Tài liệu Vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học gdcd lớp 10 ở các trường thpt huyện phú bình, tỉnh thái nguyên​

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––––– TRẦN THỊ THƠM VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP THẢO LUẬN NHÓM TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG THPT HUYỆN PHÚ BÌNH TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2017 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––––– TRẦN THỊ THƠM VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP THẢO LUẬN NHÓM TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG THPT HUYỆN PHÚ BÌNH TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: LL&PPDH Bộ môn Lý luận chính trị Mã số: 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. TRẦN THỊ LAN THÁI NGUYÊN - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn này do bản thân tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. Trần Thị Lan - giảng viên khoa giáo du ̣c chiń h trị - trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên. Các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Mo ̣i thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2017 Tác giả Trần Thị Thơm i LỜI CẢM ƠN Để luâ ̣n văn hoàn thành và đươ ̣c phép bảo vê ̣ tôi đã nhâ ̣n đươ ̣c sự quan tâm giúp đỡ của nhiề u cá nhân và đơn vi.̣ Nhân dip̣ này, tôi xin bày tỏ lòng biế t ơn chân thành, sâu sắ c đế n: - Giảng viên hướng dẫn Tiễn si:̃ Trần Thị Lan - người đã dành nhiề u thời gian quý báu để hướng dẫn, góp ý, chia sẻ…. giúp tôi có đinh ̣ hướng đúng trong suố t thời gian thực hiê ̣n luâ ̣n văn. - Thầ y, cô phản biêṇ - những người đã góp ý chân thành, thẳ ng thắ n để chúng tôi hoàn thành luâ ̣n văn tố t hơn. - Các thầ y, cô giảng da ̣y lớp cao ho ̣c lý luâ ̣n và phương pháp da ̣y ho ̣c lý luâ ̣n chính tri -̣ đã giúp chúng tôi có nền tảng kiến thức để thực hiê ̣n luâ ̣n văn. - Trường THPT Điềm Thụy, trường THPT Phú Bình, trường THPT Lương Phú đã giúp đỡ và ta ̣o điề u kiê ̣n thuâ ̣n lơ ̣i cho chúng tôi trong suốt quá triǹ h khảo sát và thực nghiê ̣m. - Sau cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đế n những người thân, những người trong gia đình luôn động viên, khuyế n khích và ta ̣o điề u kiê ̣n thuâ ̣n lơ ̣i, giúp tôi hoàn thành luâ ̣n văn. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2017 Tác giả Trần Thị Thơm ii MỤC LỤC Lời cam đoan .................................................................................................................. i Lời cảm ơn .....................................................................................................................ii Mục lục ........................................................................................................................ iii Danh mục các chữ viết tắt............................................................................................. iv Danh mục các bảng ........................................................................................................ v Danh mục các biểu đồ ................................................................................................... vi MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................... 1 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................ 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................... 3 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu ........................................................ 3 5. Đóng góp của đề tài .......................................................................................... 3 6. Kết cấu của đề tài .............................................................................................. 3 NỘI DUNG ......................................................................................................... 4 Chương 1: CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA VIỆC VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP THẢO LUẬN NHÓM TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG THPT HUYỆN PHÚ BÌNH, TỈNH THÁI NGUYÊN ................................................................................................. 