hoài: “Bằng lối dựng chuyện tài tình, Tô Hoài đã khắc họa chân dung một cách tài ba về những nhân vật như Giàng Súa, Thào Khay, Vừ Sóa Tỏa. Trong tác phẩm, bút pháp hiện thực và bút pháp lãng mạn song hành đã làm nên vẻ đẹp rất chân thật mà cũng rất giàu chất thơ mộng, lãng mạn của núi rừng” [73]. Với tiểu thuyết Miền Tây, hầu hết các ý kiến đều tập trung đánh giá mặt thành công của tác phẩm trên phương diện nội dung và nghệ thuật. Điều đó khẳng định giá trị, sức hấp dẫn của tiểu thuyết Miền Tây. 1.2.1.3. Về tiểu thuyết “Ba người khác” (2006) Năm 2006, ở tuổi 86, Tô Hoài cho ra mắt tiểu thuyết Ba người khác. Từ khi Ba người khác được xuất bản, tác phẩm đã gây được sự chú ý và tạo ra nhiều tranh luận sôi nổi đối với độc giả và giới phê bình, nghiên cứu. Ngay những dòng đầu tiên của tiểu thuyết, người đọc đã bị cuốn hút vào thế giới của những 14 “rễ và chuỗi”, của cán bộ “đội”. Trong Lời giới thiệu về tiểu thuyết của Nhà xuất bản Đà Nẵng, tác giả đã viết: “Nội dung không vẽ lại diện mạo của cuộc cải cách ruộng đất mà đi sâu vào khía cạnh con - người, thế cuộc, qua những nét sinh hoạt, tác vụ xoay quanh họ. Do có độ lùi cần thiết, tác giả đã nhận chân những nét bản năng, ấu trĩ, kể cả những sai lầm tội lỗi của những con người cụ thể (mà họ chưa có ý thức được), ở đội công tác cụ thể, trong bối cảnh nhận thức chung ở các vùng miền, nhất là nông thôn vùng sâu xa còn nhiều yếu kém” [69; tr.5-6]. Sau khi xuất bản, tác phẩm trở thành tâm điểm của nhiều cuộc tranh luận, nhiều diễn đàn. Tuy nhiên, điểm nhấn của những tranh luận này là Toạ đàm về Ba người khác do Hội Nhà văn Hà Nội tổ chức vào ngày 22 tháng 12 năm 2006. Hội thảo đã nhận được sự tham gia đông đảo của nhiều tác giả. Có những ý kiến khen, chê, có những ý kiến tán thành, có những ý kiến trái chiều. Buổi hội thảo đã tạo nên dấu ấn đặc biệt trong việc đánh giá và nhìn nhận một cách nghiêm túc, khách quan, công bằng về giá trị cuốn tiểu thuyết Ba người khác. Nhóm ý kiến thứ nhất là của các nhà nghiên cứu như Lê Sơn, Nguyên Ngọc, Lại Nguyên Ân, Văn Giá, Văn Long. Hầu hết các ý kiến của các tác giả này đều đánh giá cao giá trị của tác phẩm. Nhà nghiên cứu Lê Sơn cho rằng: “Đây là một trong những đỉnh cao của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, tái hiện không khí tâm lý của những người trong cuộc. Đây là lời sám hối và tiếng kêu. Người đọc thấy cũng có mình ở trong đó. Ba người khác là chúng ta và mặt khác của chúng ta” [190]. Nhà nghiên cứu Nguyên Ngọc đánh giá lối viết độc đáo của Tô Hoài: “Cách viết hay, độc đáo về cải cách ruộng đất. Không viết về nông dân mà viết về ba anh đội…Về bút pháp, văn học chúng ta còn lâu lắm mới thoát ra bút pháp sử thi. Tô Hoài đã thoát ra từ Cát bụi chân ai, Chiều chiều, nhưng đó là tự truyện, đến Ba người khác mới là hư cấu. Đó là bút pháp hiện đại, mỉa mai, dửng dưng, cười cợt, tạo nên sức mạnh của văn học” [190]. Nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân nhìn nhận tác phẩm ở góc độ tâm lí xã hội: “Sự xuất hiện của những cuốn sách như thế là một cách giải tỏa một trong những chấn thương của xã hội” [190]. Nhà nghiên cứu còn khẳng định nét mới trong nghệ thuật của cuốn tiểu thuyết ở “cách chọn vị thế thể hiện - hóa thân và một nhân vật xưng tôi nào đó giúp nhà văn trần tình được nhiều hơn và cảm giác tin cậy của người đọc khi đọc ông cũng ngày một nhiều hơn là vì thế” [190]. Nhà nghiên cứu Văn Giá đề 15