4 1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ............................................................................. 4 1.1.1. Những công trình nghiên cứu nước ngoài ................................................... 4 1.1.2. Những công trình nghiên cứu trong nước .................................................... 4 1.2. Cơ sở lí luận của việc vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD lớp 10 ở các trường THPT ................................................................. 7 1.2.1. Phương pháp thảo luận nhóm...................................................................... 7 1.2.2. Mục tiêu dạy học và nội dung chương trình GDCD lớp 10 .................... 17 1.2.3. Vai trò của phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD lớp 10..... 22 iii 1.3. Cơ sở thực tiễn của việc vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD lớp 10 ở các trường THPT huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên ........ 28 1.3.1. Đặc điểm của học sinh THPT ở huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên ......... 28 1.3.2. Thực trạng sử dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD lớp 10 ở các trường THPT huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên ...... 30 Kết luận chương 1............................................................................................... 36 Chương 2: QUI TRÌNH VÀ ĐIỀU KIỆN VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP THẢO LUẬN NHÓM TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG THPT HUYỆN PHÚ BÌNH TỈNH THÁI NGUYÊN ............................................................................................... 37 2.1. Một số nguyên tắc cần đảm bảo khi vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD lớp 10 ở các trường THPT huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên .................................................................................... 37 2.2. Quy trình vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD lớp 10 ở các trường THPT huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên ....................... 39 2.2.1. Lập kế hoạch thảo luận nhóm.................................................................... 40 2.2.2. Xác định nội dung thảo luận nhóm ............................................................ 40 2.2.3. Thiết kế bài giảng...................................................................................... 41 2.2.4. Thực hiện dạy học trên lớp ........................................................................ 42 2.2.5. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của HS ................................................ 45 2.3. Những điều kiện cần thiết để vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD lớp 10 ở các trường THPT huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên...... 49 2.3.1. Điều kiện đối với GV ................................................................................ 49 2.3.2. Điều kiện đối với HS................................................................................. 50 2.3.3. Điều kiện đối với các cấp quản lý.............................................................. 51 2.3.4. Điều kiện về cơ sở vật chất........................................................................ 53 Kết luận chương 2............................................................................................... 54 iv Chương 3: THIẾT KẾ VÀ THỰC NGHIỆM PHƯƠNG PHÁP THẢO LUẬN NHÓM TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG THPT HUYỆN PHÚ BÌNH, TỈNH THÁI NGUYÊN . 55 3.1. Kế hoạch TN................................................................................................ 55 3.1.1 Mục đích của TN ....................................................................................... 55 3.1.2. Giả thuyết TN ........................................................................................... 55 3.1.3. Thời gian, địa điểm, đối tượng TN và ĐC ................................................. 56 3.2. Nội dung TN ................................................................................................ 57 3.2.1. Những nội dung khoa học cần TN............................................................. 57 3.2.2. Thiết kế giáo án TN .................................................................................. 57 3.2.3. Tiến hành dạy TN ..................................................................................... 81 3.2.4. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của HS ................................................ 83 3.3. Kết quả TN .................................................................................................. 85 3.3.1. Khảo sát trình độ ban đầu của lớp TN và lớp ĐC ...................................... 85 3.3.2. Phân tích, đánh giá kết quả sau TN ........................................................... 86 Kết luận chương 3.............................................................................................. 96 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ................................................................... 97 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................... 99 v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT THPT : Trung học phổ thông GDCD : Giáo dục công dân GV : Giáo viên HS : Học sinh ĐC : Đối chứng TN : TN TB : Trung bình TS : Tổng số SL : Số lượng tr : Trang iv DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Quy mô HS ở các trường THPT trên địa bàn huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2011 - 2016 ........................................................... 28 Bảng 1.2. Kết quả học tập học kỳ I năm học 2016 - 2017 của HS khối 10 các trường THPT huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên .....................................30 Bảng 1.3. Mức độ sử dụng phương pháp thảo luận nhóm và các phương pháp dạy học khác ......................................................................................................31 Bảng 1.4. Kết quả tìm hiểu những khó khăn khi vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD lớp 10 .............................................................. 33 Bảng 1.5. Thái độ học tập môn GDCD của HS ............................................................. 35 Bảng 3.1. Điểm kiểm tra học kỳ I môn GDCD giữa lớp TN và lớp ĐC ở trường THPT Điềm Thụy.......................................................................................85 Bảng 3.2. Điểm kiểm tra ho ̣c kỳ I môn GDCD giữa lớp TN và lớp ĐC ở trường THPT Phú Bình .......................................................................................... 85 Bảng 3.3. Điểm kiểm tra ho ̣c kỳ I môn GDCD giữa lớp TN và ĐC ở trường THPT Lương Phú .......................................................................................86 Bảng 3.4. Mức độ hứng thú học tập của HS..................................................................87 Bảng 3.5. Thái độ học tập của HS đối với giờ học thảo luận nhóm ............................ 88 Bảng 3.6. Kết quả kiểm tra 1 tiết trên phạm vi 3 trường THPT huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên ........................................................................................91 v DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Kết quả kiểm tra 1 tiết ở trường THPT Điềm Thụy................................ 90 Biểu đồ 3.2. Kết quả kiểm tra 1 tiết ở trường THPT Phú Bình ...................................90 Biểu đồ 3.3. Kết quả kiểm tra 1 tiết ở trường THPT Lương Phú ................................ 91 Biểu đồ 3.4. Kết quả kiểm tra 1 tiết trên phạm vi 3 trường THPT huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên..........................................................................92 vi MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Bước vào thế kỷ XXI, chất lượng nguồn nhân lực giữ vai trò quyết định việc phát triển nội lực của mỗi quốc gia, dân tộc. Đó là nhân tố tạo lợi thế trong hợp tác, cạnh tranh và hội nhập quốc tế. Sự phát triển mạnh mẽ của kinh tế tri thức và cuộc cách mạng khoa học - công nghệ đã không những xác định vị trí của con người ở hàng đầu trong lực lượng sản xuất mà còn định hình ngày càng rõ hơn vai trò đặc biệt quan trọng của nguồn lực trí tuệ. Điều này lý giải tại sao giờ đây, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực thông qua giáo dục được đặt ra như một giải pháp chiến lược cho sự phát triển, chấn hưng dân tộc mà Việt Nam phải hết sức quan tâm. Yêu cầu tìm kiếm chiếc chìa khoá cho sự phát triển nguồn nhân lực ở nước ta đã đưa triết lý giáo dục “lấy việc hình thành năng lực người học làm trung tâm, làm mục tiêu đào tạo thay cho truyền thụ kiến thức” trở thành nhiệm vụ trọng tâm để hiện thực hóa quan điểm của Đảng về “đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế”. Theo đó, cốt lõi của đổi mới dạy và học là hướng tới phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học. Với vai trò quan trọng và trực tiếp trong giáo dục HS ý thức, hành vi người công dân, phát triển trí lực và nhân cách con người toàn diện, môn GDCD lớp 10 có nhiệm vụ đào tạo những người lao động mới vừa có tri thức khoa học, vừa có đạo đức, vừa có năng lực hoạt động thực tiễn, vừa có phẩm chất chính trị tư tưởng, ý thức cộng đồng, có trách nhiệm với bản thân, gia đình và xã hội. Không những thế, môn GDCD lớp 10 còn có chức năng phát triển ở người học năng lực thuyết trình, năng lực hợp tác và làm việc theo nhóm. Đây là những năng lực thiết yếu của người lao động mới trước đòi hỏi của xu thế toàn cầu hóa, cạnh tranh, hội nhập mà Việt Nam cũng như mọi quốc gia đều phải chú tâm đào tạo và bồi dưỡng. Huyện Phú Bình tỉnh Thái Nguyên là địa bàn được phân bổ 3 trường THPT. Những năm qua, chương trình hành động đổi mới phương pháp dạy học môn GDCD 1 nói chung và GDCD lớp 10 nói riêng đã được đội ngũ GV ở các trường THPT trên địa bàn huyện Phú Bình tích cực triển khai. Tuy nhiên, việc dạy và học môn GDCD trên thực tế chưa được quan tâm đúng mức; phương pháp thảo luận nhóm chưa được vận dụng một cách khoa học và hiệu quả. Điều này làm cho môn học trở nên khô khan, nhàm chán; tâm lý thờ ơ, ngại học môn GDCD của nhiều HS về cơ bản chưa được khắc phục. Những biểu hiện này hoàn toàn xa lạ với chủ trương đổi mới giáo dục mà Đảng ta đã xác định. Thực tiễn nêu trên đã khách quan hóa tính tất yếu phải đổi mới phương pháp dạy học GDCD 10 ở các trường THPTtrên địa bàn huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên theo hướng tiếp cận năng lực, phát huy được sự chủ động, tích cực của HS khi tiếp nhận kiến thức. Trong đó, vận dụng phương pháp thảo luận nhóm đã trở thành nhu cầu nội tại để nâng cao chất lượng giảng dạy GV. Vấn đề đặt ra là thảo luận nhóm trong lớp sẽ được tổ chức như thế nào? Mục tiêu của nó là gì? Cách thực hiện ra sao? quả là vấn đề mang nhiều thử thách mà người GV cần phải nghiên cứu giải quyết. Điều đó không chỉ có ý nghĩa sâu sắc về lý luận mà còn góp phần hiện thực hóa chủ trương “đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục” theo tinh thần Nghị quyết Đại hội lần thứ XI của Đảng. Xuất phát từ những lý do nêu trên, tôi lựa chọn vấn đề: “Vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD lớp 10 ở các trường THPT huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Qua khảo sát và TN phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học môn GDCD 10, đề tài rút ra những yêu cầu sư phạm, những biện pháp chủ yếu để nâng cao hiệu quả dạy học môn GDCD 10 cho HS THPT huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn của việc vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD 10. - Tiến hành TN phương pháp thảo luận nhóm vào dạy học môn GDCD lớp 10 ở các trường THPT ở huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên. - Để xuất một số yêu cầu và đưa ra khuyến nghị nhằm nâng cao hiệu quả vận dụng phương pháp thảo luận nhóm vào dạy học môn GDCD lớp 10 ở các trường THPT ở huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên. 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài nghiên cứu việc vận dụng phương pháp thảo luận nhóm vào dạy học môn GDCD lớp 10 ở các trường THPT huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài nghiên cứu cơ sở khoa học của vận dụng phương pháp thảo luận nhóm vào dạy học môn GDCD lớp 10; nghiên cứu tiến trình TN, điều kiện, giải pháp nâng cao hiệu quả vận dụng phương pháp thảo luận nhóm vào dạy học môn GDCD lớp 10 ở các trường THPT trên địa bàn huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận Đề tài dựa trên các cơ sở lý luận sau: - Nội dung chương trình môn học GDCD 10. - Các văn bản chỉ đạo đổi mới phương pháp dạy học của Bộ Giáo dục và Đào tạo. - Những công trình nghiên cứu của các tác giả liên quan đến nội dung đề tài. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Đề tài sử dụng phương pháp luận chung của chủ nghĩa duy vật biện chứng. Các phương pháp nghiên cứu lý luận: Phương pháp phân tích, tổng hợp, phương pháp logic - lịch sử… Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Phương pháp quan sát, phương pháp điều tra xã hội học, phương pháp TN sư phạm… 5. Đóng góp của đề tài - Qua nghiên cứu lý luận, đánh giá thực trạng và tiến hành TN sư phạm, đề tài đề xuất một số yêu cầu và biện pháp chủ yếu nhằm nâng cao hiệu quả vận dụng phương pháp thảo luận nhóm vào dạy học môn GDCD lớp 10 ở các trường THPT huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên. - Sau khi hoàn thiện, đề tài còn có thể làm tài liệu tham khảo cho việc giảng dạy và học tập môn GDCD 10 ở các trường THPT. 6. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn gồm 3 chương, 9 tiết. 3 NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA VIỆC VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP THẢO LUẬN NHÓM TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG THPT HUYỆN PHÚ BÌNH, TỈNH THÁI NGUYÊN 1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Trong những năm gần đây, lí luận về phương pháp dạy học và đổi mới phương pháp dạy học được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Có rất nhiều các tài liệu nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động của người học, hình thành và phát triển kĩ năng cho người học đáp ứng nhu cầu của sự phát triển kinh tế - xã hội. 1.1.1. Những công trình nghiên cứu nước ngoài Trong lịch sử phát triển của giáo dục, phương pháp thảo luận nhóm là một trong những phương pháp được nhiều nhà nghiên cứu khoa quan tâm cả về mặt lý luận và thực tiễn, tiêu biểu cho các công trình đó có thể kể đến: - Geoffrey Petty, Dạy học ngày nay, Nxb Stanlay Thomes, 1998. - Robert J.Marzand, “Nghệ thuật và khoa học dạy học” (Người dịch: Nguyễn Hữu Châu), Nxb Giáo dục Việt Nam, H.2011. - Robert J.Marzand, Debra J.Pickering, Jane E.Pollock, “Các phương pháp dạy học hiệu quả” (Người dịch: Nguyễn Hồng Vân), Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2011. - Robert J. Marzano, “Quản lý hiệu quả lớp học”, (Người dịch: Phạm Trần Long), Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2011. Những công trình nghiên cứu nêu trên ở mức độ nhất định đã làm rõ lý luận về phương pháp dạy học nói chung, dạy học hợp tác và thảo luận nhóm nói riêng. Đó là cơ sở lý luận cần thiết để tác giả kế thừa khi luận giải về đổi mới phương pháp thảo luận nhóm theo hướng tiếp cận năng lực của người học. 1.1.2. Những công trình nghiên cứu trong nước Một là, những công trình nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy học nói chung và dạy học môn GDCD ở các trường THPT nói riêng theo hướng tiếp cận năng lực người học: 4 - Trần Bá Hoành, Bàn tiếp về dạy học lấy HS làm trung tâm”, Tạp chí thông tin khoa học giáo dục số 49, trang 43-47, 1995. - Đặng Thành Hưng, “Hệ thống kĩ năng học tập hiện đại”, Tạp chí giáo dục số 78 trang 25-27, 2004. - Nguyễn Văn Cường, Phát triển năng lực thông qua phương pháp và phương tiện dạy học mới, Tài liệu hội thảo tập huấn, Bộ Giáo dục và Đào tạo, Dự án phát triển giáo dục THPT, Hà Nội, 2005. - Nguyễn Văn Cường, "Đổi mới phương pháp dạy học THPT”, Bộ Giáo dục và Đào tạo, Dự án phát triển giáo dục THPT, Hà Nội, 2006. - Nguyễn Văn Cư, Nguyễn Duy Nhiên (Đồng chủ biên), Dạy và học môn GDCD ở trường THPT - Những vấn đề lí luận và thực tiễn, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội, 2007. - Đinh Văn Đức - Dương Thị Thuý Nga, Phương pháp dạy học GDCD ở trường THPT, Nxb Đại học sư phạm, Hà Nội, 2011. Những công trình nêu trên đã có đóng góp trong việc nêu rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về vai trò và yêu cầu của môn GDCD ở các trường THPT đối với sự phát triển nhân cách của HS. Ở góc độ phương pháp dạy học, những kiến giải giải về điều kiện phát huy vai trò chủ đạo của GV, vai trò chủ động, tích cực của HS thông qua đổi mới phương pháp dạy học cũng được đề cập và làm rõ. Hai là, những công trình nghiên cứu về phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học: - Nguyễn Thị Kim Dung, “Thảo luận nhóm và quá trình xây dựng quan hệ nhân ái giữa HS với nhau ở trường trung học”, Tạp chí Nghiên cứu Giáo dục số 11, trang 10 - 11, 2000. - Trần Duy Hưng, “Mô hình phương pháp dạy học theo nhóm nhỏ”, Tạp chí Nghiên cứu giáo dục số 4, trang 9-10, 2000. - Ngô Thị Thu Dung (2001), “Mô hình tổ chức dạy học theo nhóm trong giờ học trên lớp”, Tạp chí Giáo dục số 5, trang 21-22. - Lê Đình Dụng, Sử dụng kết hợp các phương pháp quan sát, thảo luận nhóm và hỏi - đáp nhằm phát huy tính tích cực học tập của HS trong dạy học môn tự nhiên 5 và xã hội, Luận văn Thạc sĩ khoa học Giáo dục, Đại học Sư phạm Hà Nội, 2005. - Trần Thị Bích Trà (2006), “Một số trao đổi về học tập hợp tác ở trường phổ thông”, Tạp chí giáo dục số 146, trang 20. - Nguyễn Thị Hà, Đổi mới phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học chương “Phép biện chứng duy vật” ở trường Cao đẳng Cộng đồng Lai Châu, Luận văn Thạc sĩ khoa học Giáo dục, Đại học Sư phạm Hà Nội, 2010. Trực tiếp bàn luận về phương pháp thảo luận nhóm, tác giả Lê Đức Ngọc trong cuốn Giáo dục Đại học phương pháp dạy và học, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2005 đã khẳng định: “Thảo luận nhóm là một sự trao đổi ý tưởng, quan điểm, nhận thức giữa các học viên và GV để làm rõ và làm giàu sự hiểu biết các nội dung phù hợp với hoạt động đào tạo” [27, tr.43]. Nhìn chung những công trình nêu trên đã làm rõ lý luận cơ bản về phương pháp thảo luận nhóm, những ưu điểm, hạn chế và các hình thức tổ chức thảo luận nhóm. Qua đó, các tác giả đều thống nhất với quan niệm cho rằng, phương pháp thảo luận nhóm sẽ phát huy tính tích cực học tập của HS. Vấn đề đặt ra là GV cần lựa chọn hình thức tổ chức thảo luận nhóm phù hợp với từng môn học, từng đối tượng người học và từng đơn vị kiến thức. Ba là, những công trình nghiên cứu về phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học môn GDCD ở trường THPT: - Trần Thị Mai Phương, Dạy học GDCD theo phương pháp tích cực, Hà Nội, 2007. - Nguyễn Thị Sen, Vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học môn GDCD phần “Công dân với đạo đức” ở trường THPT Hồng Quí tỉnh Yên Bái, Luận văn Thạc sỹ khoa học Giáo dục, Đại học Sư phạm Hà Nội, 2009. - Nguyễn Văn Dũng, Vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học phần “Công dân với kinh tế” môn GDCD ở trường THPTCát Hải - Hải Phòng, Luận văn Thạc sỹ khoa học Giáo dục, Đại học Sư phạm Hà Nội, 2010. - Đặng Thị Thúy, Vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học môn GDCD phần “Công dân với việc hình thành thể giới quan, phương pháp luận khoa học” ở trườngYên Mô A tỉnh Ninh Bình, Luận văn Thạc sỹ khoa học Giáo dục, Đại học Sư phạm Hà Nội, 2010. 6 - Bùi Thị Thanh Huyền, “Sử dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học môn GDCD ở trường THPT”, Tạp chí Giáo dục, số 306, 2013. - Nguyễn Thị Toan, “Vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học môn GDCD ở trường THPT”, Tạp chí Giáo dục, số 312, 2013. Từ việc nghiên cứu các quan điểm về phương pháp thảo luận nhóm, những công trình nghiên cứu nêu trên tập trung làm rõ tính tất yếu vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD, qua đó các tác giải cũng luận giải vai trò, vị trí của phương pháp này đối với việc nâng cao chất lượng dạy và học GDCD ở trường THPT trong giai đoạn hiện nay. Tuy nhiên, những nghiên cứu lý luận gắn với thực tiễn về việc vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD lớp 10 ở trường THPT chưa được nghiên cứu một cách có hệ thống, đặc biệt là trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên, nhất là các trường THPT ở huyện Phú Bình thì đây vẫn là vấn đề hoàn toàn mới mẻ. 1.2. Cơ sở lí luận của việc vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học GDCD lớp 10 ở các trường THPT 1.2.1. Phương pháp thảo luận nhóm 1.2.1.1. Khái niệm về phương pháp và phương pháp dạy học Phương pháp Thuật ngữ phương pháp bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp “Methodos” có nghĩa là con đường đi đến mục tiêu hay cách thức để đạt tới mục đích nào đó. Theo từ điển Bách khoa, phương pháp là cách thức, là con đường, phương tiện để đạt tới mục đích và giải quyết những nhiệm vụ nhất định trong nhận thức cũng như trong thực tiễn. Từ góc độ tiếp cận chung nhất, phương pháp được hiểu là cách thức hành động của chủ thể để đạt đến một mục đích nhất định. Trên ý nghĩa đó, phương pháp là phạm trù gắn liền với hoạt động có ý thức của con người, giúp con người nhận thức được hiện thực khách quan, nhận thức được thực tiễn. Vì vậy, có thể xem phương pháp là một trong những yếu tố quyết định thành công hay thất bại trong hoạt động nhận thức và cải tạo thế giới của con người. 7 Trên thực tế, phương pháp không chỉ được hình thành thông qua sự đúc rút kinh nghiệm mà còn là khoa học, đồng thời là nghệ thuật, nó đòi hỏi tính sáng tạo và mang dấu ấn của chủ thể sử dụng phương pháp. Viện sĩ Tôđa Páplốp đã khẳng định: “Phương pháp khoa học là những quy luật nội tại của sự vận động của tư duy, với tư cách là sự phản ánh chủ quan của thế giới khách quan, hay là những quy luật khách quan được “chuyển” và “dịch” trong ý thức của con người và được sử dụng một cách có ý thức, có hệ thống như là phương tiện để giải thích và cải biến thế giới” [41]. Ở mỗi lĩnh vực nhận thức và hoạt động khác nhau có thể sử dụng phương pháp khác nhau. Điều này tạo nên tính phong phú, đa dạng trong việc phân chia phương pháp theo các lĩnh vực và góc độ tiếp cận. Phương pháp dạy học Nhà giáo - GS.TSKH Lâm Quang Thiệp cho rằng “dạy học là việc giúp cho người học tự mình chiếm lĩnh những kiến thức, kỹ năng và hình thành hoặc thay đổi những tình cảm, thái độ” [36]. Theo quan niệm này, dạy không phải là truyền thụ kiến thức một chiều, càng không phải cung cấp thông tin đơn thuần, mà chủ yếu là giúp cho người học tự mình chiếm lĩnh kiến thức, kỹ năng, bồi dưỡng cảm xúc và hình thành thái độ. Quá trình dạy học bao gồm nhiều thành tố như: mục đích và nhiệm vụ dạy học, phương pháp và phương tiện dạy học, thầy với hoạt động dạy, trò với hoạt động học, kết quả dạy học… Quá trình này diễn ra và tác động qua lại với nhau để đạt được mục đích giáo dục. Bản chất của dạy học là quá trình xử lý, chuyển giao thông tin tri thức của người dạy và quá trình thu nhận, xử lý thông tin của người học. Tính hiệu quả của quá trình này không những phụ thuộc vào chất lượng của thông tin mà quan trọng là phụ thuộc vào phương pháp thực hiện hoạt động đó [18, tr.12]. Kết quả cuối cùng của quá trình dạy học là hình thành ở người học các nhu cầu thường xuyên học tập, tìm tòi tri thức, rèn luyện kỹ năng, kích thích năng lực tư duy sáng tạo. Hoạt động dạy học đó còn định hướng cho người học trong việc tìm tòi, đào sâu kiến thức từ lượng thông tin phong phú và rộng lớn của xã hội; hình thành thói quen tự kiểm tra, đánh giá hoạt động học của mình. Hay nói khác hơn, dạy học là một quá trình tổ chức, điều khiển hoạt động 8 học nhằm hình thành cho họ có thái độ, năng lực, phương pháp, và ý chí học tập để họ tự khai phá những tri thức phong phú của nhân loại. Đó chính là bản chất của “dạy học lấy người học làm trung tâm” mà nền giáo dục hiện đại đang nỗ lực hướng tới. Như vậy, trong dạy học rất cần có phương pháp để giúp người học bằng sự nỗ lực, cố gắng của bản thân, dưới sự hướng dẫn của GV chiếm lĩnh được tri thức và hình thành được những kỹ năng tương ứng. Quá trình ấy không thể được tiến hành chỉ bằng kinh nghiệm, bằng cách truyền nghề một cách giản đơn mà phải dựa vào cơ sở lý luận khoa học về phương pháp được đúc kết từ thực tiễn, dựa vào sự sáng tạo, linh hoạt khi vận dụng phương pháp một cách thích hợp, hiệu quả của từng nhà giáo. Từ quan điểm “dạy học là quá trình thống nhất biện chứng giữa hoạt động dạy và hoạt động học”, các nhà giáo dục học cho rằng, phương pháp dạy học bao hàm cả phương pháp giảng dạy và phương pháp học tập. Phương pháp dạy học là một khái niệm phức hợp, có nhiều bình diện, phương diện và cấp độ khác nhau. Cấp độ rộng nhất, “phương pháp dạy học là những quan điểm, tư tưởng về tổ chức dạy học, là cách thức triển khai của một hệ thống dạy học đa tầng, đa diện cho một bậc học, cấp học, ngành học, phương thức học” [18, tr.12]. Cấp độ thứ hai, phương pháp dạy học là chiến lược và mô hình dạy học, là cách thức triển khai một quá trình dạy học cụ thể diễn ra trong một không gian, thời gian nhất định và được cấu trúc bởi mục tiêu, nội dung dạy học, các hoạt động dạy học và kết quả dạy học. Cấp độ thứ ba, phương pháp dạy học là những cách thức tiến hành hoạt động của người dạy và người học nhằm thực hiện một nội dung dạy học đã được xác định. Trong lý luận dạy học, có khá nhiều định nghĩa về phương pháp dạy học. Kazansky - Narazova xác định “phương pháp dạy học là cách thức làm việc của GV và HS giúp người học lĩnh hội tri thức, kỹ năng, kỹ xảo” [26]. Iu.K. Babansky cho rằng, “phương pháp dạy học là những cách thức hoạt động tương tác được điều chỉnh của GV và HS hướng vào việc giải quyết các nhiệm vụ giáo dưỡng, giáo dục và phát triển trong quá trình dạy học” [25]. Ở bình diện khác, phương pháp dạy học được xem là tổ hợp những thao tác, tự giác liên tiếp được sắp xếp theo một trình tự hợp lý, hợp quy luật khách quan mà chủ thể tác động lên đối tượng nhằm tìm hiểu và cải biến nó.[25] 9 Nguyễn Ngọc Quang khẳng định, phương pháp dạy học là con đường chính yếu, cách thức làm việc phối hợp, thống nhất của thầy và trò, trong đó thầy truyền đạt nội dung trí dục để trên cơ sở đó và thông qua đó chỉ đạo việc học tập của trò; còn trò lĩnh hội và tự chỉ đạo sự học tập của bản thân để cuối cùng đạt tới mục đích dạy học [29]. Nhấn mạnh tính đa dạng của phương pháp dạy học, lý luận dạy học hiện đại quan niệm “Phương pháp dạy học là những hình thức và cách thức hoạt động của GV và HS trong những môi trường dạy học được tổ chức, nhằm lĩnh hội tri thức, kỹ năng, thái độ, phát triển năng lực và phẩm chất” [1, tr.98]. Các hoạt động của GV và HS là những hoạt động định hướng mục tiêu trong sự tương tác với nội dung dạy học cũng như sự tương tác xã hội giữa GV và HS, giữa HS với HS. Với cách tiếp cận này, phương pháp dạy học bao gồm cả hình thức, cách thức dạy và học. Mặc dù có nhiều cách tiếp cận khác nhau, những định nghĩa, quan niệm nêu trên đều thống nhất ở một số điểm chung về phương pháp dạy học như sau: Một là, phương pháp dạy học là cách thức tổ chức hoạt động, phối hợp thống nhất giữa GV và HS trong quá trình dạy học được tiến hành dưới vai trò chủ đạo của GV nhằm thực hiện tối ưu mục tiêu và các nhiệm vụ dạy học. Hai là, phương pháp dạy học là sự thống nhất của phương pháp dạy và phương pháp học. Phương pháp dạy là cách thức GV trình bày tri thức, tổ chức, kiểm tra hoạt động nhận thức và thực tiễn của người học nhằm đạt được các nhiệm vụ dạy học. Phương pháp học tập là cách thức người học tự tổ chức, tự kiểm tra hoạt động nhận thức và thực tiễn của mình nhằm đạt được các nhiệm vụ học tập. Ba là, phương pháp dạy học là sự thống nhất của lôgic nội dung dạy học và lôgic tâm lý nhận thức. Bốn là, phương pháp dạy học có mặt khách quan và mặt chủ quan, là sự thống nhất của cách thức hành động và phương tiện dạy học. Ở đây, đề tài chủ yếu tiếp cận khái niệm phương pháp dạy học theo nghĩa hẹp (cấp độ thứ ba), tức là các phương pháp dạy học cụ thể. Đó là những hình thức, cách thức hành động của GV và người học nhằm thực hiện những mục tiêu dạy học xác định. Theo cách tiếp cận này, có thể kể đến các phương pháp dạy học cụ thể như: Thuyết trình, đàm thoại, luyện tập, TN, thảo luận, nêu vấn đề, nghiên cứu trường hợp điển hình, đóng vai, phương pháp kịch bản… 10